Kenesary (tarıhı dastan)

3750
Adyrna.kz Telegram

Táýelsizdiktiń 20 jyldyǵyna arnaımyn.

Avtor.

TOLǴANYS. ELES. MINÁJAT.

Qamyryqtym, qabarjydym, qamyqtym –
Netken taıǵaq joly bizdiń halyqtyń !
Deı alam ba – alyby edi alyptyń?
Deı alam ba – ǵaribi edi ǵariptiń ?
O, alaıda, óz jóni bar tarıhtyń!
Óz joly bar ulyp óter bóriniń,
Óz joly bar úrip óter ár ıttiń.
Óz úni bar baqanyń da… balyqtyń.
Óz úni bar kór-laqattyń, tabyttyń!
Jóni bólek, biraq, tiri tarıhtyń!..
Keıde osylaı muń kezem de, oı kezem,
Eles kezem, óz-ózimmen sóılesem.
Tynysym da, rýhym da táýelsiz –
Kim bar maǵan «qoı!» deıtuǵyn, «qoı» degen ?!
Men qııaldyń mingen kezde pyraǵyn,
Sóz bolmaıdy or degen de, ór degen!
Kólde jatyp, muńdasamyn shólmenen,
Shólde jatyp, syrlasamyn kólmenen…
Biraq sol tún… tura qalǵan kóldeneń
Sıqyr sátti jetkize alman sózbenen!
Men mundaıdy bastan keship kórmegem!
Peterborda… Kýnskamera ishinde
Bastar kórdim túrli-túrli pishinde.
«Han Keneniń basy munda joq pa?» dep,
Qaraı berip… tunshyǵamyn tútinge.
Kórip turmyn – bir mańdaıdy oq tesken,
Al bir bastyń qaǵyp apty tisin de!
Bul ne eles? Óńim be álde, túsim be?..
Bir daýys kep qulaǵyma sarnady:
«Han Keneniń armany joq, armany!
Ol – keshegi óz eliniń zańǵary,
Ol – búgingi óz eliniń ardaǵy!
Onyń basy azat bolǵan bul jerden,
Rýh bolyp qalaı elge barmady?
Múmkin emes! Qara! Izde bar daǵy!..»
Eles kezip taǵy júrem, taǵy men…
Izdermenen… shubatylǵan qanymen.
Izdep kelem… izdep kelem áli men.
Mine! Mine! O, Qudyret, Han Kene
Kórinip tur basymenen… barymen!
Elestedi…
Eles shynǵa aınalyp
Bara jatyr…. qaldy tilim baılanyp.
Alasha han mazarynyń basynda
Sıynyp tur bahadúrler saılanyp.
Kene ǵana jeke dara Babaǵa
Minajat qyp otyr eken oılanyp..
Basy tómen, qos tizede qos qoly
Bylaı deıdi ol ishteı ǵana tolǵanyp:

«O, Alasha han!
Qutty eken seniń qudaı syılaǵan nesibeń –
Bir sátke shyǵyp kórmepsiń
Halqyńnyń mynaý esinen.
Anadan ala bolyp týypsyń,
Kindik qanyńdy Syrdyń sýyna jýypsyń.
Ákeń seniń han eken – Qyzylarystan
Ala bop týǵan uly úshin
Jaryla jazdap namystan
Basyńa ajal jastapty,
Darııa sýyna tastapty.
Seni sol kezde-aq Táńir qoldaǵan,
Ajalyń sýdan da, ottan da bolmaǵan.
Batyrlyqpen atyń shyǵypty,
Dosyń qýanyp, qasyń buǵypty.
Maıqy bı – mańdaı aldy bı eken,
Sonda saǵan jasaǵan syıy eken –
Qol astyńa eń tańdaýly irikti
Bergen eken úsh júz batyr jigitti.
«Úsh júzińmen» ulan eldi meńgeripsiń,
Qarany hanǵa teńgeripsiń.
El dáýleti Esildeı tolypty,
Taıyń tańbasyz, qoıyń ensiz bolypty.
Basynǵandardyń basyn alyp,
Bálsingenderdiń básin alyp,
Bastapsyń san-san joryqty.
Ulytaý men Kishitaýdy jaılaý etipsiń,
Qaraqum, Borsyq qumdaryn qystaý etipsiń.
Qarakeńgir boıynda han atanyp,
Óle-ólgenshe ádilet jolyn ustap ótipsiń.
Eliń el boldy.
«Alty san Alash» atandy.
Alty san Alash «qazaq» bop,
Jaýger jurt boldy qaharly.
Sol, «Alash» pen «Qazaq» ataýy
Aıyrylmas turpat alǵan-dúr.
«Alash Alash bolǵanda,
Alasha han bolǵanda» –degen ańyz jattalyp,
Sanamyzda qalǵan-dúr.
Kúmistelgen esigin kún shyǵysqa qaratyp,
Qulyptalǵan esigin qubylaǵa qaratyp,
«Alasha han saraıyn»altyndatyp saldyrdyń,
Ataǵyńdy Alty Aýmaqqa taratyp.
Sol saraıyńnyń sarqyty,
Qazaq eliniń ar-quty,
Kóterip turǵan jer tósi,
Ótken tarıhtyń órkeshi
«Alasha hannyń ordasy»
Alapattarǵa mızemeı,
Syr túıip ishke, úndemeı.
Janǵabyl degen ózenniń
Jaǵasynda áli tur.
Tarıhtyń kórip dúrmegin,
Boıyna túspeı birde min
Táńir qolynan túskendeı,
Máńgilik úshin bitkendeı,
Qarakeńgir boıynda
Kúmbeziń, mine, taǵy tur.

