1928-34 jyldary Keŋestık ükımettıŋ qazaq elınıŋ ışınde jürgızgen zobalaŋ saiasatynyŋ salqyny qazaq elınıŋ ışıne orasan zor zardap äkeldı. Onyŋ äsırese qazaq ūltyna ziiany mol boldy. Mal basynyŋ sany kürt tömendep kettı. Malynan aiyrylǧan, ärı zorlap qonys audarylǧan, ärı erıksız otyryqşylyqqa itermelengen auyldar jaŋa jaǧdaiǧa bırden köndıge almai tūrmys-küilerın naşarlatyp aldy, söitıp jappai aşarşylyqqa ūşyrady.
Būl öz kezegınde tek taza qazaq ūltynyŋ demografiialyq qūldyrauyna, köpşılıkke tüsınıktırek jalpaq qazaqy tılmen aitqanda qazaqtardyŋ aştyqtan qyryluyna, söitıp qazaqtardyŋ sanynyŋ kürt azaiyp, jaǧdaidyŋ qazaq ūltyna qarsy ädeiı ūiymdastyrylǧan etnikalyq joiu şarasyna ainaluyna äkeldı.
Qazaq ūlty, özınıŋ ejelgı mezgılden berı tūryp jatqan otanynda, atajūrtynda beibıt ömır sürıp otyryp, apatty deŋgeige deiın azaiyp, qūryp ketu jäne derbes ūlt retınde özınıŋ etnostyq jeke-daralyǧyn saqtai almau, joǧaltyp alu qauıpı bar jaǧdaiynda tūrdy.
Aşarşylyqtyŋ eŋ alǧaşqy belgılerı Qazaqstannyŋ batys audandarynda 1929-30 jyldardyŋ qysynda-aq naqty körıne bastady.
Auyl-aimaǧyn, mal-mülkın aman alyp qalu üşın, şybyn jandaryn saqtap qalu üşın, köptegen jerlerde şekaralas Türıkmenstan, Özbekstan jerlerıne, odan ärı İran, Auǧanstan, Qytai elderıne jappai üderıle köterılıp köşu beleŋ aldy.
Aşynǧan el Keŋes ükımetı jürgızıp otyrǧan saiasattan tuyndaǧan zalaldy asyra sılteu zardaptary men qysymşylyqtarǧa töze almai aşyq türde qaruly qarsylyqtarǧa şyǧuǧa mäjbür boldy.
1929-1932 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda jürgızılıp otyrǧan saiasattyŋ zorlyǧy men zombylyǧyna, quǧyny men sürgınıne, asyra sılteu zobalaŋdaryna qarsy 372 jerde halyqtyŋ aşyq türdegı ereuıldı qarsylyqtary men qaruly köterılısterı bolypty. Sol jyldary köterılısşıler ükımet adamdaryna, keŋes, partiia belsendılerıne qarsy 460 qastandyq aktlerın jasaǧan, 127 ret kolhoz mülıkterın örtegen. (Omarbekov T. «Zobalaŋ», nemese küştep ūjymdastyruǧa 1929-31 jyldary bolǧan halyqtyŋ narazylyǧy men qarsylyǧy, Almaty, «Sanat» baspasy, 1994, 270 bet.)
1929-1932 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda bolǧan halyqtyq bas köteruler men qaruly köterılısterge 80 myŋnan astam adam qatynasypty. (Aldajumanov K. «Krestianskoe dvijenie soprotivleniia», Almaty izd. Arys-Kazahstan, 1998, str.66.)
Joǧaryda aitylǧan 372 jerde bolǧan halyqtyŋ aşyq türdegı ereuıldı qarsylyqtary men qaruly köterılısterınıŋ ışındegı eŋ auqymdylary men ırılerı,
1929 jyldyŋ:
-27-şı qyrküiegınde Qaraqalpaqstannyŋ Taqtaköpır eldı mekenınde bastalyp eldıŋ barlyq jerlerın qamtyǧan, tarihta «Taqtaköpır narazylyǧy» degen atpen qalǧan, halyqtyŋ qaruly ereuılı. Ol kezde būl el Qazaqstanǧa qarapty.
-27-şı qyrküiegınde Syrdariia okrugınıŋ eŋ şetkerı jäne eŋ naşar keŋestendırılgen Bostandyq audanynyŋ 19 eldı mekenınıŋ 12-sı köterılıske şyqqan, «Bostandyq köterılısı» degen atymen tarihta qaldy. Būl negızınen astyq, maqta, kürış ösırumen ainalysatyn dihandardyŋ bas köteruı boldy.
-3-şı qaraşasynda bastalǧan Qostanai okrugınıŋ Betpaqqara, Nauryzym, Torǧai audandaryn qamtyǧan qaruly köterılıs «Betpaqqara köterılısı» degen resmi atauǧa ie.
1930 jyldyŋ:
-7-şı aqpanynda taŋǧy saǧat 4-te bastalǧan Syrdariia okrugınıŋ Sozaq, Sarysu audandaryn qamtyǧan «Sozaq köterılısı». Köterılıstıŋ basty oşaǧy tama ruynyŋ auyldary bolypty. Köterılıs qanǧa böktırılıp basylǧan. Būl oqiǧa tarihtan älı künge deiın ädıl baǧasyn ala almai kele jatqan «Sozaq tragediiasy» dep te atalady.
-22-şı aqpanynda Semei okrugınıŋ Ökemen jäne Zyrian audandarynda bolǧan köterılıs. Būl köterılıstıŋ negızgı qozǧauşy küşı qoldaryna qaru alyp keŋestık ükımettıŋ zorlyq-zombylyqtaryna aşyq qarsy şyqqan orys şarualary boldy. Köterılıstıŋ basşysy azamat soǧysynyŋ belsendı küreskerı, aq bandylarmen soǧysta şyŋdalǧan kommunist Tolstouhov edı.
-25-şı aqpanynda Aqtöbe okrugınıŋ Yrǧyz audanynda bastalǧan, keiın Aral, Qarabūtaq audandaryn şarpyǧan «Sarbazdar köterılısı». Būl, 1300-den asa köterılısşılerdı bırıktırgen, negızgı qozǧauşy küşı kedei jäne ortaşa şarualar bolǧan, jalpyhalyqtyq köterılıs boldy.
-20-şy nauryzynda Taldyqorǧan jerındegı Qaratal audanynyŋ Şūbar selosyndaǧy halyqtyŋ aşu-yzaǧa bulyqqan köterılısınen bastalǧan «Şūbar-Balqaş-Şoqpar narazylyǧy» bastaldy. Būl köterılıs qolhoz qūrylysyna qarsy 900-dei adamdy bırıktırdı.
-25-şı nauryzynda 900 den astam köterılısşılerdı bırıktırgen «Qaraqūm narazylyǧy» bas köterdı. Būl da zorlyq pen zombylyqqa qarsy bas kötergen şarualardyŋ azattyq köterılısı boldy.
1931 jyldyŋ:
Nauryz aiynyŋ ortasynda bastau alǧan, tarihy älı dūrys jazylmaǧan, qozǧalystyŋ şyǧu sebepterı, sipaty men qozǧauşy küşterı de joǧaryda bölıp aitylǧan halyqtyq narazylyqtarmen ündes jäne ūştasyp jatyrǧan qazaq ūltynyŋ azattyq köterılısınıŋ bırı, Qazaqstannyŋ batysyndaǧy Maŋǧystau ölkesın, Atyrau oblysynyŋ Jylyoi jäne Aqtöbe oblysynyŋ Oiyl, Tabyn audandarynyŋ keibır auyldaryn qamtyp, jetı aiǧa sozylǧan (nauryz-qyrküiek), söitıp 3000-ǧa tarta köterılısşılerdıŋ basyn bırıktırgen «Adai köterılısı» atanǧan halyqtyŋ qaruly köterılısı tarih sahnasyna şyqty.
Maŋǧystau dalasy atanǧan jerler men körşı üş audandy qamtyǧan būl aimaq 1928 jylǧy bailardy jappai tärkıleu jäne jappai ūjymdastyrudan bosatylǧan ölke bolatyn. Resmi rūqsat joq bola tūrsa da, jergılıktı şolaq belsendıler 1370 bas maldy zaŋsyz tärkıleuge ılıktırdı.
Revkomdar 1930 jyly bolǧan alǧaşqy keŋesterge sailau kezınde halyqty qaraŋǧy tobyrǧa balap, oilaryna kelgenın ıstep baqty. Ortaşalardy sol sailauda dauys beru qūqyǧynan şektedı. Etke mal daiarlau josparyn oryndamadyŋ degen syltaumen, tıptı esıgınıŋ aldynda tyşqaq laǧy joq taqyr kedeiler de sailauǧa qatysuǧa köp jerlerde jıberılmedı. Söitıp, «Būl kedeidıŋ ükımetı»,- dep jürgen ükımet belsendılerı adam qūqyǧyn aşyq türde aiaqqa taptady.
Et tapsyru josparlary şarualardan tabandy türde talap etılıp, teŋız jaǧasyndaǧy mal ösıruden qol üzıp qalǧan otyryqşy, künderın balyq aulaumen körıp otyrǧan jataqtarǧa da qyrǧidai tidı. Olar ükımet ökılderı tarapynan qoqan-loqynyŋ, jappai jäne üzdıksız qysym jasaudyŋ qūrbandyǧyna ainaldy.
Etke mal tapsyrǧandar da jetısken joq. Sypyryp alǧan maldyŋ ornyna önerkäsıp tauarlaryn, ūn, mata, aqşa alamyz dep dämelengender alaqandaryn jaiyp aidalada qaldy. Tıptı keibır auyldarda şarualar joǧary jaqqa şaǧynyp jürmesın dep, aramza agentter olardyŋ et tapsyrǧandary turaly berılgen orderlerı men tübırtekterın kerı tartyp alyp otyrypty.
