Qazaq tarıhynyń qaı kezeńine oı júgirtip, zerdemizde tarazylasaq ta el bolyp qalyptasýynyń ońaıǵa túspegenin kóremiz. Otanyn otarshyldyqtyń buǵaýynan bosatpaıynsha attan túspegen batyr babalarymyzdyń erligi — búgingi táýelsizdigimizdiń tiregi ispetti. Ózge jurttyń kózine shel bitirgen qazaqtyń ulan-baıtaq jeri men baılyǵy, saıyn dalasyn jaılap jatqan myńǵyrǵan malyn talaýǵa qandy urtyn tamsana jalap, kimder qumartpady deısiz?! Alaıda, birliginen bútindik, tirliginen adaldyq aınymaǵan eldi Allanyń bergen nesibesinen aıyrýǵa umtylǵandar qanshalyqty qııanat pen qııamet týdyrsa da rýhyn syndyra alǵan emes.
Sondaı dúbirli oqıǵalardyń biri 1931 jyly aqpanda bastalǵan Abyraly kóterilisi burynǵy Semeı oblysy Abyraly aýdanynda boldy. Kórshi jatqan Shyńǵystaý, Shubartaý, Qarqaraly, Qý aýdandaryndaǵy ózderine nıettes azamattarmen baılanysqa shyǵyp, olardy kóterip, kúresti birge órbitýge talpynǵan. Kóterilis alǵashqyda Uzynbulaq, Taılan, Aqbulaq, Bórili, Myrjyq, Degeleń aýyldarynda bastalyp keıinnen birinen keıin biri barlyq aýyldar qostaǵan. Jalpy 3500- ǵa tarta adam atqa qonyp qarýly qaqtyǵystarǵa qatysty. Jazalaýshy otrıadtarmen bolǵan shaıqastar kezinde 60 adam oqqa ushyp, 171 adam úshtik sottyń sheshimimen atylǵan, 183 adam 10 jyldan astam ýaqytqa sottalyp, Sibirge aıdaldy. Myńdaǵan adamdar qýǵyn súrginge ushyrap shet elder men elimizdiń ár taraptaryna bosyp ketedi. Odan keıin elimizdi jappaı jaılaǵan ashtyq saldarynan aýdan halqy ashtyqqa ushyrap, halyqtyń úshten biri ǵana qalǵan. 1937-1938 jylǵy halyq jaýlarynan tazartý men Otan soǵysynyń zobalańy kelip eldi múlde turalatyp tastady. El endi esin jııa bergende 1949 jyly KSSRO-da eń alǵash ret sýtegi atom bombasyn osy aýdandaǵy Degeleń taýynda synaqtan ótkizilgen. 1954 jyly halqy jan-jaqqa kóshirilip Abyraly aýdany birjolata taratylyp, jeri synaq polıgonyna aınaldyryldy.
Jazyqsyz jurtty jappaı asharshylyqqa ushyratqan 1931-32 jylǵy alapat asharshylyq eldiń eriksiz kóteriliske shyǵýyna májbúr etti. 1928 jyldan bastap «asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn!» degen jalań urandy jamylǵan ujymdastyrý kezeńine qarsy jer-jerde biline bastaǵan halyq narazylyǵy 1931 jyly sharyqtaý shegine jetti. Iaǵnı, dál osy jyldyń aqpan-naýryz aılarynda tarıhtan belgili bes kóterilistiń alǵashqysy bolyp Abyraly kóterilisi burq etti. Úkimetke et ótkizý josparyn oryndaýdy talap etken jergilikti sholaq belsendilerdiń aqylǵa syıymsyz áreketiniń aqyry jaqsylyqqa aparmasy aıdan anyq edi. Tipti, dalada mal turmaq, tiske basar azyq qalmaǵanyn bile tura halyqtyń obalynan qaımyqpaı salyǵyn údete túsken sol kezdegi Úkimettiń ústemdik júrgizýine budan ary tózý múmkin de emes edi. Jergilikti eldiń esinde «Abyraly kóterilisi», «Qambar kóterilisi» degen atpen qalǵan sol bas kóterýge qatysqandardy qylyshynan qan tamǵan quryǵy uzyn qyzyl ımperııa aıaǵan joq: atty, asty, abaqtyǵa japty, bir sózben aıtqanda kóterilisti kúshpen basty. Eń qasirettisi sol, kóterilis qurbandarynyń súıegi qaı jerde qalǵany «jabýly qazan jabýly» kúıde qala berdi…
Bıyl Abyraly kóterilisine 80 jyl toldy. Urpaq úshin umytylmaıtyn, umytýǵa da bolmaıtyn sol tarıhı oqıǵanyń qurbandaryna taǵzym etip, erlikterin pash etý táýelsiz elimiz úshin ortaq paryz sanalady. Sol sebepten de shilde aıynyń 27-i kúni Shyǵys Qazaqstan oblysy, burynǵy Abyraly aýdanynyń ortalyǵy bolǵan Qaınar aýylynda «Babalar erligi-táýelsizdik tiregi» atty memorıaldyq-keshen ashylyp, jurtshylyq «óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilgen» taǵy da bir taǵylymdy istiń kýási boldy. Monýmentte osy kóteriliske qatysyp qurban bolǵan atalarymyzdyń esimderi mármár taqtaǵa qashalyp jazyldy. Qazir elimizdiń túpkir-túpkirinde turatyn, kóteriliske qatysyp jer aýdarylǵan, qýǵyn kórgen atalarymyzdyń urpaqtary jınalyp, babalyrynyń erligine taǵzym etip, ataqonystaǵy el jurtymen esten ketpes qaýyshý boldy.
