Alash jurtynyń aryn arlap, eldik týyn kókke kótergen Ult-azattyq kóterilisiniń qaharmany Janqoja Nurmuhammeduly týraly ár kezeńde jazylǵan kórkem shyǵarmalar, esseler men ǵylymı maqalalar, monografııalyq eńbekter men tarıhı-ǵumyrbaıandyq zertteýler az emes. Batyr babanyń bolmys-beınesin somdap, ol ómir súrgen dáýir sýretin qanyqtyra túsetin Zeınolla Shúkirovtyń «Syr boıy» romany, Bekdilda Aldamjarovtyń «Uly sel» tetrologııasy, Moldahmet Qanazdyń «Janqoja» kitaby, Ábsattar Ospanovtyń «Janqoja batyr» derekti hıkaıaty men shejireshi qart Ómirzaq Ahmetov shyǵarmalarynda baıtaq taqyrypty árkim ózindik tanym bıiginen ıgerýge talpynystar jasaǵan.
Áıtse de, birtýar batyrdyń barsha bolmysy men kisilik kelbeti, erlikti joryqtary men eldikti saqtaǵan bitimgershilik qasıetterin sóz etetin halyq aýyz ádebıeti úlgileri – realdi tarıhı jyrlar men poemalardyń orny bir tóbe.
Alash tarıhshysy M.Tynyshbaev Janqoja Nurmuhammedulyn Úsh júzge dańqy jaıylǵan batyr dep baǵalaıdy. Ras, Janqoja batyrdyń erlikke toly taǵdyry shytyrman ári qasiretti. Bul zertteýshi qaýymnyń jaýapkershiligin eseleı túsedi. Bir ǵana batyr kıgen saýyt pen onyń qazasyna qatysty qısyndy-qısynsyz ańyz-derekterdiń ózi qanshama? Sondyqtan osy ýaqytqa deıin aıtylǵan oı, jazylǵan málimet-derekterdi teń salmaqtaǵanda, tarazy basyn áli aıtylmaǵan sózderdiń batpany basa túsetinine kýámiz.
Bir zamanda Syr boıyndaǵy Tabyn men Shómekeı rýlaryn qol astyna qaratyp otyrǵan polkovnık Ermuhammed Qasymovtyń áý bastaǵy izgi armany baıtaq jatqan Shektini de qosa bılep, óziniń jaılaýy men qystaýynyń kólemin keńeıtý edi. Bul mysyqtileý maqsatynyń iske asýyna Janqoja batyr jol bermedi. Óıtkeni, batyr áýel bastan-aq japsarlas Hıýa, Qoqan handyǵyna, aıdahardaı qaharyn tógip otyrǵan qońsylasy Reseı ımperııasyna, tipti, jeke múddesinen alystaı almaıtyn qazaq tórelerine de senimsizdikpen qaraǵan.