Ükımettıŋ agentterı, şarualardan tek et tapsyru nemese etke mal tapsyru salyqtarynan basqa, adam estımegen şikızat türlerın tapsyrudy salyq tapsyru deŋgeiınde talap etken körınedı. Atap aitsaq sol kezderde halyqtan: jylqynyŋ jal-qūiryǧy, sarşūnaq tyşqannyŋ terısı, şüberek, süiek-saiaq, temır-tersek, müiız-tūiaq jinalypty. Kei jerlerde jylan, kesırtke, it, esek tapsyru mındettelgen eken.
Būl, özderı zorlyqtyŋ nebır türın körıp, qaiyr sūraudyŋ az-aq aldynda keresın ışkendei kün körıs tauyp jürgen halyqty qorlaumen teŋ edı. Işterınen ükımetke degen ökpe men yzaǧa bulyqqan jergılıktı halyqtyŋ namysy örşıp, aşuy küşeidı.
«Köşıp ketsek, bas sauǧalap qaşyp ketsek, ükımettıŋ ädıletsız talauynan qūtylarmyz, keiınnen jaǧdai tüzelgen soŋ qaityp köşıp kelermız» degen dämenı ümıttengender qatary köbeie tüstı.
Söitıp, 1931 jyldyŋ erte köktemınde, 7700 den astam şarualar qojalyqtarynan tūratyn Maŋǧystau ölkesınıŋ halqynyŋ 60 paiyzy köterılısşılerdı qoldap şyqty. Eldıŋ 10 paiyzdaiy kımderdıŋ jaǧyna şyǧaryn bılmei, äsıreŋkı küi keştı. Sonymen qatar, 1 – 2 auyly bolmasa, Tabyn audanyndaǧy halyq tügeldei derlık köterılısşılerge qosyldy. Sol siiaqty köterılısşılerge Jylyoi audanynyŋ 11 äkımşılık auyldary (ret sandary 33-ten 43-ke deiıngı auyldar) jäne Dossor audanynyŋ ekı auylynyŋ keibır qojalyqtary qosyldy. Auyldyq keŋes müşelerınıŋ de köpşılıgı köterılısşılerdı jaqtap ketıptı.
Osylaişa Adai jerı, sol kezdegı Qazaqstannyŋ äperbaqan, ärı qazaqqa qatygez basşysy F. Goloşekin men onyŋ qanqūily jaqtastarynyŋ el ışınde ornatqan zobalaŋ saiasatyna qarsy täŋırge täuekel aityp, aşyq türde qaruly aiqasqa şyqty.
Maŋǧystau öŋırı men ırgeles audandardan 1931 jylǧy Adai köterılısıne qatynasqan atalarymyz, sol kezdegı basqaruşy ükımet basşylary men onyŋ OGPU siiaqty sūrqiia jendetterdı toptastyrǧan qūrylymnyŋ basşylary özderıne aiauşylyq jasamaitynyn, talşa moiyndaryn qylşa kesetındıkterın, neşe türlı azapqa salyp qorlaitynyn, türmege qamap itjekkenge aidaitynyn bıle tūrsa da barǧan bolatyn.
Äleumettık ädılettılıktıŋ tek aşyq küres arqyly keletının ata ūrpaq ūǧa bıldı. Ol kürestıŋ barysynda özderınıŋ bastaryna ülken qauıp tönetının de atalar jaqsy tüsındı. Mıne osydan keiın, täuelsızdık pen azattyqtyŋ şyn maǧynasynda qandai bolatynyn jäne onyŋ oŋailyqpen qolǧa tüspeitının baǧalai bılgender, sol ata-babalar emes dep qalai aita alarsyz.
Bılım sauaty jetkılıktı bolmasa da tekten tek ūrandatqannan, basqaruşy ükımet ökılderınıŋ ūiatyn oiatuǧa ärekettengennen, ädılettılıktı özderı ömır sürıp jatqan qoǧamǧa ornatqan qauymdastyqtardy araşaǧa şaqyryp, olardyŋ yqpalyn paidalanuǧa tyrysqannan eşnärsenıŋ de özgermeitının, ömır süre bılu sauaty jetkılıktı atalarymyz, dūrys aiyra bıldı.
Adai köterılısı bır ǧana rudyŋ emes, Maŋǧystau ölkesı men körşıles öŋırlerdegı barlyq halyqtardyŋ sol kezdegı ükımet basşylarynyŋ elde ornatqan şekten tys ädıletsızdıgıne qarsy, zorlyq pen zombylyǧyna qarsy, ükımet ökılderınıŋ öz halqyna orynsyz küş körsetu saiasatyna qarsy, halyqtyŋ aianyşty küisız jaǧdaiymen sanaspai qolda bar eŋ soŋǧy näpaqasyn salyq nemese şikızat tapsyru syltaularymen tartyp aluǧa ūmtylǧan toiymsyzdyq qylyqtaryna qarsy, el ışınde äleumettık ädılettılık ornatuǧa ūmtylǧan halyq köterılısı boldy.
Būl saiasi sipaty jaǧynan ūlt-azattyq, türı jaǧynan qaruly, qozǧauşy küşterınıŋ basym köpşılıgı halyqtyŋ kedei, batyraq jäne ortaşa toptaryna jatatyn ökılderı bolǧan şarualar köterılısı edı.
Sondyqtan ony būrynǧydai «Adailardyŋ bandylyq» köterıluı degen eşqandai negızı joq mysqyldama baǧalaudy doǧaratyn kez jettı. Ol atau F. Goloşekin men onyŋ jaǧympazdarynyŋ adai ruyna ädeiı taŋǧan, özderıne qaimyqpastan ädılettılık talaptar qoiǧan halyqtyŋ köterılısın jek köruden tuǧan japsyrma ataǧy bolatyn.
Qazaq halqynyŋ qarǧysyna ūşyraǧan F. Goloşekin 1933 jyldyŋ aqpanynda ornynan alynyp, Qazaqstannan müldem kettı. Artynan, özgege ornatqan zobalaŋy öz basyna tüsıp, Resei jerınde OGPU-dıŋ jendet qolynan opat boldy. «Bıreuge or qazba, özıŋ tüsersıŋ» degen qazaqtyŋ maqalynyŋ kebın kidı. 1928-33 jyldary onyŋ jandaişap qol şoqparlary bolǧan qazaq ükımetı basşylary da tarih talqysynan sazailaryn aldy. Köbınıŋ jer betınde tūqymdary da qalǧan joq.
Kommunistık qoǧam da solai qūrydy. «Dünie jüzınde kedei atauly adam balasy bolmaidy, jarlynyŋ bärın baiǧa teŋeimız, keŋester odaǧynda boztorǧai qoi üstıne jūmyrtqalaǧan mamyrajai qoǧam ornatamyz» degen keŋestık ükımettıŋ 1991-şı jyly bır-aq künde külı kökke ūşty. 1991 jylǧa deiın, barlyq qoǧamdyq partiialardy bır-bırlep qūrtyp, el ışınde jalǧyz özı ǧana saiasi jäne ideologiialyq üstemdık jürgızgen kommunistık partiia da kül-talqan boldy. Onyŋ qatarynda, sol kezdegı keŋester odaǧy boiynşa 20 millionnan astam müşesı bar bolatyn. Eŋ bolmasa, kompartiianyŋ basqaruşy organdary ustavqa säikes sezd şaqyryp, partiianyŋ aqşalai jäne zattai mülıkterıne zaŋdy türde inventarizasiia jürgızıp, onyŋ hattamalanǧan qortyndysy men jaŋa menşık iesın halyqqa aşyq türde jariia jasap örkeniettı türde tarauǧa da älı kelmedı, soǧan da parasat-paiymy jetpedı. Kommunistık partiianyŋ barlyq qarjysy men jyljymaityn mülıkterı jäne bütkıl qazynasy tügelge derlık «ūstaǧannyŋ qolynda, tıstegennıŋ auzynda», qoi terısın jamylǧan qasqyr qūlqyndy partiianyŋ sol kezdegı basşylarynyŋ qaltasynda kettı. Bıraq olar sonda da toiynǧan keiıp tanytqan joq.
Al, qazaq atam balasy aitatyn «Aqtyŋ jaqqan otyn, aqymaq söndıre almaidy», «Aqqa ärqaşanda Qūdai jaq» degen maqaldardyŋ oraiy sätımen üileskendei bolyp, sol bır 1928-34 şı jyldardyŋ öte auyr, ärı qiyn kezeŋderınde ejelden emın-erkın ösıp, özgege täuelsız bolǧan, ädılettılıktı adamdyqtarynyŋ ary men namystarynyŋ qasterlı tuy etıp ūstanǧan, eldıŋ bolaşaǧy men ūrpaqtarynyŋ qamy üşın, ata-babadan mūra bolyp qalǧan qasiettı tuyp-ösken jer üşın, täuelsız azat ömır üşın qaruly köterılıske şyǧyp küresken adai halqynyŋ ūrpaqtary, sol atajūrtta beibıt ömır süruın ärı qarai jalǧastyruda. Sol üşın Allaǧa myŋ märtebe rahmet aitamyz jäne şükırşılık etemız.
Köterılıske qatynasqan auyldar, äsırese adailar men tabyndar öte qataŋ, ärı aiuandyqqa teŋ qatygezdıkpen jazalandy. Jazalauşy otriadtyŋ OGPU ökılderı bastaǧan jendetterı asa qanypezerlıktıŋ ülgısın körsetıp baqty. Olar, köterılısşılerdıŋ kärısı men jasyn, äielderı men bala-şaǧasyn ezıp-janyştaudaasqan aiuandyq tanytypty.