O, Alasha han!
Alǵashqy Qazaq ózińsiń
El boldy seniń eliń shyn.
Basyńa búgin kep turmyn –
Qasyret-muńym tógilsin,
Arýaǵyń maǵan kórinsin!
Otyz omyrtqam búgilsin,
Qyryq qabyrǵam sógilsin!
Egilip kelsem – ergenek,
Tógilip kelsem – tórimsiń.
Aıtyp-aıtpaı ne kerek,
Úzilip tur belim shyn!
Úsh júzińniń Úlken Ordasy
Úleske túsken oljadaı boldy.
Handyǵyń qulady,
Halqyń jylady.
Qulaǵanyńdy turǵyzsam dep em,
Jylaǵanyńdy kúlgizsem dep em.
Qazaq ta Táńir balasy emes pe,
El qatarly júrgizsem dep em.
Tilegime ortaqtar tik kóterip han etti,
Qaırańdaǵan qaıran el menen ǵana dámetti.
Basym jerge jetkenshe,
Baqytsyz osy jurt úshin
Sylyp berermin san etti,
Túrshiktirip qasymdy,
Tigip ótermin basymdy!
Áýmın!»

***

Eń sońǵy han, eń sherli han, mine, osy!
Basyn ıgen búkil Alash dúnıesi
Aq kıizge kóterilip, Keneniń
Han atanǵan, qaıta týǵan kúni – osy!
Aıan jurtqa – bes jyl boldy, minekı,
Keledi áli qas jaýymen kúresip.
Otqa orady Aqmolany, Ordy da,
Qany qatyp, qasarysyp, siresip.
Kórip turmyn Han Keneni… Rýhty,
Ketem endi sol rýhqa ilesip….

OI. ORDA. NYSANBAI

«Jar bol!» dep jer taıanyp túregeldi,
Surlanyp ashań júzi, súlelendi.
Sabynan qylyshynyń qysyp ustap,
Alqalap turǵan jurtqa júre berdi.

Kóp bolǵan júrekterge qan qatqaly,
Túnerip tún ketpedi, tań da atpady.
Qazaqqa han qylamyz Keneni dep,
Jınalǵan Alty Alashtyń sańlaqtary.

Zar zaman sarnasa da yzyńdaǵan,
Qazaqtyń salty eshqashan buzylmaǵan.
Handyqtyń tý tikteıtin tusy osy dep,
Kúmbezin Alasha han yrymdaǵan.

Qyrkúıek qyrjıyp tur, dala sary.
Ulytaý kókjıekpen talasady.
Myń segiz júz qyryq bir – sıyr jyly –
Han bolǵan sáti osy edi Kenesary.

Boıyna baısal bergen shoshyǵannyń,
Bar edi qasıeti osy mańnyń.
«Qaıda – dep – qaıqy qylysh túmenderim?!»
Sustanyp mazary tur Joshy hannyń.

Bas ıip, quran oqyp molasyna,
Táý etti Kenesary babasyna.
Munysy mys ta boldy, sus ta boldy
Sultan, bı, tóleńgit pen qarashyǵa.

Búk túsip, búriskendeı dala men qyr.
Qarqyldap qarǵa, quzǵyn alar degbir.
Qamyǵyp, qara kózdiń jasyndaı bop,
Móldirep aǵyp jatyr Qarakeńgir.

Minekı, taıaý qalǵan kún batýǵa.
Júrekti sher-shemender syzdatýda.
Túıe jún sur shekpenin serpip tastap,
«Alla!» dep Kenesary mindi atyna.

Bul kezde bir jyl boldy tynshyǵaly.
Kúrsinse, kókirekten muń shyǵady.
Ýaqytsha Orynbormen bitim jasap,
Ýlanyp, dem ala almaı tunshyǵady.

Sóıtse de osy bir jyl ońdy boldy.
Azǵana tynshý tapty el júregi.
Basyna han kótergen jurtyn oılap,
Keneniń ishi jylyp, eljiredi.

Keýdesi oıǵa batsa ketedi ulyp.
Búginder jat qolynda keshegi jurt.
Erteńi ne bolady esil eldiń
Artynan erip shyqqan kóterilip.

«Qazaq-aı, netken baqsyz el ediń sen!
Sonda da tiregim – sen,senerim – sen.
Qazaqtyq namysyńdy qalǵytpaımyn,
Artymnan uran salyp ere bilseń!»

Osylaı tolǵanady Kenesary.
Ishinen nıet etip, jol ashady.
Bilmeıdi, áli buldyr bul qazaqtyń
Orysqa bodan bolǵan bolashaǵy.