Ermuhammed sultan Syr boıynda sheksiz bılikke qol jetkizý úshin jasaǵan quıtyrqy áreketterinde, áýeli Hıýa handyǵynan beti qaıtqanymen, jymysqy saıasatyn aqyryna deıin jetkizýde qoldaýdy Reseı ımperııasynan tapty. Janqoja batyrdyń Reseı men eki ortadaǵy alǵashqy «dostyǵy» keıin áýelgi ýádesinen taıqyp, bir jambasynan ekinshi jaǵyna ońaı aýnaı salǵan orystardyń Araldan bekinis-qala, Raıymnan port salǵanyn, qoqandyqtardyń Aqmeshitten qamal turǵyzǵanyn, Hıýa hanynyń Syr boıy qazaqtarynan retti-retsiz zeket-ushyr jınap, beıbit halyqty tonaı bastaǵanyn kórgende bitispes jaýlyqqa aınalyp sala berdi. Janqoja batyrdyń barlyq maqsaty men oı-armany Alash ulynyń basyn qosyp, baǵzy babalardan qalǵan baıtaq dalanyń barsha baılyǵy men dáýletin jaý pıǵyl jat jurttyń qolyna bermeı, keler urpaqtyń úlesine adal amanattaý bolatyn. Biraq…
Janqoja Nurmuhammeduly bastaǵan Ult-azattyq kóterilisi, sol kezeńdegi tarıhı jáne saıası ahýaldy bajaılaǵan N.Veselovskıı, I.V.Anıchkov eńbekteri, E.Meıer, N.Maev, A.I.Maksheev, P.Ivanov jazbalary qaı kezde de izi sýyp úlgermegen ýaqıǵalarǵa ýaqytyn tap basyp sholý jasalǵan qundy málimet kózi bolyp qala bermek. Keıin, qazaq folklorynyń epostaný salasynyń tarıhı jyrlar máselesin ár kezeńde túrli aspektide sóz etken E.Bekmahanov, S.Seıfýllın, T.Shoıynbaev, Á.Qońyratbev, R.Berdibaı, S.Qasqabasov, N.Tórequlov, E.Tursynov sııaqty ǵalymdar tarıhı tanymymyzdyń kókjıegin múmkindiginshe keńeıtkenin erekshe aıtý paryz. Ásirese, professor Jumat Tilepov «Elim dep eńirep týǵan erler jyry», «Tarıh jáne ádebıet» atty monografııalyq eńbekterinde Janqoja batyr týraly halyq jyrlaryn, batyr ómir súrgen qoǵam men zaman tynysyn, bodandyq dáýirde týǵan azattyq kóterilisin beıneleıtin jyrlardaǵy tarıhı shyndyqtyń tabıǵatyn jan-jaqty taldap, baıypty tarazylady.
Bir jyldary Qazaqstan úkimeti tarapynan Syr boıyna arnaıy tarıhı-etnografııalyq ekspedıııa shyǵarylyp, el arasynan Janqoja batyr týraly derekter men jyr-dastandar jınalǵan. Áıtse de, kóp keshikpeı solaqaı saıasat saldarynan bul saladaǵy zertteýshilerdiń deni jazyqsyz jazalana bastap edi. Osydan keıin-aq Janqoja batyr taqyrybyn sóz etýge quzyrly oryndardan arnaıy tyıym salynbaǵanymen, atalǵan baǵyttaǵy izdenister ilbı berdi. Degenmen, batyr týraly jazylǵan tarıhı jyrlardy jaryqqa shyǵarý nıeti sol kezdiń ózinde tam-tumdap bolsa da qolǵa alyna bastaǵany ańǵarylady. Muraǵattardaǵy keıbir qoljazbalarǵa túsken tańbalardyń tabynan bul jyrlardy baspaǵa usyný úshin «redakııalaýǵa» talpynys jasalyp, ker zamannyń ıdeologııasyna tompaqtaý keletin qasıetti uǵymdar, jyrdaǵy batyrdyń orys bekinisterine jasaıtyn qandy joryqtaryn baıandaıtyn tustaryn eptep túzep-kúzeýge májbúr bolǵandyqtary baıqalyp otyrady. Sonymen, bul máselelerdiń sý betindegi bir batyp, bir kórinip abyrjy kúıde turatyn qaltqy sııaqty árkez qoldaýy tabylsa da, qoldanylýy tabylmaı, aqyry batyr týraly jyrlardy jaryqqa shyǵarý isi keıinge syrǵı bergenin kóremiz.