Kösegemızdı kögertedı degen Keŋes ükımetı men onyŋ jazalauşy ūrda-jyq qolşoqpar jendetterı Adai ruly qazaqqa genosid ornatty. Tüp-tügel qyryp tastauǧa az-aq qaldy.
«Qazaqtyŋ jauy öz ışınde ol kelesı qazaq» degen bar emes pe. Adai elıne qyzyl imperiia ornatqan būl qyrǧynnyŋ qan josaly qaruy, adam qasapşylary bolǧandar 12 ata baiūlynyŋ özge rularynyŋ qazaqtary boldy, tıptı ışınde adailar da bar edı. Eŋ bır ökınıştısı de osy bolatyn. Osyny bılgen bar ma eken desek älı de artyq emes. 1931 jylǧy «Adai köterılısı» HH-şy ǧasyrdaǧy qazaq elı tarihynyŋ eŋ bır qan-josa bolǧan tarauyna ainaldy. Keiınnen mūnyŋ arty, eldıŋ estiiar degen oŋy men solyn bıletın süt betıne şyǧar qaimaqtai taŋdauly adamdaryn ūstap, bedeldı molda men meşıt ūstap ūrpaqty imandylyqqa baulyǧan imamdaryn türmege qamaumen jalǧasty, jazyqsyz japa şekkender köbeidı.
Köbınıŋ ömırı sol kezeŋnıŋ sūrqiia soty ıspettı bolǧan «üştıktıŋ şeşımı» arqyly qyrşyndarynan qiyldy. Al, ükım şyǧaruşy «üştıktıŋ» müşelerı bırıkken memlekettık saiasi basqarma apparatynyŋ qyzmetkerlerı edı, iaǧni OGPU-dıŋ tūraqty ştatynyŋ adamdary bolatyn.
Ol kezeŋde, adam taǧdyryn ädılettı keŋestık sot emes, basqaruşy ükımettıŋ saiasattandyrylǧan basqarmasyndaǧy qaralauşy qūrylymynyŋ üş şeneuınıgı şeşıp otyrdy degen osy emes pe?
Aua köşken qazaqtardyŋ köbı eldegı jappai köşudı dereu toqtatu jäne köşken eldı kerı qaitaru üşın jasaqtalǧan OGPU-dıŋ (KGB-nıŋ) qaruly otriadtary men şekara äskerlerınıŋ oqtaryna ūşyp öldı. Qolǧa tüskenderı quǧyndauǧa, repressiiaǧa ūşyrady, türmege jabyldy nemese Batys Sıbırge asyrylyp qalyŋ orys ornalasqan jerlerge jer audarylyp sol jaqta aidauda jürıp opat boldy. Odan elge aman kelgenderı ıleude bıreuı ǧana.
Küştep ūjymdyq qoǧamǧa itermeleu, barlyq maldy zorlyqpen ortaqtandyru, mal daiyndau kezınde ükımet ökılderınıŋ şaruagerlerge qoqan-loqy men zorlyq-zombylyq körsetulerı şaruaşylyqtarǧa kerı äserın tigızıp, ısterın ılgerı bastyrmady.
Mal basy kürt kemıdı. Ǧylymi salystyrmaly zertteuler boiynşa qazırgı kezde belgılı bolyp otyrǧan jai, sol kezeŋderdegı eldegı mal basynyŋ jaǧdaiy, tarihşylar M.Q. Qozybaev, J.B. Abylǧojin jäne M.B. Tätımovtıŋ «Novoe o kollektivizasii v Kazahstane» degen maqalasynda (İstoriia Kazahstana: belye piatna: Sbornik statei. Alma-Ata, 1991. str. 201) keltırılgen derektemeler boiynşa, mynandai eken.
Atap aitqanda 1928-şı jyly Qazaqstanda:
«6 million 509000 bas ırı qara maly bolsa, 1932-şı jyly bar bolǧany onyŋ tek qana 965000 basy qalǧan. Irı qara malynyŋ basy 5 million 544 myŋǧa, iaǧni 85, 17 paiyzǧa kemıgen.
18 million 565000 bas qoi men eşkı maldary bolsa, 1932-şı jyly bar bolǧany onyŋ tek qana 1 million 386000 basy qalǧan. Qoi men eşkı maldarynyŋ basy 17 million 179 myŋǧa, iaǧni 92, 53 paiyzǧa kemıgen.
3 million 516000 bas jylqy maly bolsa, 1932-şı jyly bar bolǧany onyŋ tek qana 316000 basy qalǧan. Jylqy malynyŋ basy 3 million 200 myŋǧa, iaǧni 91, 0 paiyzǧa kemıgen.
1 million 042000 bas tüie maly bolsa, 1932-şı jyly bar bolǧany onyŋ tek qana 63000 basy ǧana qalǧan. Tüie malynyŋ basy 979 myŋǧa, iaǧni 93, 9 paiyzǧa kemıgen».
Osynşama qūldyrai kemıgen mal basynyŋ şyǧyny, Keŋestık Qazaqstannyŋ sosialistık örkendeuınıŋ asa qolaily kezeŋı sanalatyn 1970 – 1980 jyldary da öz orynyn toltyra alǧan joq körınedı.
Kışkene alǧa ozyŋqyrap baiandau jasaityn bolsaq, 1980-şı jyldary eldıŋ basşylary «Qoi basyn Qazaqstanda 50 millionǧa jetkızemız»,- dep ekılene özeureumen ūrandatyp jürgende Keŋes ükımetı qūlap, onyŋ qūramyndaǧy ūlttyq respublikalar ydyrap, derbestık aldy.
Derbes egemendı el bolǧannan soŋ, ükımet basşylyǧyna jaqyn jürgen jekelegen jauapty kyzmetkerler «Qazaqstanda qoi ösıru tiımsız, qoidy kerek bolsa şet elden, Avstraliiadan satyp äkelu älde-qaida tiımdı» degen kezektı ūrandatuǧa köştı. Osy tektes nauqanşyldyq, 1994-95 jyldary eldegı bar maldyŋ basyn taǧy da şyǧyndauǧa ūşyratatyn yŋǧaiǧa äkelıp tıredı.
Sol jyldardaǧy, auyl şaruaşylyǧyn naryqtyq jaǧdaiǧa sai özgertudıŋ evoliusiialyq örkendeu jolyn emes, revoliusiialyq töŋkerıstık baǧytyn ūstanǧan saiasy şeşımnıŋ kerı äserı Qazaqstanda 1995 jyldan keiın mal şaruaşylyǧynyŋ kürt tömendeuıne, köp jerlerde mal basynyŋ orasan zor kemuıne äkelıp soqty. Atyrau oblysyndaǧy 20-dan astam ırı sovhozdar taratyldy. Är sovhozda azaityp aitqanda, eŋ kem degende 100 myŋ bas qoi bolatyn.
Qazırgı auyl, «2003-2005-şı jyldardy – Auyldy qoldau, örkendetu jyldary» degen ükımettıŋ ūranymen tarih köşın şyǧaryp saldy. Ony, qazırgı jaŋa zamannyŋ belsendılerı jerge tigızbei maqtap, alqynǧan demderımen qazan qainatyp, ärı kärtamysy men jasy aralasa aptyǧyp «auyldyŋ küiı bırşama jaqsaryp qaldy, mal basynyŋ sany tūraqtanyp, belgılı ösım baiqalady» dep jarysa jalbalaqtap jür.
«Atyrau» gazetınıŋ 2005 jylǧy 5-şı aqpandaǧy sanynda jaryq körgen maqalaǧa süiensek, Qyzylqoǧa audanyndaǧy sovhozdardyŋ bıreuınıŋ ornyna qūrylǧan «Jasqairat» aksionerlık qoǧamynda qazır bar bolǧany 8880 bas qoi maly bar eken. Onyŋ töl beruge jaraityny 5062 bas qana saulyq qoi körınedı. Özıŋız salystyryp-aq, tek qana atauy özgergen bır şaruaşylyqtaǧy 1995-şı jyl men 2005-şı jyldar aralyǧyndaǧy mal basynyŋ salystyrmaly män-jaiynyŋ küiı qandai ekenın bıle berıŋız.
Tek qoldaǧy barǧa aldarqanyp, ärı odan azda bolsa ılgerı basu belgılerın aŋǧaryp medettenuge bolar, al bıraq aspanǧa börık laqtyryp alaqailaityn kezeŋ kelgen joq, älı öte erte-le-u. Bıren-saran jekelegen qojalyqtar mal basyn tūraqtandyruǧa qol jetkızdı. Degenmen köptegen şaǧyn jäne ūsaq qojalyqtar bytyrap ketudıŋ az-aq aldynda, naryq jügın äreŋ köterıp jür.
Sonymen, baiandau jelısın būrynǧy arnaǧa būrsaq, tūqymdyq dändı seleksiialyq ǧylymi negızde taŋdamai, egın egıletın jerdı topyraǧynyŋ qūnaryna qaramai tabiǧi tegısteu degen jerler jappai jyrtylyp, oǧan tabylǧan tūqym sebıledı. Su tapşylyǧy da eskerılmeidı. Egın suaru tügılı şölın qandyratyn suy joq şöl jäne şölait aimaqtarda da osyndai baǧyt ūstalynady. Qortyndysynda egın dūrys şyqpai qalady.
Derektı aiǧaq retınde, joǧaryda aitylǧan T. Omarbekovtıŋ «Zobalaŋ» (nemese küştep ūjymdastyruǧa 1929-31 jyldary bolǧan halyqtyŋ narazylyǧy men qarsylyǧy) degen Almatynyŋ «Sanat» baspasynan 1994 jyly jaryq körgen kıtabynda keltırılgen, «arhiv qoryndaǧy ıs qaǧazdardyŋ arasynan özımız tapqan»,- dep dälelge ūsynatyn jedel hattardyŋ mätının bız de janaşyr oqyrmannyŋ nazaryna özgertpesten qaitalap berudı jön kördık.