Ne shyǵar qur bekerge ashynǵannan.
Kek alar ýaqyt jetti basynǵannan.
El úshin baryn salyp, basyn tigý –
Amanat Abylaı men Qasymdardan.

Atasy han Abylaı naǵyz batyr,
Sońynda úlgi bolar san iz jatyr.
Qazaqtyń basyn qosyp ketti emes pe
Shoq shaınap, jalyn jutyp Ábilmansur!

Shoshydy ol bolashaqtyń tumanynan,
Shoshydy ol Reseıdiń tuzaǵynan.
Tyrnaǵy samuryqtyń bir tıgen soń,
Qaıran el aıyrylar turaǵynan.

Qýsa da qý súıek qyp jaý qalmaqty,
Darıǵa-aı, taǵdyr taǵy sazǵa aýnatty!
Iyqtap ishke kirip, bekinis sap,
Jazyqsyz jatqan eldi talmaýratty.

Ákesi Qasym sultan arpalysty,
«Bekinis saldyrman!» dep qansha alysty.
Qazaqtyń qasıetti jeruıyǵyn
Bermeýge óle-ólgenshe jan salypty.

Sultandy sum suǵanaq alystyrdy.
Adymyn keń ashtyrmaı, qarys qyldy.
Aqyry Kókshetaýdan túp kóterip,
Qoqannyń handyǵyna baryp turdy.

Qyryq myń shańyraqpen Qoqan bardy.
Artynda atameken, Otan qaldy.
Dili bir dini birdiń emestigin
Ókinip, barmaq shaınap, kesh ańǵardy.

Qoqannyń joly netken qaterli edi –
Bir baqyt sordan basqa ákelmedi.
Táshkenniń qushbegisi aldaýymen
Mert boldy Sarjan menen Esengeldi.

Oılaǵan Qasym sultan qol jııam dep,
Qazaqtan Qoqandaǵy mol jııam dep.
Aqyry ajal tapty sol sapardan
Tıgendeı dál mańdaıdan qańǵyǵan oq.

Keneniń esten ketpes sol kezderi,
Aıqassa, alysqanyn jeńgen edi.
Sarjannyń qasyna erip, maıdan ashyp,
Esinde máńgi qaldy kórgenderi.

Ajaly aǵalardyń «dostan» keldi.
Qasiret kernep ketti aspan-jerdi.
Jalyny ishindegi órtke aınalyp,
Júrekte bir alapat bastaldy endi.

Osy kek beıbit joldy tańdatpady,
Oıandy asaý kóshkin ar jaqtaǵy.
Bul kezde din oqýyn oqyp júrgen
Rahman Ishan qarttan Qarnaqtaǵy.

Sultandy tebirentti ketken kekter –
Eken ǵoı qoqandyqtar naq jendetter.
Qarnaqtan ustap alyp Keneni de,
Zyndanǵa salyp qoıdy táshkendikter.

Sansyrap jutyp edi aza-muńyn,
Qaıǵysyn tutyp edi qazaǵynyń.
Zyndanda bir jyl jatyp bosap edi,
Qolynan Qoqan hany Mádáliniń.

Syr edi aıtylmaǵan bir jasyryn –
Kez edi jolbarystaı tulǵasynyń.
Shaqyryp Shý boıyna, qyryp saldy
Áskerin Sozaqtaǵy júzbasynyń.

Qaıtardy azdap kegin qan bop qatqan,
Jarq etti aýmaı júzi aldaspannan.
Qoqannyń qandy qoldy júz áskerin
Sol joly ońdyrmaı-aq aldap soqqan.

Kórse de talaı ómir ótkelegin,
Tilegin berdi Qudaı kóksegenniń.
Jóneldi jigitterin ertip alyp,
Artynan Ulytaýǵa kóshken eldiń…

San ret kók bórideı ulyp qalǵan.
San ret qolyn sozyp kúlipti arman…
Tiredi attyń basyn Kenesary
Arnaıy aq ordaǵa tigip qoıǵan.
* * *

Alpys jyl han Abylaı qaıtqanyna,
Janynda Áziret Sultan jatqanyna.
Muń men sher, qaza, qaıǵy, urys, soǵys
Jarq etken jaı sekildi qas qaǵymda.

Myń jeti júz seksen bir – ulý jyly,
Qazaqty qatty soǵyp, súrindirdi.
Abylaı aq tý tikken aq ordany
Qaıtadan tiktelmesteı búlindirdi.

Zeńbirek keń dalaǵa suǵynǵaly,
Qazaqtyń shyryldady shybyn jany.
Taǵdyry tastaı qatyp tarpań eldiń,
Daýysy shyqqan kezi qulyndaǵy.

Alpys jyl – alas-qapas, ııý-qııý.
El bolý múmkin emes, esti jııý.
Burǵansha attyń basyn dendep kirdi,
Raqymsyz Reseıdeı sesti dııý.

Muń boldy keń jaılaýǵa kóshpek degen,
Býradaı shókti qazaq keskektegen.
Qaımana qara halyq bylaı tursyn,
Handyqqa sultan, tóre «hosh, hosh!» degen.