Janqoja Nurmuhammeduly haqynda, aq patsha áskeriniń Syr boıyndaǵy alǵashqy qadamy týraly «Qazaq batyry Janqoja Nurmuhammeduly» atty tarıhı ocherk jazyp, ony 1894 jyly Qazan qalasynda bastyryp shyǵarǵan I.V.Anıchkov osy eńbeginde saharada ótken saıypqyran bahadúrdiń dalalyqtar arasyndaǵy abyroı-ataǵyna tańqalyp: «Osydan elý jyldaı buryn qaıtys bolǵan batyrdyń esimin, istegen isterin bilmeıtin, aýyzdarynan sýy qurı otyryp aıtpaıtyn bir de bir aýyl, bir de bir úı joqqa tán», – dep jazypty. Rasynda da, Syr boıy jurty qaharman batyr, áýlıe baba týraly aqıqat pen ańyzǵa tizgin berse, ol sarqylmaıtyn syrǵa, taýsylmaıtyn jyrǵa bastaıtyny ras.
Janqoja batyr týraly jazylǵan batyrlyq jáne realdi tarıhı jyr-poemalardyń hronologııalyq júıesi de bir izge túsirilmegen. Endeshe, HIH ǵasyrdyń aıaǵynda Qazan qalasynda tatar tilinde jaryq kórgen «Janqoja batyr» dep atalatyn qysqa epostyq úzindini Musabaı jyraýdyń belgili jyrynyń aldyna túsirýge májbúrmiz. Jyr Janqoja batyrdyń ata-tek shejiresin baıandaýdan bastalady. Al, Musabaı jyraýdan jazylyp alynǵan sıýjetti uzaq tolǵaýdyń orny bólek ekenin erekshe atap aıtqan jón. I.V.Anıchkov óz eńbeginde el arasynda aýyzsha tarap júrgen ańyz-áńgimelerdiń «…eń kóbin batyr týraly áńgime-ańyzdy tókpeı-shashpaı saqtaı bilgen, onyń eń jaqyn týysqany bop keletin, barlyq aıtýshylardyń ár túrli nusqalaryn túgelge jýyq jınaǵan, Maıdan atalyǵynan taraǵan ataqty Musabaı jyraýdan esittim», – deıdi. Bul da Musabaı sııaqty epık jyrshynyń epıkalyq bilimi men jad qýatynyń óte joǵary bolǵandyǵyn aıǵaqtaıtyn qundy málimet.
Ǵylymı áleýmetke ázirge «Janqoja batyr» dep atalatyn jyrlar ıklynan L.Kenjeuly, J.Shańǵytbaev, Q.Sultanuly, N.Jubatuly, I.Jalǵasov, T.Meńdibaev, t.b. jyrlaǵan segiz nusqa belgili. Jyrdyń Nursultan Jubatuly jazǵan nusqasy aıaqtalmaı qalǵan. Nursultan aqyn varıantynyń basty ereksheligi: jyrdaǵy negizgi qaharman – Janqoja beınesi batyrlyq epostyń jasalý prınıpterine negizdelgen. Jyr qaharmany dúnıege kelerden buryn onyń anasyn «Jolbarystyń júregine jerik bolyp edi» dep ulǵaıta sýretteletin, barsha halyqtardyń batyrlyq epostaryna tán kóshpeli motıv osy nusqadan berik tuǵyr tapqan.
QR Ulttyq Ǵylym akademııasynyń Sırek qoljazbalar qorlarynda Janqoja batyrǵa arnalǵan jyr-poemalar mazmunyn qaıtalamaıtyn bir bólek ańyzdar qordalanǵan. Al, jazýshy Moldahmet Qanazdyń jeke muraǵatynda atalmysh nusqalardan basqa Ábý Sársenov, Balymbet Kóptileýov sııaqty aqsaqaldardan alynǵan Janqoja batyr týraly avtorly-avtorsyz jyrlardyń qalyń kópshilikke beımálim birneshe qoljazbalary saqtaýly keledi. Bir eskererlik másele: Janqoja batyr týraly barsha dástúrli epıkalyq jáne tarıhı jyr-poemalardyń kópshiligine tán ortaq belgi – shyǵarmalardan orys áskerimen eki arada ótetin soǵystyń tolyq sulbasynyń kórinisi kóleńkeleý qalýy. Buǵan áýelgi sebep, Janqoja batyrdyń orystyń zeńbirekti áskerinen jeńilýi bolsa, ekinshiden, jyrlaýshy aqyndardyń orysshyl saıasat salqynynan jan saqtaýy sııaqty eki túrli jaǵdaıatty kóldeneń tartýǵa bolatyn sııaqty.