«Almaty, VKP(b) Qazaq Ölkelık komitetı NŪRPEIISOVke, Halkomkeŋesı İSAEVqa
176 Oraldan, NKVD Basqarma kezekşısı arqyly.
Ölkelık brigadanyŋ mälımdeuınşe astyq tüsımı joq boluyna bailanysty Maŋǧystau audanynyŋ alty auylynda jappai bosqyndyq oryn aluda, halyq qiiaqtyŋ dänımen tamaqtanuda. Ölkelık komitettıŋ jarlyǧymen qordan azyq-tülık kömegın beru 1-şı tamyzda toqtatylǧan. Sondyqtan qolda bar qaldyqty paidalana almaimyz. Jauapty jedeldetudı ötınemız.
Bızdıkı 483-523 Qūramysov, Koşkunov»
«Almaty, VKP(b) Qazaq Ölkelık komitetı NŪRPEIISOVke, Halkomkeŋesı İSAEVqa 20102 Oraldan, NKVD kezekşısı arqyly.
Bızdıŋ 483–523 tolyqtyra habarlaimyz: Maŋǧystau audanynda qūrǧaqşylyqqa bailanysty TOZ-dardyŋ egınderınıŋ 40 prosentı, jekeşelerdıŋ – 86 prosentı joiylyp kettı. Qalǧandarynyŋ önımı tömen. Önımnıŋ joqtyǧyna bailanysty bosqyndyq qozǧalys küşeie tüsude. Mysaly, Bekoşinskii aimaǧynyŋ köp bölıgı audan ortalyǧyna şoǧyrlanyp, üi-mülıkterın satyp, Qarabūǧazǧa, Bairamaly, Türıkmen, Mahachkala baǧytyna köşude. 14-şı tamyz künı parahodpen Mahachkalaǧa 200 adam kettı. Mümkındıktıŋ joqtyǧynan okrug, oblys kömek körsete almaidy. 200 qojalyq tas öŋdeude. Jalǧasy bolady.
5252 Qūramysov, Koşkunov»
«Almaty, VKP(b) Qazaq Ölkelık komitetı NŪRPEIISOVke, Halkomkeŋesı QŪLYMBETOVke
143 Gurevten, NKVD ökılı arqyly.
Bızde bar mälımetter boiynşa azyq-tülık qiynşylyǧy negızınde Qarabūǧazǧa, Bairamalyǧa, Türıkmeniiaǧa, Mahachkalaǧa aua köşuler küşeie tüskenı baiqalady.14-şı tamyzda Mahachkalaǧa ketken parohodpen 200-den astam bosqyn kettı. Bozaşy aimaǧynyŋ 18-şı, 19-şy auyldary jekelegen toptarmen dalada bosyp jür. Bosqyndar Fort-Aleksandrovskıde üi zattaryn satady da, osy tärtıppen jolǧa qarajat tabady. Mūqtajdarǧa kömek mäselesın mūnan ärı şeşpeu, bosqyndyqty, odan tuyndaityn zardaptardy asqyndyra tüsedı. Okrugte eşqandai qosymşa joq, kömek berılmeidı. Bızdıŋ 9-şy tamyzdaǧy sūranysymyzǧa Sızderden jauap almadyq, osy mäselenı şeşudı jedeldetudı ötınemız.
451 Aqbotin, Aitmaǧambetov»
Būdan, oqyrman aǧaiynnyŋ özı de baiqap otyrǧanyndai, aştyqtan bosyp jürgen qazaq halqyna şūǧyl türde jedel kömek ūiymdastyrmaq tügıl, Qazaq Ölkelık partiia komitetı men Qazaqstan ükımetınıŋ sol kezdegı basşylary jedel türde tūşymdy jauap qaitaruǧa da asyǧa qoimaǧany körınıp tūr.
Ol kezde, tek maŋǧystau dalasynyŋ adailary men basqa ūlystary ǧana emes, Qazaqstannyŋ tügelge juyq ölkelerınde qarapaiym halyqtar aştyqtan būratylyp, qolyn jaiyp kömek sūrap, şarasyzdyq jaǧdaidan şekara asyp, tanymaityn jerler men böten elderge bosqyn bolyp köşe bastap edı.
Söitıp, eldı tura aşarşylyqqa äkeletın jaǧdaidyŋ ūiymdastyrylǧan türdegı alǧy şarttary tügeldei oryndalady.
Bıraq, eldı sol kezde basqaryp otyrǧan VKP(b)-nyŋ F. Goloşekin bastaǧan Qazaq ölkelık komitetı men Avtonomiialyq ükımetınıŋ basşylary osynau zūlmat qasırettı jasyruǧa barynşa tyrysyp baqty.
Olar, «Qazaqstandy sosializmge Şyǧysta bırınşı etıp jetkızemız», «Qazaqstanda revoliusiia bolmaǧan eken, bolsa da ol qazaq auylyn tek janap qana ötken körınedı, sondyqtan būl ölkede Kışı Qazan revoliusiiasyn jasauǧa rūqsat berıŋız dep dauryǧa özeurep jürgen F. Goloşekinnıŋ şoqparyn soǧyp, qūldyq ūryp qosyla şauyp jürdı. Şırkın qazaqtyŋ basşylary qai kezde de qosyla şabuǧa «şeber» bolǧan ǧoi.
Tek, 1932-şı jyldyŋ jazynan bastap qana, halqyna şyn jany aşyǧan, jekelegen jauapty qyzmetkerler auyldaǧy orasan zor kölemdegı zūlmat turaly ortalyq basşy jäne qūzyrly organdarǧa jetkıze bastady. Olardyŋ qatarynda, Qazaqstan Halyq komissarlary Keŋesınıŋ töraǧasy O. İsaev pen Qarjy halyq komissary M. Orymbaev ekeuınıŋ 1932 jylǧy 11-şı mamyrdaǧy baiandama hatyn aitqan oryndy. Keiınnen, Oraz İsaev 1932-şı jylǧy 9-şy tamyzda İosif Stalinge jazǧan hatynda barynşa däl jäne naqty derekterdı keltıredı. Onyŋ öte keşteu de bolsa jazǧan osy haty keiınnen özınıŋ qara basyna töngen qaterge araşa bolyp şyqqany tarihtan belgılı.
1932-şı jyldyŋ 29-şy qyrküiegınde RSFSR HKK-ı töraǧasynyŋ orynbasary Tūrar Rysqūlov qazaq elınde oryn alyp otyrǧan janaiqai jaidy özınıŋ İ. Stalinge jazǧan ötınış-baiandau hatynda jetkızıp, alynar qaulyǧa bırneşe naqty şaralardy engızu kerektıgın ūsynady.
Alynǧan Qauly qapelımde qazaq auyldaryna tamaq bola almady. Malynan aiyrylǧan, quǧyn men sürgınge ūşyraǧan el ışın bırte-bırte aştyq jailai bastady. «Jūt jetı aǧaiyndy» degen, quaŋşylyq pen qaharly qys esı ketken elge qosalqy soqqy bolyp tidı. Beibıt zamanda, qazaqtardyŋ arasynda 1930-34 jyldary aştyqtan adam ölu alapaty bastalady.
Mūnyŋ būltartpas aiǧaqtary retınde Ǧ. Halidulinnyŋ «Aşarşylyq jäne demografiialyq apat» maqalasynda (Aqiqat jurnaly № 8, 2001. 42-47 better.) OGPU-dıŋ aqparattarynyŋ negızınde keltırılgen myna jaittardy esterıŋızge bersek jetkılıktı bolar.
Özderıŋız şamalap otyrǧandai OGPU mekemesı ol kezderde, iaǧni 1930-1940-şy jyldarda «Aq degenı alǧysqa, qara degenı qarǧysqa» para-par bolǧan aituly qandyqoldardyŋ ordaly ūiasy ıspettı keŋestık qūrylym boldy. OGPU – söilemdegı sözdıŋ bas ärıpterınıŋ jiyntyǧy. Şeşuı – obedinennoe gosudarstvennoe politicheskoe upravlenie. Qazaqşa bırıkken memlekettık saiasi basqarma (BMSB) delınedı. Keiınnen ony KGB dep atady.
Būl memlekettık mekemeler qai kezde de, qandai ataumen atalsa da eŋbekşı qara halyqtyŋ joǧyn joqtaǧan emes, sondyqtan halyqqa tıptı jaqpaǧan edı jäne halyq ony jaqtamaityn, ärı sol kezeŋderde eldıŋ basyna ornatqan sūrqiia zūlmattary üşın OGPU, NKVD, KGB degenderdı halyq öte jerkenıştı körgen.
Būl keŋestık qūrylymdarǧa halyqtyŋ barlyq ūlttary men ūlystary, Ükımet basyndaǧy basqaruşy toptyŋ jazalauşy organy dep qarap keldı. «Halyq aitsa qalyp aitpaidy»,- degen bar.
Sol kezderdegı ışkı ıster halyq komissary Gurev okrugtık bölımınıŋ bastyǧy Vahtin degen 1934-şı jyly jeltoqsan aiynda joǧarǧy jaqqa «Öte şūǧyl», «Asa qūpiia» taŋbalary soǧylǧan jedel hattar jıberıptı. Onda, «Espol audanynyŋ onbır auylynda azyq-tülık jetıspeidı. Aştyqtyŋ saldarynan eldıŋ bıraz bölıgı tek atşoŋqai şöbınıŋ tamyrlaryn qorek etude» dep körsetılgen eken.