Topyrlap týǵan uldar Abylaıdan,
Kózderi orys kórse bajyraıǵan.
Máz bolyp shendi shekpen kıgenine,
Patshaǵa, qoldan kelse, jaǵyna alǵan.

Tek qana daralanyp, Qasym shyqqan,
Jan edi muz shaınaǵan, jasyn jutqan.
Qalmaq qyz Topshy anadan jalǵyz týyp,
Tanbaǵan sultandyqtan, batyrlyqtan.

Týypty ol qan sheńgeldep jatyrynan.
At jalyn tartyp mingen batyr ulan.
Ordasyn Abylaıdyń tikter me edi,
Qaptaǵan qoldaý kórse jaqynynan?!

Qaıran er qara qapas shermen ketti.
Qartaıǵan qart býradaı elden ketti.

Onyń da kóz aldynda óle-ólgenshe
Aq týy Abylaıdyń kólbeńdepti.

Sordan sor ústi-ústine jamalǵasyn,
Er Qasym tige almady han ordasyn.
Aıanysh, taıanysh ta tappaı ketti,
Anadan jalǵyz bolyp jaralǵasyn.

Jetse de dańqy Kúnge, aıbyny Aıǵa,
Sol Qasym kóp kórindi bir Qudaıǵa.
Jolbarys ketti ómirden amanattap,
Armanyn Kenesary, Naýryzbaıǵa…

Amanat – urpaqqa syn, adamǵa syn.
Kúılemek jaman ǵana zamanǵa shyn.
Qasymnyń kókjal uly Kenesary
Tiktedi, mine, búgin han ordasyn!

Bul orda – ordasy eken Abylaıdyń
Qazaqqa turǵan záýlim bolyp aıbyn.
Jańartyp týyrlyǵyn tutasymen,
Aldyrtqan sáti keshe er Bopaıdyń.

Keremet Bopaı hanym is qylypty,
Tektiniń tektiligin uqtyrypty.
Súıegin bul ordanyń Kókshetaýdan,
Aldyryp, inisi úshin tiktiripti.

Bul orda ataq-dańqyn san asyrǵan.
Súıegi Kókshetaýdyń aǵashynan.
Kóktepti bir jyl boıy keregesin
Shyn sheber shyqqan kóptiń arasynan.

Baqany altyndalǵan san qubylar,
Shabylǵan kúmisinde tań nury bar.
Tigilip Kókshetaýda alǵash ret,
Tirelgen Túrkistanǵa taǵdyry bar.

Baý-shýy myń órnekpen ádiptelgen,
Bul orda jyr tilinde dáriptelgen.
Ákesi ólgennen soń Qasym sultan
Kókshege Túrkistannan alyp kelgen.

Bul súıek sol turǵannan turyp qalǵan,
Qazaqtaı qara jurtta ulyp qalǵan.
Qalaıda osy ordany kóterem dep,
Qasymdaı ótip ketti úmitker jan.

Tekti adam tıek kórmes alasany.
Bekzatqa beldi býǵan jarasady.
Alpys jyl ótkennen soń aq ordaǵa,
Tur, mine, bas suqqaly Kenesary.

Kórmegen dańqqumarlyq tipti meńdep,
Aıqasyp aty shyqty kúshtimen kóp.
Shynynda, Kenesary oılamaǵan,
Ákelip osy ordany tiktirem dep.

Sóndirmes keýdedegi jaryq kúnin,
Er Bopaı namystysy namystynyń.
Áldisi, áıel zattyń aqyldysy,
Sóıleser qustyń daǵy taýyp tilin.

«Bolmaıdy taqsyz patsha, ordasyz han.
Ordasyz – ol daǵy bir qorǵansyz han» –
Dep oılap, qupııalap tez aldyryp,
Tiktirip qoıǵanynsha sóz jasyrǵan.

Bopaıdyń aıtqany – sert, sózi – pármen.
Soǵystyń san túrlisin jáne kórgen.
« Keneni qoldamadyń, qatynsyń!» dep,
Ketisken kúıeýinen – Sámekeden.

Sámeke – sholaq aqyl, sholjań sultan.
Ultaraq ulyqtarǵa bolǵan sultan.
Kektenip Bopaı sondaı qylyǵyna,
Aýylyn neshe shaýyp, salǵan shurqan!

Kókesi sol emes pe kelekeniń,
Kóshkeni sol emes pe berekeniń –
Qolynan kese túsip ketedi eken,
Bopaıdyń aty estilse Sámekeniń.

Qorlady Bopaı baıyn «kón, shirik! – dep.
Shirkin-aı jiberer me em óltirip !» – dep.
Sámeke Bopaıǵa ergen Nurqan ulyn
Qarǵady «qanǵa bókkir bóltirik!» dep.

Sol Nurqan batyr boldy jastan asqan.
Dushpanyn dál júrekten, bastan atqan.
Orystyń tutqynynan sytylypty,
Joldasyn qasyndaǵy tastamastan.

Ondaılar sırek týar elden múldem.
Taǵdyrdyń erte ýlanǵan kermeginen.
Ákege namysy joq bir túkirip,
Ketipti kóterilis dúrmegimen.