Bir tańqalarlyǵy, Janqoja batyrdyń rýhyna jyr arnap, batyr babanyń erlikti isterin qasıetti qara óleńniń ózegine órip, ólmes tarıhtyń enshisine tabystaǵysy kelgen sóz zergerleri az bolmaǵan eken. Biraq solardyń kóbisi ómirlik maqsattaryna balaǵan ol izgi armandaryna jete almaı, ajaly jetpese de dúnıeden túrli shym-shytyryq sebeptermen ótken. Aral, Qazaly óńirinde ómir súrgen belgili shaıyr Nurtýǵan Kenjeǵululy men Nurmaǵambet Qosjanovty biz osy qatardan kóremiz. El arasynda kúni búginge deıin aıtylyp kele jatqan esti sózdiń birinde: «Nurtýǵan aqyn naýqasy ulǵaıyp, dúnıe dıdarynan kósher shaǵy bolǵanda kóńilin suraı barǵan eldiń aqsaqaldaryna: «Noǵaılynyń batyrlaryn jaza bergenshe, er Jákemdi nege jyrlamadym eken?», – dep, ómiriniń aqyrǵy kúnderin zapyrandy ókinishpen ótkizgen eken deıdi. Shaıyr fánıden baqı dúnıege kóshkende bar bolǵany qyryq bir ǵana jasta eken. Al, qyryq degen jastyń qyrqasyna shyǵar-shyqpasta jalyny qazaqtyń barsha zııaly qaýymyn sharpyǵan otyz jetinshi jyldyń ala quıynyna ilinip, qyrshynynan qıylǵan Nurmaǵambet Qosjanov «Sartaı batyr» atty dastanynyń kirispesinde:
…Janqoja batyr bul ótti,
Patshaǵa siltep qylyshyn.
Nıkolaıǵa baǵynbaı,
Taryltty biraz tynysyn.
Ustamaı ketti qolyna
Altyn menen kúmisin.
Qıssa qylyp shyǵarsam,
Ekeýiniń bul isin –
dep, jan-dúnıesin jegideı jegen izgi armanyn aǵynan aqtaryla jyrlaıdy. Amal neshik, arqaly aqynnyń bilte shamnyń jaryǵyndaı kelte ǵumyry saǵymǵa bólenip, bult asyp kóz ushynda buldyraǵan tátti tilegin jalyndy jyrynyń otty qushaǵyna bir orap ótýge ǵana jetipti…
Janqoja batyr týraly jyr-poema jazyp qaldyrǵan keıbir aqyndardyń ómir joldary men shyǵarmalarynyń taǵdyry múldem qasiretti. «Janqoja batyr» dep atalatyn qomaqty dúnıeniń avtory, jalyndaı laýlap otyz eki jasynda dúnıeden ótken qazalylyq Luqman Kenjeuly sondaı aýyr taǵdyrly jandardyń biri. Bul dastannyń ár jyldarda qaǵazǵa túsip, ulttyq muraǵattarǵa tapsyrylǵan Qarajan Rústemov (1946), Naǵymbek Qarabatyrov jáne Qabylandy Kóregenovterden (1945) qalǵan úsh birdeı qoljazbasy bar. Sońǵy qoljazbany QR Ulttyq Ǵylym akademııasynyń OǴK Sırek qoryna tapsyrýshy, keıin úsh mátinnen ortaq nusqa túzip, shyǵystanýshy Serikbaı Qosanǵa arab, latyn grafıkasynan kırıllıaǵa túsirtip, jyrdy 1999 jyly «Juldyz» jýrnalynyń №1 sanyna alǵysózimen jarııalaǵan jazýshy Moldahmet Qanaz. Bir qyzyǵy, qolyna qalam ustaǵan kúrmeýge kelmeıtin qysqa ǵumyrynda Luqman aqyn budan basqa bir de bir óleń-jyr jazbapty.