1932-şı jylǧy qaŋtardaǧy Aqtöbe aimaqtyq OGPU-dıŋ «Asa qūpiia» belgısı soǧylǧan arnaiy mälımetınde «Azyq-tülıktıŋ joqtyǧy soŋǧy uaqytta barynşa örıstep, äsırese, qazaq auyldarynda jappai etek aluda» dep joǧaryǧa habarlanypty. Osy organnyŋ 1932-şı jyldyŋ 10-şy şıldesındegı arnaiy mälımetınde «Torǧai audanynda aştyqtan künıne 25 adam öldı. Obaǧan audanynyŋ O. İsaev auylynda 2 aidyŋ ışınde 300 adam öldı, Qūbai auyldyq keŋesınde osy uaqytqa şeiın 200 adam öldı. Betpaqqara audanynyŋ on tört auylynda 585 adam aştyqtan qaitys boldy. Besköl audanynda aştyqtan künıne 10-15 adam öledı. Oiyl audanynyŋ 5-şı, 8-şı, 18-şı auyldarynda aştyqtan 181 adam öldı, Aqtöbe audanynyŋ 35-şı auylynda künıne aştyqtan 3 -5 adam qaitys bolady. Meŋdıqara audanynda soŋǧy ekı aida keibır auyldarda toiyp tamaq ışpeuınıŋ, aştyqtyŋ saldarynan tūrǧyndardyŋ 50 % ısınıp ketken.
Tırı qalǧan adamdar tyşqan aulap jep, şöptıŋ tamyryn qazyp alyp, ne bolmasa qūmarşyq, myrzasoraŋ, qiiaq şöpterınıŋ dänın jinap jep qorek etude» dep baiandalǧan.
«Batys Qazaqstan oblysynyŋ «Pravda» kolhozynda kolhozşylardyŋ 75 paiyzy jazdyq jūmysqa şyǧudan bas tartyp, tamaǧyn asyrau üşın tyşqan aulauǧa mäjbür» degen OGPU habary tüsken.
Töbe qūiqaŋ şymyrlap şaşyŋ tık tūratyn öte yzǧarly, ärı öte auyr mälımetter emes pe būl.
Negızınen arhiv qūjattaryna süiene otyryp jazylǧan I. Sarievtıŋ 2001 jyly «Jazuşy» baspasynan şyqqan «Qandy oiran» kıtabynda, baiandalyp otyrǧan jaittarǧa ūqsas jaǧdai, Jylyoi audany auyldarynyŋ bırınde bolǧan, özınıŋ közımen körgen myna tömendegıdei sūmdyq oqiǧa keltırılgen eken. «Būl 1933 jyldyŋ jazy bolatyn. Qojas degen qart adam 8 – 10 jastardaǧy ekı qyzymen aştyq jeŋıp, älı joq bolǧandyq-tarynan qystauynan syrtqa şyǧa almai, bırneşe kün jylaǧan siiaqty bolyp yŋyldap jatyp ölgenın öz közımızben kördık. Ol kezde bıreuge bıreudıŋ kömektesuge mümkınşılıgı joq. Qojastyŋ körşısınen sūraǧany ölgende betın jabu bolǧan. Sol ötınışın qarakedeidıŋ tattybaiy Siyq Dükenbaiūly degen atamyz oryndap, jalǧyz özı qystauynyŋ qasyna üşeuın bırge kömgen. Qojastyŋ üş ūlynyŋ ekeuı tamaq ızdep, auyldan ketıp qalǧan. Ülken ūly Maqsym bır körşılerınıŋ aryq tüiesı ölıp, sonyŋ etınen quyrdaq jasauǧa otyn şabamyn dep ketıp bara jatqanda älı joqtyqtan qūlap, jan tapsyrǧanyn kördık. Taǧy basqa da jaqyn jerdegı auyldarda aştan ölıp jatqandar boldy.
Bırqatar auyldar sarşūnaq tyşqan jep, 2 – 3 şaqyrymdai jerde bölek otyrdy. Eldı auru jailady, kezık, bükırjık, bezgek degen aurular halyqty baudai tüsırdı. Keibır üilerdıŋ esıgı mülde jabyldy». Mūny, sol kezeŋdegı keŋestık auyl tūrǧyndarynyŋ ömır tarihynyŋ auyr azap tartyp, zapyran jūtqandai bolǧan taǧy bır kesapatty kelbetı emes dep kım qarsy dau aita alar.
Osy kıtapta jazylǧan taǧy bır jaǧdaidy (131 bet) aitsaq ol bylaişa jelı tartady «Ataqty bai mailan jary Sarbas Salamatūly halyq arasynda öte qaiyrymdy, myrza adam eken. Ol 1915 jyly äkesı Salamat qajyǧa 600 üi tıgıp as berıptı. Sol Sarbas balalary, tuǧan-tuystarymen keiın 1931 jylǧy «Adai köterılısıne» qatynasyp, ölgenı ölıp, ölmegenderı tūtqyndalyp, quǧynǧa ūşyrap, joq bolǧan. Sarbas bai qartaiǧan şaǧynda bala-şaǧasynan tolyqtai aiyrylyp jalǧyz qalyp, Jylyoi audanynyŋ Tūrǧyzba degen jerınde qaiyr sūrap jürıp, 1932 jyly aştan ölgen».
Qaraşa halqy aşarşylyqtan qyrylyp qausap jatqanda qabyrǧasy qaiysa qairandy qylyq tanytpaǧan, qalyŋ elım qazaǧym-ai dep janaşyrlyq järdem jasamaǧan keŋes ükımetı men onyŋ el ışındegı imansyz ökılderı, künı keşegı däulettı el aǧasynyŋ bügın aştan ölgenıne bola qabaǧyn şytyp qinalys belgısın bıldırdı deisıŋ be. «İmany qisyqtyŋ qylyǧy da qyŋyr» degen söz bar halyqta.
Sol kezdegı keŋestık ükımettıŋ basşylary, beibıt tırşılık keşken elde aşarşylyqtan adam öltırıp, onyŋ sanaǧyn OGPU mekemesı arqyly alyp, syrtynan qarap otyrǧan eken ǧoi dersıŋ özıŋ de, oqyrman qazaq balasy.
Mıne sondai zūlmat zaman ötken qazaq ūltynyŋ basynan. Qazaq üşın adyra qalǧan kezeŋ edı būl. İä būl kezeŋ, qazaq ūlty tarihynyŋ sormaŋdai bolǧan mazaqty betterı boldy.
Köne köz qarttardyŋ özderınıŋ ötken mezgılderı jaily aituǧa zauqy köp soǧa bermeitın, al oqta-tekte esterıne ala qalsa, ıle özderınen-özderı kübırlep «özımen ketsın, adyra qalǧan ker zaman» deitınderı sondyqtan bolar.
Ol zūlmatty ūiymdastyrǧandar sol kezdıŋ Ükımet basyndaǧy basşylary men el ışındegı olardyŋ äperbaqan, ūrda-jyq, «asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» dep jürgen şala sauatty belsendılerı men solarǧa är auyldan qosylǧan jädıgöi qol şoqparlar edı.
«Alla Taǧalanyŋ qaharyna ūşyrady ma, joq älde adamdardyŋ qarǧysyna tap boldy ma, sol belsendıler men jädıgöilerdıŋ ūrpaqtarynyŋ örkenderı öspei qaldy, tıptı köbınıŋ tūqymy qalǧan joq, al tūqymy bary azyp-tozyp el mazaǧy bolyp kettı» dep köneköz qarttardyŋ aityp otyratynyn estıgender sirek bolsa da älı de kezdesedı.
Esı bar adam jadyna tūmar qylyp ūstaityn, osy künderdegı pendeler üşın de mänın joimaǧan, sanalyǧa oi salatyn kielı jait eken demeske amal joq.
Joǧarǧyda aitylǧan tarihattyq, ärı aqiqattyq jaǧdailar, OGPU qūjattarynyŋ joiylmai qalǧan bır azǧantai bölıgınıŋ mälımet közınen ǧana alynǧan aiǧaqtamalar. Atalǧan mekemenıŋ 1928-1934-şı jyldardaǧy qūpiia qorlarda şoǧyrlanǧan, älı de saqtauly tūrǧan aqparattary men qūjattaryn tereŋırek arşyp, mūqiiat ızdestırse būdan da sūrqiia derektemeler tabylatyndyǧyna küman joq bolar.
Osy küngı ǧalymdar özderınıŋ eseptegen derekterı boiynşa sol apatty zūlmat jyldarda tıkelei aşarşylyqtan jäne sonyŋ sebep-saldarlarynan 1 million 750 myŋ adam, iaǧni eldegı qazaq halqynyŋ 42 paiyzy aştyqtyŋ qūrbany boldy dep derekteme aitady.
Al, salyqtyq eseptıŋ derektemelerı boiynşa respublikadaǧy tūrǧyndardyŋ sany är jyldyŋ bırınşı mausymynda tömendegıdei bolypty:
1930 jyly 5873, 0 myŋ adam
1931 jyly 5114, 0 myŋ adam
1932 jyly 3227, 0 myŋ adam
1933 jyly 2493, 5 myŋ adam
Būl jerde, qazaq elın basqarǧan bastyq bolmai-aq säuesı bar adam bolsa, eşkım aitpai-aq özınıŋ sanasymen tüsıner bır aqiqat san körınıp tūr. Ol eldıŋ tūrǧyndarynyŋ sanynyŋ üş jyldyŋ ışınde 3 million 379500 adamǧa kemıp ketuı.
1926-şy jylǧy Bükılodaqtyq bırınşı halyq sanaǧynyŋ derektemelerı boiynşa respublikadaǧy qazaqtardyŋ sany 3627612 adam bolypty. Qazaqtar sol kezde Qazaqstannyŋ auyl tūrǧyndary-nyŋ 61, 1 %-yn qūrapty.