Elimiz táýelsizdiginiń 20 jyl tolýymen oraılastyrylǵan mundaı eleýli sharýa «Abyraly-Degeleń» qoǵamdyq qorynyń muryndyq bolýymen júzege asqanyn aldymen aıtqan jón bolar. Atalmysh monýmenttiń Qaınar aýylynan boı kóterip, týǵan jerdiń rýhyn asqaqtaýy «Abyraly-Degeleń» qoǵamdyq qorynyń prezıdenti, kásipker-meenat Marat Qurmanbaevtyń uıytqy bolýymen osy óńirden shyqqan azamattyr ózderiniń qarajattaryna turǵyzyp otyr.
Senbi kúngi shara aldymen Qaınar aýylynyń kire berisine ornalasqan Semeı polıgony qurbandaryna arnalǵan monýment basyndaǵy jıynnan bastaldy. Semeı ıadrolyq polıgonynyń jabylýyna 20 jyl tolýyna oraı ótkizilgen jıynǵa Shyǵys Qazaqstan oblystyq Jer qatynastary bóliminiń bastyǵy Qonysbaı Tóleýbekov, Semeı qalasynyń ákimi Aıbek Kárimov, Semeı Ortalyq meshittiń naıb-ımamy Maqsat qajy, Almaty qalasynan arnaıy kelgen tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Talas Omarbekov, Qazaqstan Enıklopedııasynyń Bas dırektory, aqyn Baýyrjan Jaqyp syndy qadirli qonaqtar arnaıy keldi.
Ákimnen keıin sóz alǵan abyralylyq qadirmendi aqsaqal Múbárak Aǵybaev pen Maqsat qajy Qýantaıuly el atynan Qazaqstandaǵy tynyshtyq pen birliktiń turaqtylyǵy men táýelsizdigimizdiń baıandy bolýyna tilektestigin jetkizdi.
Tamyzdyń jıyrma toǵyzy..
Janǵan kún kókte óshken kún,
Talaı taǵdyrdy sheshken kún.
Abyralymnnyń baýyrynan
Abdyrap halqym kóshken kún… dep aqyn Baýyrjan Jaqyp kúrsine jyrlaǵanyndaı tynysh jatqan eldiń berekesin bezdirip, qonysynan qozǵap jibergen atom zardabynyń kesapaty el esinen eshýaqytta ketpesi anyq.
El asyǵa kútken memorıaldyq keshenniń aq matasy túsirilip, tarıhı eskertkish kóz tartyp sala bergennen-aq sóz alǵan mártebeli meıman, osy sharaǵa arnaıy shaqyrylǵan ǵalym Talas Omarbekov Abyraly kóterilisiniń shyǵý sebepteri jaıynda taǵylymdy baıandama jasady. 1931 jyldyń kókteminde bolǵan kóterilistiń mańyzy qanshalyqty ekendigin jınalǵan qaýym tilge sheshen ǵalymnyń sheshile sóılegen sózinen aıqyn uǵyndy.
