Jalǵan aqparat — bul shyndyqqa sáıkes kelmeıtin nemese arandatýshylyq maqsatta burmalanǵan málimetter. Mundaı aqparat ádette qasaqana taratylady jáne adamnyń senimine nemese qoǵamdyq pikirge áser etý úshin qoldanylýy múmkin. Búginde aqparattyń bul túri adamdy adastyrý, qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrý nemese belgili bir múddeni qoldaý maqsatynda taratylady. Sondyqtan, ony anyqtap, tekserý mańyzdy.
Jalǵan aqparattyń zııany orasan zor. Endeshe, olardy qarastyryp kórelik. Birinshiden, jalǵan aqparattyń kóp taralýy qoǵamdaǵy senimdilik deńgeıin tómendetedi. Adamdar aqparatqa senbeıtin bolady, nátıjesinde jalǵan aqparat pen shyndyqty ajyratý qıynǵa túsedi. Kelesi másele — qoǵamdyq dúrbeleń jáne panıka. Jalǵan aqparat kóbine adamdy qorqytyp, dúrbeleń týdyrýy múmkin. Bul, ásirese, tabıǵı apattar, epıdemııalar nemese saıası jaǵdaılar týraly jalǵan málimetter taraǵanda baıqalady. Qate aqparattar saıası maqsatta da paıdalanylady, qoǵamdy bólshektep, belgili bir partııa nemese úkimettiń paıdasyna áreket etý úshin qoldanylýy múmkin. Bul qoǵamnyń birigýine, demokratııalyq proesterge teris áser etedi. Odan bólek, jalǵan medıınalyq aqparat, mysaly, vakınaııaǵa qatysty jalǵan málimetter, qoǵamda densaýlyq máselelerine keri áser etýi múmkin. Bul adamdardyń durys sheshim qabyldaýyna kedergi keltiredi.
Jalǵan aqparattyń taralýy qoǵamdy turaqsyzdandyrý syndy kóptegen qıyndyqqa alyp kelýi múmkin, sondyqtan oǵan qarsy kúres jumystaryn júrgizý óte mańyzdy. Mamandar bundaı aqparatpen kúrestiń birneshe tásilin kórsetedi.
1. Derekkózdi tekserý: Aqparattyń qaıdan shyqqanyn tekserińiz. Senimdi jáne belgili aqparat kózderinen kelgen derekterge ǵana sený mańyzdy.
2. Kóp derekkózden tekserý: Birneshe derekkózden aqparatty salystyrý arqyly onyń durystyǵyn tekserińiz. Eger kóptegen senimdi derekkózder birdeı aqparat berse, bul onyń shyndyqqa jaqyn ekenin bildiredi.
3. Faktilerdi tekserý: Jalǵan aqparat kóbine emoııalarǵa nemese abstraktili tujyrymdarǵa negizdeledi. Derekter men faktilerge nazar aýdarý, olardy naqty ári dál tekserý qajet.
4. Krıtıkalyq oılaý: Aqparatty qabyldamas buryn, onyń durystyǵyn baǵalańyz. Óte kúmándi nemese shekten tys kórinetin málimetterge kúmándanýǵa tyrysyńyz.
5. Tehnologııalyq quraldar paıdalaný: Internette faktilerdi tekseretin arnaıy qyzmetter men saıttar bar (mysaly, Snopes, FactCheck.org). Olardy paıdalaný arqyly aqparattyń durystyǵyn tekserýge bolady.
6. Áleýmettik medıany saýatty paıdalaný: Áleýmettik jelilerde aqparat taratqanda, onyń senimdiligi men naqtylyǵyn tekserip, shyndyqqa janaspaıtyn málimetterdi taratpaýǵa tyrysyńyz.
7. Bilim men aqparatqa qoljetimdilik: Jalǵan aqparatqa qarsy turý úshin ózińizdi bilimmen qamtamasyz etińiz. Aqparatty tereń zertteý jáne sanaly túrde tańdaý jasaý – aqparattyń shyndyqqa jaqyn bolýyna kómektesedi.