«Janqoja batyr» dep atalatyn kelesi shyǵarma ıesiniń qamshynyń qysqa sabyndaı qysqa ǵumyry, óleń ólkesindegi alǵashqy jáne sońǵy qadamy, tipti shýda jipteı shıelenisken shym-shytyryq taǵdyry da eshkimge uqsamaıdy. Janqoja batyrdyń qaharmandyq erlikke toly isteri jan dúnıelerine áser etkendigi sonshalyq, kókirek túbinde býlyqqan sher bul avtorlardy úlken júrek tebirenisi men teńizdeı oı tolqýyna ákelgen sııaqty. Sońǵy eki avtor da kelte ǵumyrlarynda dúnııaýı sharýalardan boılaryn aýlaq ustap, ózderiniń negizgi ómirlik murat-múddelerin árýaqty batyr babanyń ónegeli isterin, erlik-amanattaryn ulyqtaý dep bilip, áserli óleń tilimen halyqqa jetkizip ketýdi qasterli mindetterine sanaǵan. Eki aqynnyń da sońynda «Janqoja batyr» dep atalatyn shyǵarmadan basqa jyr-muranyń qalmaýyn, ekeýiniń de halyq úshin jan qıǵan teńdessiz erlik ıesi – shahıdtiń shyraqshysy bolǵandyǵymen túsindirgen abzal.
Ornyqbaı Sultanov shyǵarmasy osy taqyryptaǵy jyrlardyń ishindegi kórkemdik dárejesi joǵary, ári kólemdisi bolyp sanalady. Jyrdyń mazmuny negizinen, Janqoja batyrǵa qatysty bolǵanymen, munda sonaý «aqtaban-shubyryndy» kezeńinen bergi jerdegi Kishi júz qazaqtarynyń basynan ótken ár túrli tarıhı ýaqıǵalardyń izderi saqtalǵan. Jyrda Syr boıy halqynyń tarıhı jadynda máńgi jattalyp qalǵan Hıýa, Qoqan, Reseı basqynshylaryna qarsy jergilikti qazaq batyrlarynyń jankeshti erlikteri shynaıy sýrettelgen. Ásirese, Jylqaıdar, Aqmyrza, Jalmyrza, Aqtan, Dabyl, Qulbaraq sııaqty Shekti batyrlarynyń beınesi epostyq dástúr deńgeıinde tamasha sýrettelgen. Sondaı-aq, Janqoja bastaǵan Kishi júz qazaqtarynyń Kenesary Qasymulynyń qozǵalysyna qatysyp, Sozaq qamalyn alýda kórsetken eren qımyldarynyń jyrdaǵy obrazynyń reńi qanyq, ózge epostyq shyǵarmalarǵa qaraǵanda deńgeıi áldeqaıda bıik tur.