Degenmen Abyraly kóterilisiniń tarıhy áli tolyq zerttelgen joq. 1929-1931 jyldary 300-den asa irili-usaqty kóterilister boldy desek, sonyń ishindegi eń irileriniń biri osy «Abyraly kóterilisi». Al bul kóterilistiń maqsat-múddesi Alash múddesimen, Alash Orda aldyna qoıǵan maqsattarmen jalǵasyp jatty. El arasynda keńester úkimeti qulady , Alashordashylar jaqynda elge kelip kóterilisti ózderi basqarmaq degen qaýesetter taraǵan. Kóterilishshilerdiń jospary boıynsha barlyǵy bir týdyń astyna birigip, aýdan ortalyǵy Qaınardy alyp, Shyńǵystaýlyqtarmen birigip aldymen Znamenkany( Qarasý) talqandap Semeıge shabýyldap, Alash úkimetin qaıta ornatý nıette bolǵan. Kezinde Semeı Alash Ordanyń astanasy bolǵany belgili.
Abyralylyqtardyń Alash Orda kósemderimen baılanystarynyń qalaı bolǵanyn zerdelesek, onyń tamyry tipti de tereńde jatqanyn kóremiz. 1905 jyly áıgili Qarqaraly petıııasy jazyldy. « Delo ob agıtaıı sredı kırgız Karkaralınskogo ı Pavlodarskogo ýezdov o posylke v Peterbýrg depýtaıı dlıa predstovlenııa ot Kırgızskogo naroda petııı arıý» Osy qujatqa 42 adam qol qoıǵan. Solardyń ony Abyraly aýdanyna qarasty bes bolystyń azamattary. Petıııany uıymdastyrýshylar Álıhan Bókeıhanov pen Jaqyp Aqbaev. Petıııa 47 pýnktten turady. Onda qazaq halqynyń barlyq muń – muqtajdary qamtylǵan. Keıinnen Abyraly aýdanyna biriktirilgen bes bolystan myna adamdar petıııaǵa qol qoıǵan. Abyraly bolysynan : Musa Qulbaev, Súleımen Qoısoımasov; Aqbota bolysynan : Júsip Qulbatyrov, Bektibaı Botabaev; Bórli bolysynan: Tolmuhamet Altyntorın, Raqııa Satbaev; Degeleń bolysynan: Kerimhan Tólebaev, Tyshqanbaı Qashaqov; Temirshi bolysynan: Sekerbaı Qanǵojın, Ospan Janǵabylov;
Bul aty atalǵan adamdar eliniń joǵyn joqtaı biletin, halqyna jany ashıtyn naǵyz ultjandy azammattar bolǵanyna shúbá keltirýge bolmas. Eliniń aldynda zor bedelge ıe azamattar óte dáýletti de bolǵan. El- jurtyna qaraılasa alatyn osynaý tulǵalar qazaqty qalaı da eńseli el etemiz degen Alashtyń kósemderin qashan da qoldap otyrǵan. 1918 – 1920 jyldar aralyǵynda Semeıdi Alash qalasy, Alash Ordanyń astanasy dep jarııalaǵanda da bir esepten osy óńirdegi osyndaı azamattarǵa arqa súıegendiginende bolar. Alash partııasy men Alash Orda úkimetin de qarjylandyrýshylar bolǵan. Solardyń biri №14 aýyl Uzynbulaqtyq, mal-múlki tárkilengen, Alash qaıratkerleriniń janashyry Aman Belgibaev 1931 jyly kóterilisshilerdi jazalaý kezinde NKVD úshtik sotynyń sheshimimen aýyldastarynyń kózinshe atylǵan. Keıin joǵaryda aty atalǵandardyń barlyǵy da halyq jaýy atanyp, bastary aıdaýda ketti. Osy babalarymyzdyń aıaýly esimderi monýmentke oıylyp jazyldy. Al olardyń jarqyn is-áreketteri bolashaq urpaqtarynyń jadynda máńgilik saqtalý úshin tereńdeı zerttelýi kerek.
Qaınar jerine tabanym tıip, Abyraly men Degeleń taýyn kórgende kókeıime aqyn Serik Aqsuńqarulynyń myna óleń shýmaqtary kókeıime orala berdi.
Qarqabat Ana –
Abyraly –
Shashyn jaıyp
Ańyrady!
Han –
Taqtan tústi!
Qazaq –
Attan tústi…
Rýhsyz Denede –
Boq!
Degeleń –
Joq!!!
Kim meni búırekteı bólgen kep?