Al barlyq qazaqstandyqtardyŋ sany sanaq ötken jyly 6198467 adam bolǧan eken.
Resmi ükımettık derek közderı osy zūlmat jyldar ışınde qazaq halqynyŋ jalpy sany 2 – 2, 2 million adamǧa azaidy degen tūjyrymǧa jetekteidı.
Onda, aşarşylyqtyŋ zardabynan osynşama qazaqtyŋ qyrylǧanyn resmi basqaruşy ükımettıŋ moiyndaǧany dep bılmeske amal joq.
Olai bolsa, ondai ükımet eldı basqarǧan bola ma?, joq älde qazaq ūltyn aştyqtan qyruǧa jūmystanǧan bolyp şyǧa ma?, ony özıŋız zerdelep bıle berersız zamandas.
Köpke belgılı jait, ol qazaq halqynyŋ sanynyŋ būrynǧy 1930 jylǧy deŋgeiıne tek 40 jyldan keiın, 1969 jyly ǧana jetkenı.
Ūzaq jyldar boiy, dälırek aitqanda, 1930-şy jyldardyŋ basynan 1990 jyldarǧa deiın Qazaqstandaǧy 1931-şı jylǧy «Adai köterılısı», 1930-34-şı jyldardaǧy aşarşylyq jäne osy jyldarda qazaq ūlty sanynyŋ kürt kemıp ketuı men 1937-39 jyldardaǧy qazaq oqymystylaryn, dın ökılderın, ūltjandy ziialylar qauymyn keŋestık ükımettıŋ quǧyndauynyŋ ūltqa tigızgen zardaptary turaly zertteuge, tarihattyq taldau jasap baǧalauǧa memlekettık deŋgeide resmi türde tyiym salyndy. Qazaq ūltynyŋ şuaqty beibıt ömırın, ösıp-örkendeuın, bırtūtas ūlttyq qūrylym retınde damyp örkeniettenuın bırneşe jyldarǧa kerı şegerıp, orasan zor qoǧamdyq jäne etnosty-ekologiialyq zalal keltırdı. Sondyqtan būl taqyryptar turaly şyndyq aitylmady, 75 jyldyŋ üstınde barlyq mälımetter jabyq küiınde jatty. OGPU, NKVD, KGB degen siiaqty keŋes ükımetınıŋ, sol kezeŋderde, keŋes halqynyŋ ärtürlı ūlt ökılderıne jendet qylyp paidalanǧan qandyqol qūrylymdary, derektemeler men aiǧaqtama qūjattardyŋ bärıne «qūpiia», «asa qūpiia», «maŋyzdy qūpiia» taŋbalaryn soǧyp, jetı qūlyp salǧan arnaiy qorlarda saqtaǧany köpşılıkke mälım jaǧdai.
OGPU, NKVD, KGB dep atalǧan keŋes ükımetınıŋ qūrylymdarynyŋ qūpiia qūjattarǧa salǧan qūlyptary äuelden myqtap jabylǧan-au demeske jäne olardan keiın qūlyptardyŋ aşqyşyna ie bolǧandar būrynǧylardan da görı qūpiiany qatty qorǧaştaityndar bolyp kettı-au demeske laj joq.
Būrynǧy keŋestık ükımettıŋ KGB-sı, qazırgı Qazaqstan ükımetınde KNB dep atalady. Būl memlekettık qūrylymnyŋ aty özgergenı aqiqat, al müddesı men maqsaty qandai ekenın qazırgı sauatty eldıŋ özderı saralap tüsınıp alar. Onyŋ tamyr jaiǧan jerınıŋ topyraǧy jaŋǧyrmaǧan siiaqty, sebebı «KNB tarihyna 85 jyl toldy»,- dep 2005 jyly şyqqan basylymdarda jazyldy.
Täuelsızdık aldyq, būl sonyŋ arqasy dep türlı jinalystar men jiyndarda belsendımın degen, özderın ūlttyŋ qaimaǧy sanaityn tarihşy ǧalymdar men qalamgerler, el qalaulylary men saiasatkerler qanşa kömei auyrtsa da ötken tarihty taldap, ony tani bıluge kelgende tūsauly attai tūralap qalyp jür. Älı de bolsa, ol oqiǧalarǧa tolyqtai baǧa berıldı dep aitu mümkın emes.
Tarihtyŋ maqsaty — öz halqyna qyzmet etu desek, bügıngı ūrpaqtan qandai aşşy bolmasyn şyndyqty jasyrmaǧan dūrys. Tek şyndyqpen susyndap, ädılettılık ruhta tärbielengen ūrpaq qana el namysy men öz namysyn qorǧai alatyn azamat bolyp ösedı.
Barlyq köterılıstı jäne oǧan qatysqandardy zaŋ jäne saiasi tūrǧylardan resmi türde baǧa berıp, aqtap alǧan oryndy.
Sonda ǧana «Qazaqstan ädılettı demokratiia ornaǧan, ötken tarihy men bügıngı ömır qadamy ädıl zaŋdar ölşemımen baǧalanyp otyrǧan, qoǧamdyq damu jolynda qūpiialy qaltarysy joq tolyq qandy qūqyqtyq memleket boldy» dep örkendegen älem elderıne ūialmai tıke qarai alamyz.
Endeşe, bügıngı jaŋa kezeŋnıŋ, täuelsızdık alǧan egemendı Qazaqstannyŋ tarihşysymyn dep jürgender men tarihşy ǧalymdar būl taqyryptardy köbıne ainalyp ötıp ketudı, körıp-bılıp jürse de qaşaǧan qylyq tanytyp qaşqaqtai berudı oŋtaily köretını nelıkten. Neden seskenedı. Boilaryn nege üreige biletıp, erkınen airylady.
Ata ūrpaqtyŋ ötken jolynyŋ şyndyq tarihyn taldap, ǧylymi tūjyrymdama jasauǧa kım tosqauyl qoiar deisıŋ. Qazaq tarihynyŋ aqtaŋdaq betterın täuelsızdık pen demokratiia däuırlep tūrǧan osy mezgılde şynaiy qalpyna keltırmegende, qaşan qolǧa alamyz. Joq älde, bızdıŋ tarihymyzdy özge ūlt ökılderı jazyp berıp, ūlttyq tarihşylar ony keiınnen qazaqşaǧa audara ma?
Tarihymyzdy batyl jazyp jürgender joqtyŋ qasy, tek ekı-üş naǧyz patriot qazaqtar ǧana qalam tartady, onda da eŋbekterınıŋ auqymy men taldau terıŋdıkterı kölemdı saraptama maqalanyŋ ǧana deŋgeiınde.
Tarihattyq, ekonomikalyq, demografiialyq jäne saiasattyq ǧylymi taldaular jasalǧan tuyndylar men monografiialyq eŋbekter tıptı joq dese de bolady. Būl taqyryptar qasiettı qazaq ūltynyŋ, onyŋ qatparly da qasırettı tarihynyŋ qasterlı de kesapatty taraulary.
Sondyqtan būrynǧy kezeŋderdegı ötırıktı şynǧa, şyndyqty ötırıkke ainaldyryp qazaq ūltynyŋ tarihyn qūraqtap jazyp kelgen jalpaqşeşei tarihşylarǧa ūqsamai, egemendık alǧan täuelsız qazaq elınıŋ jaŋaşa oilau, tyŋnan tiianaqty oi qorytu qabıletı bar tek şyndyqty ǧana jazudy mūrat tūtqan, bolaşaq ūrpaq aldyndaǧy tarihşylyq paryzyn adal atqaryp ketuge yntazar bügıngınıŋ zertteuşı ǧalymy men zerektı tarih mamanynsol 30-şy jyldardaǧy keŋes ükımetınıŋ qazaq ūltyna ornatqan zardapty saiasatynyŋ jazyqsyz qūrbany bolǧan qarttar men jastardyŋ, aǧalar men jeŋgelerdıŋ, atalar men äjelerdıŋ, apalar men qaryndastardyŋ, eldıŋ ziialy azamattary men bırtuar daraboz bozdaqtarynyŋ ruhy älı kütıp jatyr.
Olardyŋ ölımı joqtau aitylmai – jylausyz ötse, tarihtaǧy orny älı künge deiın özınen-özı üreilengen tarihşy ūrpaqtyŋ jasyqtyǧynan sūrausyz ketıp otyr.
Sondyqtan da biylǧy 2006-şy jyldyŋ säuır aiynda bastalǧanyna 75 jyl bolatyn 1931-şı jylǧy Adai köterılısı būynǧy keŋes ükımetınıŋ kezderındegıdei jalpylama aityla, ne jazyla salmai täuelsız egemendı Qazaqstannyŋ tarihyna tolyq tarau bolyp dūrystap jazylyp, joǧarǧy oqu oryndary men orta mekteptıŋ tarih oqulyqtaryna dūrys kölemde enuge tiıs.
Osy oraida, elge belgılı Şörekov Yǧylman aqynnyŋ tılımen aitsaq «El qamyn jegen erlerdıŋ, söz bılgen janda qaqy bar» demekpız. Aqyryp teŋdık sūraǧan Ata ūrpaqtyŋ atqarǧan eŋbekterı men ardaqtylarynyŋ esımderın tarihqa jetkıze jazyp, paş etu, söitıp keşteu bolsa da olardyŋ tiıstı qaqyn qaitaru – bügıngı ūrpaqtyŋ perzenttık paryzy ekenın ūmytpaiyq.