Bopaıdyń kórmegeni, kórgeni ne –
Jaý kórse qan tolatyn kózderine.
Qylyshpen saıysýdy at ústinde
Jasynan aınaldyrǵan ermegine.

Adamnyń bólmeı zoryn, alasasyn,
Keýdesi bıik shyńmen talasatyn,
Qol bastap keter edi, túıip tastap,
Qylyndaı tý bıeniń qara shashyn.

Turpaty jolbarystyń qanshyryndaı.
Sıpaty – sarqyryǵan taý sýyndaı.
Qylpyǵan kók qylyshy jarq etkende,
Dushpanǵa kórinetin jan shybyndaı.

Kim kórgen «qyńq» etkenin, aýyrǵanyn.
Qyrandaı keýde tosty daýylǵa myń.
«Orysqa artyn satqan el emes!» dep,
Qaqsatqan Ýálıhan aýyldaryn…

Jigitter atqa mingen ylǵı myqty,
Kóterip aq ordany zorǵa tikti.
Qasyna halqyn ertip han kelgenshe,
Bul is te tynǵan eken tyńǵylyqty…

Kóp oıdan basy aınalyp, dańǵyra bop,
Ordanyń han toqtady aldyna kep.
Ishinen sál irenjip, qabaq shytty,
« Bulary artyǵyraq boldy ma?» dep.

Osy jurt aldyn, artyn oılamaı ma,
Baıaǵy zaman qaıda, orda qaıda?!
Irgesin handyǵynyń qymtap alsa,
Ordasy óz-ózinen ornamaı ma?

Sińgenshe han ataǵy qashan mıǵa,
Kók qarý, azamat pen atan jına!
Handyǵyn moıyndaı ma eń áýeli
Tapsynǵan Rýsııa, Qoqan, Hıýa.

Tentirep telimdengen jurty mynaý
Turalap qalǵan attaı turqy mynaý.
Aq orda aspan tirep tura ala ma,
Bolǵan soń ishi de jaý, syrty da jaý.

Keýdesi baıaǵydaı asqaq emes.
Júregin jep-aq jatyr ay ereges.
Tiktirip aq ordany, sulý jaılap,
Hansynyp, qaharsynyp jatpaq emes.

Jata almas bul arada orda tigip,
Ketedi kún erteń-aq jolǵa shyǵyp.
Altyn taq at ústiniń ózi emes pe,
Arman ne ataq alsań jaý qashyryp!

El úshin tý kóterip ótpegi – zań.
Iilmeı qas dushpanǵa ketpegi – zań.
Jetkenshe basy jerge, soǵys salyp,
Atanar at jalynda «kóshpeli han».

Uqqan bar, uqpaǵan bar zaryn, muńyn.
Kóp kórdi ústem eldiń zalymdyǵyn.
Qazaqtyń el bolaryn bilip ketse,
Alsa da dán rıza Táńir búgin!

Bilse de zalymdyqty jeńe almasyn,
Taýǵa da, tasqa daǵy soǵar basyn.
Qalsa da qaıran jerden aıyrylyp,
Halqynyń márt senimi joǵalmasyn!

«Qazaǵym, qaıǵym sensiń, qaraǵym-aı,
Oń jaqtan soǵar qashan samalyń-aı!»
Dep óksip, esin jısa, tabynyp tur,
«Keneke, attan tús» dep er Aǵybaı.

Batyry súıep-demep attan aldy.
Adamnyń eń zory osy asqaraly.
Ataqty Shubyrtpaly Aǵybaı bul –
Óziniń oq qaǵary, tas qamaly.

«Al endi aq tileýmen qadamdańyz.
Artqa da, ońǵa, solǵa qaranbańyz.
Alty Alash bas qosatyn altyn úı ǵoı,
Ornyqty bolsyn dáıim aq ordańyz!»

Osyndaı aıtyp tileý qorshaǵandar,
Aq kóńil, aq tileýmen arsalańdar.
«Qalaıda Kenesary han bolsyn!» dep,
Nıet qyp, osy kúndi ańsaǵandar.

Han Kene bosaǵadan attaı berdi,
Jep-jeńil, ózin múldem jastaı kórdi.
Jorysyn jaqsy yrymǵa munyń bárin,
Qaıaýly qam kóńildi tastaıdy endi.

Keneni qarsy aldy orda asqaq túrmen,
Janaryn jalt-jult álem jasqap birden.
Kóz tartyp oımyshtalǵan dódegesi,
Ýyǵy bastyrylǵan aq basqurmen.

Qoshqarat, shynjaraly, terme basqur
Ýyq pen keregeni jalǵap jatyr.
Salbyrap alýan-alýan salpynshaǵy,
Ýyqbaý, shańyraq qorshaý tipti sal tur.

Kóz tartyp aq jolaqty úzikteri,
Jarasqan aınalma qur júgirtkeni.
Qaptaǵan orama shı keregeniń,
Ón boıy shekpelengen kúmistelip.