Kózkórgenderdiń aıtýlaryna qaraǵanda, Ornyqbaı Sultanovtyń bul poemadan basqa shyǵarmasy joq. Múmkin, bolsa da saqtalmaǵan sııaqty. Aqyn poemasyn oqyp otyryp, Ornyqbaı Sultanovty qolyna qalamdy «keshe-búgin ustaǵan» degen alǵashqy ekiudaı oıdan qaıtyp úlgerdik. Áıtse de, shyndyǵy sol – Ornyqbaı buryn óleń jazbaǵan! Syr boıyndaǵy úlken aqyndyq ortada onyń esiminiń belgisiz bolatyny da sondyqtan. Jazýshy Moldahmet Qanazǵa ashylyp aıtqan áńgimesi: «Túsime Janqoja babam kirip, qolyma kitap ustatyp ketti!» degen jalǵyz aýyz sóz eken. Poemanyń «Qyzdarshyqqan» degen taraýshasynda ony Ornyqbaıdyń ózi bylaısha túsindiredi:
Ótken joq óleń jazyp, sózim synnan,
Shyqpaıdy qınalsam da terme tyńnan…
Ornyqbaı Sultanov batyrlyq jyrlarda jıi kezdesetin dástúrli stereotıpter men daıyn keıipteýlerdi kóp qoldanbaǵan. Atalmysh batyrlyq jyrlarda negizgi obektide bas qaharman obrazy júrýi jazylmaǵan zańdylyq sanalatyn. Dese de, aqynnyń paıdalanatyny jeti-segiz býyndy jyr úlgisi, on bir býyndy, tórt tarmaqty shýmaq, keıde onnan asa jolmen túıindelip otyratyn shubyrtpaly, tókpe uıqasty túrki ǵazaly. Ornyqbaı shyǵarmasynyń basqa tarıhı jyrlardan bir ereksheligi: aqyn óz poemasynda keıingi kásibı, sýretkerlik poezııanyń ólshemderine qol artqandyqtan, jyrdyń realıstik sıpaty basym. Aqyn irili-usaqty ýaqıǵalardy somdaǵanda da bylaıǵy jurtqa «usaq-túıek» kórinetin dástúrli peızajdyq jáne sıýjettik detaldardy qaldyrmaı, táptishteı sýrettep otyrýdy mashyq etken. Bul buryn-sońǵy epos, tarıhı jyr jyrlaýshylarynda sırek qoldanylǵan sheberlik tásil.
Ornyqbaı shyǵarmasynda tabıǵat sýreti, ishki psıhologızm, etnografııalyq kórinister sııaqty poemaǵa tán elementter óte mol. Sondyqtan bizge jınaýshylar tarapynan aıdarlanǵan «dastan» degen janrlyq anyqtama kemshindeý kórindi. Al, «Ornyqbaı aqyndyǵynyń aldy-artynda basqa jyr joq» degenge onyń óleń órimi men sóz órnegine qarap otyryp kóńil senińkiremeıdi. Endeshe, bir mezet Ornyqbaı aqyn somdaǵan beıneli teńeýlerge tizgin berelik. Aqyn Janqoja batyr beınesin «Túnergen túngi bulttaı túsi sýyq», «Surlanyp sabyr bulty betinde oınap», «Aq týy tóbesine tóńkerilgen» dep tyń epıtettermen aıshyqtaıdy. «Halyq búlindi han úshin, Han búlindi jan úshin» degen kontrastar da asqan sheberliktiń jemisi ekeninde daý joq. «Ákelip Babajandy kópke saldy, Halyq ózi shyǵarsyn dep janazasyn», – dep Janqoja batyrdyń Babajan ólimin halyqqa salatyn jerindegi jaýdyń beınesin jasaýy da sony serpin. Shyǵarmada Appaz qulǵa qaratyp aıtylatyn «Qarttyqtyń kádesimen ómiri ótti» dep keletin aqsaqal bolýdyń sıpaty da bııazy ári jumsaq berilgen. Poemadan budan da basqa: «Elden shyqty bólinip, Bólingen bulttaı kórinip», // «Sýsyn iship, suly jep, Sulýlanǵan semirip» degen shendestirýler, óleńniń syrtqy pishimin oınatý arqyly jasalatyn omonımdik keıipteýlerdi kóptep kezdestiremiz. Mundaı has aqynǵa tán erek qubylysty sátti sáıkestik dep qaraǵannyń ózinde, tek adam-pendeniń aralasýymen bolmaǵan tylsym ekenin eriksiz moıyndaımyz.