Attyń jalynda Arqanyń jeli uıqtaıdy.
Abyraly –
Han Keneniń arýaǵy kúńirengen!
Kúndiz kóz aldymda kóleńdep,
Túnde túsimnen shyqpaıdy…
Abyraly – Han Keneniń
arýaǵy kúńirengen…
Iá, resmı tarıhta kóp aıtylmaǵan soń da shyǵar, tarıhtyń qaıtalanatynyn eske ala bermeıtin, ótkeninen qortyndy shyǵarmaıtyn búgingi bizder shynaıy baǵasyn bermegen kóterlister, qansha jerden jeńilip, janshylsa da halyqtyń rýhyn jasyta almady. Al búgingi bizder atalarymyzdyń erlikterin eshqashan umytpaq emespiz.
Ardaq Berkimbaı,
Almaty — Abyraly — Almaty.
BAÝYRJAN JAQYP. ABYRALY KÓTERILISI
Sonaý bir jyly aqpanda,
Kók boran ulyp soqqanda,
Shıti myltyqty qolǵa alyp,
Qondy erlerim attarǵa.
Toptalyp kelip jylyndy
Túnde janǵan ottarǵa
Azattyǵyn qazaqtyń
Jazyp ketti aq qarǵa.
Kempirbaıdyń Sqaǵy
Kóp aldynda sóıledi:
«Qanǵa toıǵan qyzyldar,
Baılyqty aldy, baıdy aldy,
Ortashadan taıdy aldy.
Kedeıden jalǵyz qoıdy aldy.
Ata qystaý jerdi aldy,
Aspandaǵy Aıdy aldy,
Babadan qalǵan dindi aldy,
Kómeıden qyzyl tildi aldy,
Bılikti aldy, tórdi aldy,
Endi halqym, neń qaldy».
Qursyn dep búıtken kúnińdi,
It — ómirden túńildi.
Bir allaǵa syıynyp,
Ataly sózge júgindi.
Bes Boshannyń balasy,
Bes saýsaqtaı birigip,
Judyryqtaı jumyldy.
Shoqpar, qylysh alysty,
Bilekteri túrildi.
«Abylaılap», «Aqjoldap»
Kóterip qolǵa tý ildi.
Sol burynǵy belester,
Sol burynǵy dóńester,
Aıqaı súreń daýystar
Aıly túngi elester.
Tuıaǵymen jer qazyp,
Attar shapty bel jazyp,
Sol baıaǵy tereń saı,
Sol baıaǵy keń jazyq.
Ushyrap halyq kárine,
Qolǵa tústi jaýlary,
Kýá bolǵan bárine,
Abyraly taýlary.
Kókshetaý jaqtan oq qusyp,
Myltyq úni «gúrs!» – etti,
Taılan jaqtan ot qushyp,
Kóterilis burq etti.
Qoldap ketti keý-keýlep,
Qyzylshoqy, Aqshoqy,
Qarashoqy, Kókshoqy,
Saryshoqy, Qanshoqy,
Uzynbulaq, Eńbektes,
Aınabulaq, Balapan,
Qarabulaq, Aqbulaq,
Aqty týlap, shapqylap,
Qaratumsyq, Degeleń,
Egiz, Samaı, Qaraóleń,
Qýsaq, Toqa, Aqsoran,
Qarǵa jaqty ot Shaǵan.
Arshaly men Aıdarly,
Aıqaıdan bas aınaldy,
Súttibulaq, Keldibaı,
Tileýin eldiń ber Qudaı.
Qara bıik, Jyryq sý,
Aqsaıda turdy tunyp shý.
Qaz daýysty Qazybek,
Qajyǵa barǵan Jánibek,
Táttimbet pen Alshynbaı,
Qarateke, Baqtybaı,
Bar Baıbosyn, Tyshqanbaı,
Japalaq pen Sartymbaı,
Elqondy men Tolybaı,
Kemelbaı men Shynybaı,
Ataqozy, Bólegen,
Aqtamberdi, Tólegen,
Baıqoshqar men Bojahan,
Noha qajy, Óndirbaı,
Seńkibaı qajy arýaǵyn
Shaqyryp qondy atyna,
Attandy Aqsaı shatyna,
Qaıran da bizdiń batyrlar.