Ordanyń jer edeni taqtaılanǵan.
Kilemder túrli-tústi ottaı janǵan.
Osynsha kóp áshekeı, jaltyldaǵy
Taǵy da han Kenege jaqpaı qalǵan.

Shynynda hannyń júzi keıisti edi,
Munshama tyrashtyqqa kelispedi.
– Áı, kóse, osynda ákep qoıǵan ba ózi
Sán menen saltanatty peıishtegi? –

Dep Kene Aǵybaıǵa burdy moıyn.
Degen joq ázil aıtyp, kúldireıin.
«Han basy han bolmaıdy saltanatpen», –
Jetkizsem degen edi sol bir oıyn.

Aldymen berdi Bopaı sózge negiz:
– Aldııar, bóten oıdy kózdemeńiz.
Qylatyn dushpan kózi osy orda ǵoı,
Bar edi belgi-beder ózge neńiz?

Bul ordań syrt kózderdiń mysyn basar,
Dańqqumar, dúnıeqordyń quty qashar.
Handyqtyń barlyq shartyn ustansańyz,
Byqsyǵan ishmerezder tipti sasar!

Kenege osy bir sóz unap qaldy.
Syrtynan kelispegen sııaqtandy.
«Er turyp, áıel sóıleý ne josyq!?» – dep,
Bopaıdy ishteı muqap, synap ta aldy.

– Bul dúnıe tar bolsa da at aınalym,
Baıqarsyz qanatyńyz qataıǵanyn.
Ordanyń saltanaty – el mereıi,
Jaýǵa – sus, durys aıtty Bopaı hanym!

Úırengen halyqpyz ǵoı kóshkenge biz.
Qonarmyz oıpańǵa da, tóskeıge biz.
Qazaqqa alpys jylda bir tigilgen,
Qasterli aq ordany kóp kórmeńiz.

Bıshi men saıqymazaq oınatpaı-aq,
Alyńyz jasaýyldy saılap-saılap.
Jap-jasyl janyp turǵan jasyn ottaı
Qoıyńyz orda ústine baıraq baılap…

Aıtaryn aıtyp shyǵyp aınalsoqtap,
Nysanbaı tez arada qaldy toqtap.
Keneniń qabaǵyna qaraı qaldy,
Tur ma dep Abylaı tutqan týdy joqtap.

Jalt etti ótkir kózi han Keneniń.
Ushtyǵyn ustaǵandaı áldeneniń.
– Nelikten jasyl tústi tańdap tursyń,
Sol túste ne qasıet bar dep ediń?

– Turǵam joq men ózimshe syr asham dep.
Nemese ózińizben sanasam dep.
Esimde anaý jyly aıtqanyńyz –
«Jalǵanda jasyl tústi unatam» dep.

Jymıyp, Kene sonda qasyn kerdi,
Keýdesi kóterilip, basyldy endi.
Shynynda unatatyn bala jastan
Jasyl kól, jasyl shalǵyn, jasyl beldi.

Masan bı jasy úlkeni osy arada.
Aıaldap turyp qalǵan bosaǵada.
Bataǵa, bátýaǵa qatysam dep,
Sabylyp jetip edi keshe ǵana.

– Inshalla, aıtqany jón aqylshynyń,
Men daǵy osy sózge maqulshymyn.
Ǵadaýat maıdanynda paıǵambarym
Ustaǵan dúrildeýik jasyl týyn.

Aınaldym el ıesi azamattan.
Óziń de úlgi alarsyń ǵadaýattan, –
Dep sóılep, sharıǵattan biraz soqty,
Dindar shal aldy-artyna qaramastan.

– Han ıem turyp qaldy nege bulaı?
Irkiltken sharıǵattyń sebebin-aı! –
Dep kúlip, han ıesin tórge ozdyryp,
Bul sózdi buzyp ketti er Aǵybaı…

* * *

Otyrys mundaı kezde túndi asatyn,
Úlkender zaman jaıly syrlasatyn.
Bolǵan soń et jelinip, qol jýylyp,
Masan bı qaıyrdy endi bir batasyn.

Barshasy «Áýmın» desip bet sıpady.
Aýyrlap, maýjyratyp toq qursaǵy.
Tuǵjıyp, tis shuqysyp, túnerisip,
Beıne bir joq sekildi basqa aıtary.

Qısaıyp taqııalar tóbelerde,
Qunarly et sińbeı jatyr denelerge.
Jatqan jurt yńyranyp, selt etisti,
Tamaǵyn Kenesary kenegende.

Bul kezde kelip qalǵan qymyz daǵy,
Kútip tur endi aldyda tún uzaǵy.
– Nysanjan, dombyra alshy,– dedi Kene,–
Tarıhty aıt ótip ketken buryndary.

Jatqan jurt bas kóterdi shyntaqtasyp.
Barlyǵy bir adamdaı bul shaqqa asyq.
Nysanbaı dombyra alsa ketýshi edi,
Asqynyp, arýaqtanyp, shyrqap, tasyp.