Orys mádenıetinde letopıs-jylnamalardy túzý arqyly qoǵamdyq tarıhqa alternatıva retinde balama tarıh jasalatyn dástúr bar. Al, qazaq mádenıetinde Eýropa jáne Reseı tarıhshylarynyń qasań teorııalyq qaǵıdalaryna malshynbaǵan, qoǵamdyq tarıhtyń bosaǵasynan beıkúná qaraǵan ulttyq tanymdaǵy shejirelik ańyz-tarıh ǵasyrlar boıy aýyzsha jyrlanyp kele jatqan epostyq muralarymyzda birsydyrǵy jaqsy saqtalǵan. Munda folklortanýshy ǵalymdarymyz kúni búginge deıin jóndi nazar aýdarmaı, qosymsha, kúmándi derekkóz retinde ǵana qarastyryp kele jatqan epık jyrshylar men aqyndardyń ótken tarıhqa degen avtorlyq kózqarasy, ýaqyt pen keńistik talaby, oryndaýshynyń tarıhty tarazylaı bilýi, kóńil kókjıegi tanyǵan taqyrybyn óz dárejesinde meńgere alýy sııaqty jaıtter mańyzdy rólge ıe ekenin aıtý lázim.
Reseı arhıvterinde Janqoja Nurmuhammedulyna qatysty tarıhı qujattar men batyr ómir súrgen dáýirdiń shyndyǵyn shyjǵyryp hám shıyryp aıtatyn aıǵaqtar az emes. Solardyń basym kópshiligi Reseı patshalyǵyna dalanyń shen-shekpenge qumar bı-sultan, starshyndary tarapynan jazylǵan raporttar men donesenıeler. Bul qujattardyń deregin batyr baba týraly kúni búginge deıin jazylyp, hatqa túsken batyrlyq epos, tarıhı jyr-poemalar, dastandar men qoljazba kúıinde saqtalǵan keıbir aıtys óleńderiniń úzindileri naqtylap, belgisin bekitip, arqaýyn shıratyp, barynsha qýattaı túsedi. Muraǵat sóreleriniń enshili múlkine aınalyp otyrǵan derekti qujattar men qundy qoljazbalar qaı zamanda da teristeýge kónbeıtin, kim baltalasa da qırata almaıtyn qamal tárizdi. Olardyń túptiń-túbinde áıteýir bir jaryq kóretini taǵy aqıqat. Sondyqtan Janqoja Nurmuhammeduly ómir súrgen tutas dáýirdiń shym-shytyryq tarıhy, batyrdyń ómiri men qazasynyń ańyzy men aqıqaty, jaqattas aǵaıyn arasyndaǵy saǵymnyń dirilindeı tolqyp turǵan názik tin – sonaý oqıǵalardan qalǵan atalar tarıhynyń umytylmas izderi, bári-bári bul baıtaq taqyryptyń bolashaq zertteýshilerine aýyr salmaq artyp, jaýapty synaq júkteri haq.
Keler kúnderde atalmysh derekter men Janqoja batyrǵa qatysty barsha tarıhı jyr-dastandardyń basyn biriktirip, folklortaný ǵylymynyń ozyq teorııalyq talaptaryna saı, ár jyrdy jeke varıant-nusqa retinde qarastyryp, bas-aıaǵyn túgendep jaryqqa shyǵarý máselesi tur. Bolashaqtaǵy boıamasyz, shynaıy tarıhqa alyp baratyn basty qadam da, batyr babanyń kesek tulǵasyn ańyzdar sorabynan arshı túsetin qundy derekkóz de, talaı ǵylymı zertteýge arqaý bolatyn baıan da osy bolmaq. Endeshe, Janqoja batyr týraly jazylǵan realdi tarıhı jyr-poemalardyń basyn qosyp, árbir jyrdy tólqujat-túsiniktemesimen, sıpattama-anyqtamasymen, shyǵarmada kezdesetin jer-sý ataýlary men tulǵalar tarıhyn tolyqtaı júıelep, atadan qalǵan asyl murany derbes jınaq etip bastyryp shyǵarý isi syltaý kótermeıtin, kezek kúttirmeıtin ózekti másele kúıinde qala bermek.
Berik JÚSIPOV, folklortanýshy
