جالعان اقپارات — بۇل شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن نەمەسە ارانداتۋشىلىق ماقساتتا بۇرمالانعان مالىمەتتەر. مۇنداي اقپارات ادەتتە قاساقانا تاراتىلادى جانە ادامنىڭ سەنىمىنە نەمەسە قوعامدىق پىكىرگە اسەر ەتۋ ءۇشىن قولدانىلۋى مۇمكىن. بۇگىندە اقپاراتتىڭ بۇل ءتۇرى ادامدى اداستىرۋ، قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋ نەمەسە بەلگىلى ءبىر مۇددەنى قولداۋ ماقساتىندا تاراتىلادى. سوندىقتان، ونى انىقتاپ، تەكسەرۋ ماڭىزدى.
جالعان اقپاراتتىڭ زيانى وراسان زور. ەندەشە، ولاردى قاراستىرىپ كورەلىك. بىرىنشىدەن، جالعان اقپاراتتىڭ كوپ تارالۋى قوعامداعى سەنىمدىلىك دەڭگەيىن تومەندەتەدى. ادامدار اقپاراتقا سەنبەيتىن بولادى، ناتيجەسىندە جالعان اقپارات پەن شىندىقتى اجىراتۋ قيىنعا تۇسەدى. كەلەسى ماسەلە — قوعامدىق دۇربەلەڭ جانە پانيكا. جالعان اقپارات كوبىنە ادامدى قورقىتىپ، دۇربەلەڭ تۋدىرۋى مۇمكىن. بۇل، اسىرەسە، تابيعي اپاتتار، ەپيدەميالار نەمەسە ساياسي جاعدايلار تۋرالى جالعان مالىمەتتەر تاراعاندا بايقالادى. قاتە اقپاراتتار ساياسي ماقساتتا دا پايدالانىلادى، قوعامدى بولشەكتەپ، بەلگىلى ءبىر پارتيا نەمەسە ۇكىمەتتىڭ پايداسىنا ارەكەت ەتۋ ءۇشىن قولدانىلۋى مۇمكىن. بۇل قوعامنىڭ بىرىگۋىنە، دەموكراتيالىق پروتسەستەرگە تەرىس اسەر ەتەدى. ودان بولەك، جالعان مەديتسينالىق اقپارات، مىسالى، ۆاكتسيناتسياعا قاتىستى جالعان مالىمەتتەر، قوعامدا دەنساۋلىق ماسەلەلەرىنە كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. بۇل ادامداردىڭ دۇرىس شەشىم قابىلداۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى.
جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋى قوعامدى تۇراقسىزداندىرۋ سىندى كوپتەگەن قيىندىققا الىپ كەلۋى مۇمكىن، سوندىقتان وعان قارسى كۇرەس جۇمىستارىن جۇرگىزۋ وتە ماڭىزدى. ماماندار بۇنداي اقپاراتپەن كۇرەستىڭ بىرنەشە ءتاسىلىن كورسەتەدى.
1. دەرەككوزدى تەكسەرۋ: اقپاراتتىڭ قايدان شىققانىن تەكسەرىڭىز. سەنىمدى جانە بەلگىلى اقپارات كوزدەرىنەن كەلگەن دەرەكتەرگە عانا سەنۋ ماڭىزدى.
2. كوپ دەرەككوزدەن تەكسەرۋ: بىرنەشە دەرەككوزدەن اقپاراتتى سالىستىرۋ ارقىلى ونىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرىڭىز. ەگەر كوپتەگەن سەنىمدى دەرەككوزدەر بىردەي اقپارات بەرسە، بۇل ونىڭ شىندىققا جاقىن ەكەنىن بىلدىرەدى.
3. فاكتىلەردى تەكسەرۋ: جالعان اقپارات كوبىنە ەموتسيالارعا نەمەسە ابستراكتىلى تۇجىرىمدارعا نەگىزدەلەدى. دەرەكتەر مەن فاكتىلەرگە نازار اۋدارۋ، ولاردى ناقتى ءارى ءدال تەكسەرۋ قاجەت.
4. كريتيكالىق ويلاۋ: اقپاراتتى قابىلداماس بۇرىن، ونىڭ دۇرىستىعىن باعالاڭىز. وتە كۇماندى نەمەسە شەكتەن تىس كورىنەتىن مالىمەتتەرگە كۇماندانۋعا تىرىسىڭىز.
5. تەحنولوگيالىق قۇرالدار پايدالانۋ: ينتەرنەتتە فاكتىلەردى تەكسەرەتىن ارنايى قىزمەتتەر مەن سايتتار بار (مىسالى، Snopes, FactCheck.org). ولاردى پايدالانۋ ارقىلى اقپاراتتىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋگە بولادى.
6. الەۋمەتتىك مەديانى ساۋاتتى پايدالانۋ: الەۋمەتتىك جەلىلەردە اقپارات تاراتقاندا، ونىڭ سەنىمدىلىگى مەن ناقتىلىعىن تەكسەرىپ، شىندىققا جاناسپايتىن مالىمەتتەردى تاراتپاۋعا تىرىسىڭىز.
7. ءبىلىم مەن اقپاراتقا قولجەتىمدىلىك: جالعان اقپاراتقا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ءوزىڭىزدى بىلىممەن قامتاماسىز ەتىڭىز. اقپاراتتى تەرەڭ زەرتتەۋ جانە سانالى تۇردە تاڭداۋ جاساۋ – اقپاراتتىڭ شىندىققا جاقىن بولۋىنا كومەكتەسەدى.