Nysanbaı dombyraǵa qolyn sozdy,
Jan edi jaǵy qýshyq, qyran kózdi.
– Han ıem, Joshy hannan beri qaraı,
Tolǵaıyn, pármen bolsa, biraz sózdi. –

Dedi de dombyrasyn dúrildetti.
Shaıqaltyp aq ordany, dirildetti.
Bastady uzaq jyryn birazdan soń,
Qaı qulaq bul shirkinge tigilmes-ti!

Kósilip has tulpardaı jyraý ketti.
Sileıtip, silkip, jyrtyp mynaý kópti.
Eles bop sary dalanyń ústimenen
Shańdatyp qulan kóshti, jylan kóshti.

Joshy eken sonyń bárin aıdaǵan han,
Boıynda Shyńǵys qany qaınaǵan han.
Eki ózen – Ertis penen Edildeıin
Arasyn jalpaq jatqan jaılaǵan han.

Shyńǵystyń jol-jorasyn ol ustanǵan,
Qaǵanmen tize qosyp soǵys salǵan.
Qazirgi qazaq jerin bılep-tóstep,
Kókshetaý, Ulytaýdy qonystanǵan.

Bolmaǵan tirliginde jańylysy,
Joshy da ólgen eken – Táńir isi.
Sonan soń Batys jáne Shyǵys bolyp
Ekige bólinipti Joshy ulysy.

Han boldy batysyna Batý uly –
Adamnyń aq bereni, aqıyǵy.
Batýǵa Edil boıy tutas kónip,
Soltústik Horezm de bas ıipti.

Turǵandaı tolqyp kúni, tolqyp túni,
Batýdyń orys elin qorqytty úni.
Qyrymdy tutasymen túgel alyp,
Qaraǵan Qap taýynyń sol tustyǵy…

Orda Ejen bılik qurdy shyǵysyna.
Qudiret qýat bergen qylyshyna.
Arasyn Altaı, Aral meken etip,
Tórt tarap qulaq túrgen dabysyna.

Ertis pen Aq Jaıyqtyń jaǵalaýy,
Balqash pen Araldyń da pana, baýy,
Tep-tegis qarap turǵan Orda Ejenge,
Tarıhtyń dál osylaı shamalaýy…

Teńizin terbep jyraý zamandardyń,
Ústinen qarap otyr támám jannyń.
Orda Ejen bılik qurǵan osy aýmaqtar,
Qalanǵan negizi eken Aq Ordanyń.

Bul aýmaq Alty Alashtyń qos kemeri.
Babalar jaýǵa bermeı ustap edi.
Bar qazaq Aq Ordanyń aıasynda
Atanǵan sol kezderde Qypshaq eli.

Jaýlary jaǵalasyp, kózin súzgen,
Aq Orda eki júz jyl ómir súrgen.
Qazaqtyń handyǵynyń basy sol dep,
Ǵulama shejireshi sózin tizgen.

Aq Orda qulasa da, handyq qaldy.
Zamana toǵystyrdy san jurttardy.
Handyǵy Ábilqaıyr qyryq jyldaı.
Ózgeden óren shyǵyp, sańlaqtandy.

Áýletin Orda Ejenniń bul ysyrǵan.
Qan tógip, qahar seýip qylyshynan.
Tuqymy Shaıbanıdyń sol handyqty
Qyryq jyl shyǵarmaǵan ýysynan.

Bul handyq Aq Ordanyń murasy edi,
Qazaqtyń tumasy edi, turasy edi.
Sol alap, altyn alap, ardaqty alap,
Bolǵany bizdiń meken ras edi.

Dúnıede aýma-tókpe ne turaq bar,
Quıylar árbir kózge topyraq bar.
Taǵdyrdyń tezi jetip, qulap tynǵan
Handyǵy Ábilqaıyr osy ýaqtar.

Odan soń oıpyl-toıpyl ómir ótti.
San soǵys san halyqty eńiretti.
Kóshpeli ózbekterdiń bul óńirden
Bólinip ketetuǵyn kezi jetti.

Apshyǵan Ábilqaıyr nemeresi –
Muhammed Shaıbanıdyń kezeńi – osy.
Ózbekti ap, Maýarannahr asyp ketti ol,
«Shataǵy Shaıbanıdyń» degen – osy.

Ór qazaq basqa joldy tańdamastan,
Naıza men qylyshyna qan jalatqan.
Bas boldy Kereı menen Jánibek han,
Tý ustap, týlap týǵan han Baraqtan.

Balasy Qasym han da Jánibektiń
Ustanǵan maqsatyna kámil jetti.
Haqnazar odan keıin eń uly han,
Halqynyń óle-ólgenshe qamyn jepti.

Bul tusta qazaq halqy jaıdy órkenin,
Túıilip, talaı jaýdyń alǵan shebin.
Tusynda qazaq eli qatty órlegen
Táýekel, Esim menen Áz Táýkeniń.

Jaıy osy bul qazaqtyń handyǵynyń.
Estigen tórt qubyla jańǵyryǵyn.
Qataıyp qabyrǵasy qalǵan kezde,
Jaý jońǵar búrke keldi qandy jynyn.

«Aq taban shubyryndy, sulamadan»
Qańǵyryp, qazaq bar ma jylamaǵan?!
Tek qana tý kóterip Ábilmansur,
Sol sordan jurtyn aman shyǵara alǵan.