Bız būǧan deiıngı mezgılderde, qazaq tarihyn jasaqtauda halyqtyŋ qaiǧy men mūŋǧa, qasıret pen kesapatqa toly kezeŋderın dūrystap jazbaq tügıl, bır-bırımızge özara auyzşa aita da almadyq. Aita qalsaq sybyrlap söiledık. Bolǧan tarihi oqiǧalar memlekettı basqaryp otyrǧan şaǧyn toptyŋ saiasatyna baǧyndyrylyp, solardyŋ yŋǧaiyna būrmalandy jäne solarǧa ūnamdy türde ǧana jazyldy. Sonyŋ kesırınen saiasatqa ūnamdy ǧana tarih ǧylymy düniege keldı. Şynaiy tarih jazǧandar eldı basqaruşy toptyŋ tabasyna ılıgıp, quǧyndauǧa ūşyrady.
Ökınışke orai quǧyndauşylardyŋ aitaǧyna erıp, qosyla qabatyn, öre türegelıp balaqqa jarmasa ketetın äumeser belsendıler eldıŋ ışınde de köptep tabyla ketetın edı. Ondailar älı de bar, qaptap jür dese de artyq emes. Olar äsırese aǧa buyn ūrpaqtyŋ arasynda basym oryn alady. Tarihtyŋ būrmalanuynyŋ basty qasıretı de sol «köptı körgen» toptyŋ kelısımpazdyqtary men jalǧan «kemeŋgerlık» qylyqtarynnan tamyr alady.
Şaǧyn qazaq ūltynyŋ müddesın, internasionalizmnıŋ alyp tasasynan, ūlttar dostyǧynyŋ köleŋkesınen körmei keldık. Basqaruşy ükımet erkınoi ielerın seskentıp, kerek jerınde qorqytyp, tūqyrtyp ūstady. Endı ketken esenıŋ ornyn toltyratyn kezeŋ keldı. Şyn mänındegı qazaq tarihşysy bolsa jasqanbai alǧa basatyn, qazaq tarihynyŋ aqtaŋdaqty betterın tarihi şyndyqtyŋ taraularymen tolyqtyratyn, äleumettık
ädılettılık ornatu üşın bolǧan kürestı oqiǧalarǧa ädıl baǧasyn beretın, ol oqiǧalardyŋ maŋyzyn tömendetkısı keletın, tarih sahnasyna şyǧuyna kedergı jasap kelgen, älı de sol piǧyldaǧy kertartpa tarihşylarǧa batyl toitarys beretın kezeŋ osy aǧaiyn. Er kezegı ekı ret berılmeidı degen qaǧida äuelden bar. Qapy qalmaiyq.
Būl maqala (1931-şı jylǧy Adai köterılısınıŋ, säuır aiynda bastalǧanyna 75 jyl toluyna orai) 2006 jyldyŋ qazan-qaraşa ailarynda Atyrau qalasynan tirajy 7815 dana bolyp şyǧatyn «Mūnaily Astana» gazetınıŋ alty nomerıne (41–46), 15- qaraşada Almaty qalasynan tirajy 5142 dana bolyp şyǧatyn «Atameken»gazetınıŋ 21-şı nomerıne «Adai köterılısı» degen atpen, qazan-qaraşa ailarynda Aqtau qalasynan taralymy 6720 dana bolyp şyǧatyn «Üş qiian» gazetınıŋ tört nomerıne (42 – 45) «Zobalaŋ zaman zardaby» degen atpen, 2006 jyly Aqtöbe qalasyndaǧy «NOBEL» baspasynan jaryqqa şyqqan «Jemenei adai, KEDEI (Nūrmaǧanbet) ūrpaǧy» atty şejıre kıtapqa (taralymy 1000 dana) «Zobalaŋ jyldar zardaby» degen tarau bolyp jäne 2007 jyly Almaty qalasyndaǧy «Arys» baspasynan jaryqqa şyqqan «Adai – Ata» 3-şı kıtabyna (taralymy 2000 dana, 407-419 better) «Zobalaŋ zaman zardaby» degen atpen basylyp şyǧyp, oqyrmandar qolyna tidı.
2010-şy jyly, osy «Zobalaŋ jyldar zardaby» maqalasyna qosatyn tūjyrymdy oitüiın
Tarihattyq, ekonomikalyq, demografiialyq jäne saiasattyq ǧylymi taldaular jasalǧan tuyndylar men monografiialyq eŋbekter tıptı joq dese de bolady. Būl taqyryptar qasiettı qazaq ūltynyŋ, onyŋ qatparly da qasırettı tarihynyŋ qasterlı de kesapatty taraulary. Atalmyş taqyrypqa jazylyp, baspadan jaryqqa şyqqan eŋbekterdı eske tüsırgende, bırınşı bolyp oiǧa oralatyn şyǧarmalar sapynyŋ basynda jazuşy polkovnik, marqūm Iztūrǧan Sarievtıŋ aituly eŋbekterı «Oirandalǧan Adai dalasy» nemese memlekettık bırıkken saiasi basqarmasynyŋ qūjattary negızınde halyq qasıretı qaqynda hikaia, derektı ocherk kıtaby men «Qandy oiran» tarihi ocherk kıtaby tūrady.
Sondyqtan būrynǧy kezeŋderdegı ötırıktı şynǧa, şyndyqty ötırıkke ainaldyryp qazaq ūltynyŋ tarihyn qūraqtap jazyp kelgen jalpaqşeşei tarihşylarǧa ūqsamai, egemendık alǧan täuelsız qazaq elınıŋ jaŋaşa oilau, tyŋnan tiianaqty oi qorytu qabıletı bar tek şyndyqty ǧana jazudy mūrat tūtqan, bolaşaq ūrpaq aldyndaǧy tarihşylyq paryzyn adal atqaryp ketuge yntazar bügıngınıŋ zertteuşı ǧalymy men zerektı tarih mamanyn sol 30-şy jyldardaǧy keŋes ükımetınıŋ qazaq ūltyna ornatqan zardapty saiasatynyŋ jazyqsyz qūrbany bolǧan qarttar men jastardyŋ, äielder men erkekterdıŋ, atalar men äjelerdıŋ, apalar men qaryndastardyŋ, eldıŋ ziialy azamattary men bırtuar daraboz bozdaqtarynyŋ Ruhy älı kütıp jatyr. Olardyŋ ölımı joqtau aitylmai – jylausyz ötse, qūny älı künge deiın sūrausyz ketıp otyr.
Sondyqtan da kelesı 2011-şy jyldyŋ säuır aiynda bastalǧanyna 80 jyl tolatyn 1931-şı jylǧy Adai köterılısı būrynǧy keŋes ükımetınıŋ kezderındegıdei jalpylama aityla, ne jazyla salmai täuelsız egemendı Qazaqstannyŋ tarihyna tolyq tarau bolyp dūrystap jazylyp, joǧarǧy oqu oryndary men orta mekteptıŋ tarih oqulyqtaryna dūrys kölemde enuge tiıs. Sonda ǧana Adai Ata bozdaqtarynyŋ joqtausyz ketken ölımı men sūrausyz ketken qūnynyŋ orny tolyp, esesı qaitady. 1931 jyly at oinatyp, aqyryp teŋdık sūraǧan Ata ūrpaqtyŋ atqarǧan eŋbekterı men ardaqtylarynyŋ esımderın tarihqa jetkıze jazyp, paş etu, söitıp keşteu bolsa da olardyŋ qaqyn qaitaru – bügıngı ūrpaqtyŋ perzenttık paryzy ekenın ūmytpaiyq. Olardyŋ ruhtary men aruaqtary SIZderdıŋ eskerulerıŋız ben eske alularyŋyzǧa zäru. Tıptı qaqyly desek te artyq bolmas. Sebebı, «Ölıler jebemei, tırıler baiymaidy»,- degen qazaqta danalyq söz bar.
Sol siiaqty «Adai köterılısı» degen jeke tarihi kıtap jazudyŋ da mezgılı jettı dep bılemız. Tarihşy ǧalymdar jazsa jazar, al bıraq olarǧa qarap jaltaqtamai-aq tarihi taqyryptarǧa qalam terbep jürgen käsıbi jazuşylar, sonyŋ ışınde Adai Ata ūrpaqtary şūǧyl türde qoldaryna alyp, ensiklopediialyq deŋgeide, aitaiyn degen oilaryn jerıne jetkızıp tūryp däleldep, özge jūrt aityp, madaqtap jüretındei qylyp kıtap jazyp şyǧuǧa eŋbektenulerı kerek.
Osy oraida, qazaq elıne belgılı Yǧylman Şörekov aqynnyŋ tılımen aitsaq «El qamyn jegen erlerdıŋ, söz bılgen janda qaqy bar»,- degen ūrandy naqyl sözın eşqaşan da oilaryŋyzdan şyǧarmaŋyzdar, adaidyŋ arly ūrpaqtary men jetkınşek jastary.
Özıŋnıŋ jetpesıŋ men öz aryŋdy özıŋ joqtamasaŋ, özge jandar joqtar, bıraq tap özıŋdei qylyp, aiyzyŋdy qandyryp joqtai qoimas, Abyroi ortaq, Ar ortaq jäne Namys ortaq aǧaiyndar.
Joǧarydaǧy, jaŋa ǧana aty atalǧan eŋbekterımen, marqūm Iztūrǧan Sariev közınıŋ tırısınde, Keŋestık qazaqstan ükımetınıŋ sūrqiia basşysy F. Goloşekinnıŋ 1930-34jyldary Maŋǧystau elıne zobalaŋ zaman ornatqan saiasatynyŋ jazyqsyz qūrbany bolǧan sol bır qasiettı atalar men äjelerdıŋ, aǧalar men analardyŋ, eldıŋ ziialy azamattary men bırtuar daraboz ADAI ATA bozdaqtarynyŋ ruhtaryn tırıltıp, tarihi şyndyqty jazuda, onyŋ köpşılık jūrt bılmeitın aqtaŋdaq betterın halyqqa jetkızude eşkımge de jaltaqtamai batyl türde at salysty. Ol jolda Iztūrǧan Saryūly eşnärseden qaimyqqan joq, EL qamyn jegen erlerdıŋ aldyndaǧy perzenttık boryşyn tolyqtai aq adal oryndady. Ülgı alamyn deseŋızder, osydan artyq ne ülgı kerek sızderge, käsıbi tarihşylar men jazuşy myrzalar.