Qojyr tastar, qoı tastar
Kóne jaqpar jartastar,
Bota tastar, nar tastar,
Jetkizedi daýysyn:
Kisinegen attardyń,
Jarqyldaǵan ottardyń,
Zar jylaǵan balanyń,
Qan jylaǵan ananyń,
Shıti myltyq tarsylyn,
Úrgen ıttiń arsylyn,
Laqtyrylǵan tastardyń,
Shabylǵanyn bastardyń,
Móńiregenin tabyn mal,
Lap qoıǵanyn qalyń qol.
Aqqan qannyń sýylyn,
Júrekterdiń zýylyn,
Salynǵanyn salyqtyń,
Ashynǵanyn halyqtyń,
Qyspaqqa alyp jandaryn,
Tartyp alyp maldaryn,
Asha tuıaq qaldyrmaı
Asyra silteý bolǵanyn.
Býyrshyn muzǵa taıǵan kún,
Munar da munar, munar kún.
Aıtylǵanyn «Aqsarbas!»
Oqylǵanyn qurannyń.
Qyzyljalda túrmede,
Qınalǵanyn erlerdiń,
Tas kózinen basqa taýlardyń,
Aıtyńdarshy kórgen kim?!
Kórip turmyn men búgin:
Sasyrbasty basqa ult,
Sabaǵanyn basqa uryp,
Altyn qaıda, at qaıda?
Myltyq qaıda, oq qaıda?
Kúmis toly qap qaıda?
Qarýlanǵan top qaıda?
Sansyz saýal jaýdyryp,
Eldiń esin aýdyryp,
Uryp-soǵyp Taılanda,
Jaýap alyp Qaınarda,
Qyryp salyp Qýsaqta,
Atyp salyp Aqsaıda,
Mynaý sumdyq basyný,
Toqtamaı ma, toqtaı ma?!
Kúrestiń osy bar syry,
Qaıtsin qylysh, qamshyny,
Qarýy az topty bólshektep,
Kúshpenen bılik janshydy.
Kóz jasyn tókti, kórdi de
Abyralynyń taý-shyńy.
Satqynnan bastyq saılady,
Atty, qýdy, aıdady,
Qolǵa túsken erlerdiń,
Qol-aıaǵyn baılady.
Molda menen Qojanyń
Saqalyn julyp oınady.
Abyraly dese, jaý kórip,
Qýǵyndaýyn qoımady.
Qoısyn jendet saýalyn,
Men bereıin jaýabyn:
Bodandyqtan qutylyp,
Bostandyqqa umtylyp,
Janyn qıdy sol erler,
Janaryna nur tunyp,
Biri ketti túrmede,
Biri ketti irgede,
Biri atyldy qapyda,
Biri oqqa ushyp mert bolyp,
El aldynda sert berip,
Biri jandy órt bolyp,
Tirideı jaýdyń otyna.
Biri óldi qystaý túbinde,
Biri aıdaldy Sibirge,
Biri atyldy tań aldy,
Biri atyldy ińirde.
Bar kinási olardyń,
Qazaqtyń oılap birligin,
Azattyqty ańsaǵan,
Osydan seksen jyl buryn ,
Táýelsizdikke jol salǵan.
Shetinen batyr, tekti olar,
Jazyqsyz japa shekti olar.
Bul dúnıeni syılap urpaqqa,
O dúnıege ketti olar.
Solar edi jurttyń nar uly,
Gúldengen eldiń tamyry.
Bilmeı qaldy urpaǵy
Qaıda ekenin qabiri
Naǵlet zaman kúıigi,
Al ne isteısiz, endi siz?!
Bárinen de qıyny,
Qabiri joq. Belgisiz!
Men bilmeımin dál búgin,
Qaıda babam súıegi.
Sony oılasam ár kúni
Jan-júregim kúıedi
Qyrǵyndy eske-ap Kári taý,
Kemseńdeıdi ıegi,
Jel bolyp kelip árýaqtar,
Betimizden súıedi.
Bul da bir Saryarqamda,
Shertilmeı júrgen kúı edi.
Tasqa oıylyp jazylǵan
Attary turǵan jańǵyryp,
Umytpaıdy eli máńgilik,
Erlerge, basyn ıedi …
Aqıqattyń aq perdesi,
Ýaqyt qolymen túrildi.
Jańǵyryp zaman zerdesi,
Ádiletke júgindi.
Óshkenimiz jandy aǵaıyn,
Ólgenimiz tirildi.
Qabyl da bolsyn duǵamyz,
Arýaqqa taǵzym búgingi!