Osy künderde ne köp, eske tüsıru aruaqtardyŋ ruhyna as beru köp. Ärine būl öte dūrys, qūptauǧa tūrarlyq ruhani-imani şara jäne qazaq halqynyŋ būrynǧy ötken tarihynyŋ qadır-qasietın bıluge ūmtylyp, ataūrpaqtyŋ jürıp ketken joldarynyŋ tarihyndaǧy aqtaŋdaq paraqtaryn aqtaryp, olardyŋ attaryn atap aqtap alyp, joqtausyz ketken eselerın qaitaruǧa ūmtylǧan bügıngı ūrpaqtyŋ perzenttık boryşyn öteuı bolady.
Mūndai şaralardyŋ QR Prezidentı N.Ä. Nazarbaevtyŋ özı bastama köterıp, ärı qoldau körsetıp otyrǧan «Mädeni mūra» baǧdarlamasy ıske asyrylyp jatqan kezeŋınde
Qazaqstannyŋ barlyq aimaqtarynda ötkızıluı, ömır sürıp otyrǧan qoǧamdyq qūrylystyŋ özgeşelıgıne qaramai, qamtylǧan oqiǧalardyŋ tarihi sabaqtas ekendıgınıŋ aiqyn belgısı.
Mıne sondyqtan, bügıngı Adai ata ūrpaqtary, būrynǧy kezderde basqaruşy bilık eskermei, esesın qaitarmai jäne öz därejesınde dūrys saiasi baǧasyn bermei jürgen «Adai köterılısıne» QR Ükımetı moiyndap, resmi qabyldaǧan män men maǧyna alyp bergızuge jūmystanǧandary oryndy bolmaq.
«Adai köterılısı» kezınde basty-basty qaruly qaqtyǧys – soǧys bolǧan jerlerde (Jylyoi audany İmanqara qyratynyŋ terıstık jaǧyndaǧy «Myŋ üi Adai şabylǧan» jerge, nemese Maŋǧystaudaǧy Qaratülei, Qyzylastau-Jezdı jerlerıne) bırneşe jüzdegen adamdar ūrys dalasynda ajal qūşyp şeiıt boldy, köbınıŋ mürdesı jerge de kömılgen joq. Keŋes ükımetınıŋ jazalauşy jasaǧynyŋ qaharynan, NKVD men GPU-dıŋ eldıŋ ışındegı qanqūily jendet tyŋşylarynan qoryqqan halyq şeiıt bolǧandardy jerlemek tügılı, tıptı şeiıt bolǧandardyŋ aǧaiyndarynyŋ özderı mürdenıŋ maŋaiyna jolauǧa jürekterı daualamady. Söitıp el qamy üşın mert bolǧan Adaidyŋ bozdaqtarynyŋ mürdelerı it-qūsqa jem boldy. Olardyŋ süiekterı 1950-şı jylǧa deiın aidalada, aram ölgen maldyŋ ölımtıgı siiaqty är jerde şaşylyp jatty. Mūny bıletın adamdar ol jerlerdı baspai, ainalyp ötuge tyrysty.
Beibıt ömır keşıp jatqan eldıŋ mūŋy men mūqtajyn tyŋdap, kelıssöz arqyly eldıŋ tolquly bölıgın örkeniet jolymen basudyŋ ornyna, halyqty qanjosa qylyp qyryp tastaǧan keŋestık ükımettı basqaryp otyrǧandar, «adailar kömusız qaldy-au»,- dep özderınıŋ aiuandyq qylyqtarynan ūialǧan keiıp tanytqan joq.
Sondyqtan, naǧyz atauly qandy qyrǧyn soǧys bolǧan jerlerge, äleumettık ädılettılık ornatu üşın atqa qonyp, qolyna qaru ūstaǧan ataūrpaq pen aǧaūrpaqtyŋ qandary sudai şaşylyǧan, aşşy terlerı tögılgen kielı de qasterlı jerlerdıŋ bügıngı ūrpaqtyŋ közınıŋ aldynda elestep tūruyna, arly ūrpaq kökeiıne qūiyp alyp sanasynda saqtauyna, söitıp äleumettık ädılettılık ornatu jolynda ary men namystaryn jalau qylyp qaruly köterılıs maidanynda şeiıt bolǧan Adai ata ūrpaqtarynyŋ ruhtaryna taǧzym etıp jürulerı üşın jäne özderınıŋ bolaşaǧyna qazaq halqynyŋ basynan ötken osyndai kesapatty tarihtan tälım bolar sabaq aluy üşın baǧyt sıltegen maiak memorialdyq belgı – «Eskertu belgi» bolsyn depbaǧdar baǧandar nemese baǧdar mosyaǧaştar ornatu özınen-özı sūranyp tūr.
Būl memorialdyq «Eskertu belgılerge» qan qyzyl tüske boialǧan temır taqta bekıtıp, taqtaǧa däneker qūiu ädısımen qara tüstı ärıpterdı ūstatu arqyly: sol jerdıŋ aty, soǧystyŋ bolǧan künı men jyly, qūrban bolǧan adamdardyŋ sany, halyq jasaǧynyŋ qolbasşysynyŋ aty-jönı jazylsa oryndy bolady.
Bügıngı jer basyp tırı jürgen Adai Atanyŋ ūrpaqtarynyŋ aldynda, bolatyn mezgılın aldyn ala anyqtap alyp, 1931-şı jyly ölımderı joqtau aitylmai – jylausyz ötken, qūndary älı künge deiın sūrausyz ketken «Adai köterılısınıŋ»şeiıt bolǧan bırneşe myŋ qūrbandaryna arnap, 2011 jylǧy jazdyŋ jaily künderınıŋ bırınde ülken halyqtyq ruhani-imani jäne tanymdyq şara – «Qūrbandyq AS» ötkızıp, qūran qatym şyǧartu mındetı tūr. Būl «Er moinynda qyl arqan şırımeidı» küiınde älı moinymyzda ılınıp jürgen perzenttık paryz-amanat. 80 jyl ötıp kettı dep, endı ony keiınge qaldyra beruge bolmaidy. Azamat degen ataqpen, zamanynda eldıŋ qamyn oilap jäne sol jolda «noqtaly basqa bır ölım»,- dep şeiıt bolǧan erlerdıŋ amanatyn arqalap jüre beru boiynda namysy men ary bar tırı jan ielerıne üilese bermeitın qylyq, aǧaiyn.
Ömır şırkın, adamzat balasynda ölşeulı. Qazır «Adai köterılısın» bıletın ūrpaqtan,bılmeitın ūrpaq jüz myŋ ese köp, sebebı qazaq tarihy kıtabyna būl oqiǧa älı de bolsa dūrys jäne tolyq jazylyp, resmi türde tarihi ädıl baǧasyn alǧan joq. Bügıngı jas ūrpaq kıtapqa ne jazylsa sony ǧana bıledı. Olar, bolǧan oqiǧa qisyq nemese būrmalanyp jazylsa da kıtapta tūrǧan jazudy dūrys dep oilaidy, oǧan jastar kınälı emes, būǧan deiın 80 jyl boiy jürgızılıp kelgen saiasat kınälı.
Mınekei osy olqylyqtardy joǧaryda aitylǧan halyqtyq şarany ötkızudıŋ sabaqty ısımen, qazırgı Aǧa buyn bızder tüsındırmesek, erteŋgı künderde «oryndamasaŋ saǧan sert» dep kımge jäne qalai bazyna aita alamyz jäne senım artyp tapsyramyz. Söz qadırın bıletın jan būǧan ilanyp, toqtam jasar dep dämetemız. Kerek deseŋızder mäselenı qalyŋ köpşılıktıŋ talqylauyna da saluǧa bolady dep oilaimyz.
Maŋǧystau jäne Atyrau aimaǧyndaǧy eldıŋ sözın ūstaǧan auyzy dualy El aǧalary men bilık basyndaǧy jön men josyqty bıletın zerdelı azamattar jäne «Adai köterılısıne» qatynasqandyǧy üşın 1931-32 jyldary quǧyndauǧa ūşyrap, zardap şeken, elden auyp köşuge mūqtaj bolǧandardyŋ jäne sol kezde ruy Adai bolǧany üşın de quǧyndalǧandardyŋ osy oblystarda tūratyn bügıngı ūrpaqtary men köpşılık adai äleumetı būl ūsynystarymyzdy qoldap jatsa osy atqarylar sauapty şaraǧa basşylyq jasaudy qasiettı de kielı jerdıŋ – Maŋǧystau oblysynyŋ ardaqtylary men azamattaryna Noqta ūstau jolyn bersek, sonda ısımız üilesımdı oraiyn tauyp, nätejielı märesıne jeter edı. Maŋǧystau jäne Atyrau oblystarynyŋ äkımderınıŋ janyndaǧy Ardagerler keŋesınıŋ talqylauyna aitylǧan ūsynystardy saludy ötınemın. Oiǧa tüigen jobamyz sätımen bastalǧan sauapty ıske ainalsyn, aǧaiyndar. Alla Taǧala bärımızge jar bolǧai.
Keltır Şänenov,
ölketanuşy, injener-geolog,
«Kaspii neft» AQ-nyŋ Basqarma töraǧasynyŋ bırınşı orynbasary.