Alysty ol qytaımen de arystandaı,
Birese bola qalyp tabysqandaı.
Orystyń oıyn bilip, tilin tapty,
Alaıda, bas ıgen joq ǵarip jandaı…
Ór aqyn órleı tústi asaý jandy,
Ol endi Abylaıdan Qasymǵa aýdy.
Qudaı-aý, netken daryn, netken aryn,
Sıdyrǵan ýysyna ǵasyrlardy!

Miz baqpaı tyńdap otyr melshıgender,
Jasynan kúı súıgender, jyr súıgender.
Aralap julyn-júıke, júrekterdi,
Ottaı bop qyzyl jalyn til súıreńder.

Eles bop ótken ómir qarańdaǵan,
Jaıdaı bop jalań qylysh jalańdaǵan.
Qaı ǵasyr, qaı handyqty jyrlasa da,
Deıdi aqyn: « zaman jaman, zaman jaman!»

Adamnyń dir-dir eter qus júregi.
Bir yzǵar tý syrtynan úskiredi.
Qoqannan qopań atty qylt-qylt etse,
Úısinniń tula boıy tiksinedi.

Orta júz jylqy ishinde teńbil edi,
Kishi júz túıe ishinde zeńgir edi.
Teńbil de, zeńgir daǵy buǵyp qaldy,
Orystyń «ars-ars» etse zeńbiregi.

Qoqanǵa berip tyndy Syrdyń boıyn,
Jetisý, Túrkistan men Shýdyń boıyn.
Baıaǵy balpań basqan zaman qaıda,
Jalt etip óte shyqqan bir kúndeıin.

Orystyń bılik qurǵan jandaraly
Qaıdasyń, Esil, Nura, Qarqaraly?!
Qaıdasyń, qaıǵy jutqan Aqtaý, Ortaý,
Jeruıyq, jer tóresi Arqadaǵy.

Estilgen qasiretti saryn, úniń,
Qaıdasyń, qara jurtym – Qazylyǵym.
Qusmuryn, qusalanyp tur ma ekensiń
Qazaqtyń biri ediń ǵoı qazyǵynyń!

Aırylyp Jarqaıyń men Obaǵannan,
Jasyńdy tııa almaısyń soralanǵan.
Tobyldyń topyraǵy eske tússe,
Jetim el jer baýyrlap, domalanǵan!..

Kelgende osy tusqa Nysan aqyn,
Shabyttyń Kenesary tusady atyn.
Ezilgen eńselerdi kózben túırep,
Jasady «toqtat!» degen ısharatyn.

Nysanbaı dombyrasyn baıaýlatty.
Bul kezde tań da atýǵa taıaý qapty.
Kún erteń máslıhat qurmaq bolyp,
Jatýǵa jón-jónine aıańdasty.

* * *

Kirpik ilmeı Nysanbaı uzaq jatty,
Syrtty kúıip, al ishi jylap jatty.
Talmaýsyrap, talyqsyp et júregi,
Keýdesinen basqandaı bir albasty.

Qalaı ózi, jyrlaýdan sharshaǵan ba?
Baqyt syılap júrýshi ed barsha janǵa.
Jany jasyp, jabyrqap qalýshy edi,
Keń zamandy kepshegi ańsaǵanda.

Jıyrmadan jańa asypty jasy munyń,
Ernin óbip kórmepti ǵashyǵynyń.
Tórelerge ilesip, bilmeı ketti
Amandyǵyn bir týǵan jaqynynyń.

Sarnaýshy edi Nysanbaı bala jastan,
«Tek, tegine» ákeniń qaramastan.
Aqyndarmen tistesip, jaǵalasqan,
Shejireshi shaldarmen aralasqan.

Munda ákeldi bir Alla dedektetip,
Jelep-jebep perishte kómektesip.
Erkesi bop osy eldiń qalyp qoıdy,
Bas jyraýyn Qasymnyń jeńip ketip.

Ardaq tutyp, aıalap asyl erdi,
Qanshama jyl Qasymnyń qasyna erdi.
Abylaıdan otyz ul tarasa da,
Barlyǵynan sol Qasym basym edi.

Tapqany anaý jurt muńyn muńdaǵanda,
Túsip ketti túbi joq shyrǵalańǵa.
Júrer me edi aman-saý kúni búgin,
Qoqan jaqqa moıynyn burmaǵanda!..

Ótip ketken, darıǵa-aı, qansha dáýren,
Tańdy kútip, jol tappaı tún ishinen!
Kim biledi – kim ketip, kimder qalar,
Aıyrǵanshy kúrmekti kúrishinen.

Han kóterdi Keneni keshe ǵana,
Endi qazaq betkeıge bet ala ma?..
Shyr aınalyp Nysanbaı turyp qalar,
Kelgen kezde shyrmalyp osy araǵa.

Qalyń tuman taraı ma tóne kelgen,
Kirgen jylan keter me keregeńnen?
Qarapaıym qalyń el demes pe eken,
«Arqalaıdy toqymyn tórege ergen».

Solmaıdy ǵoı úmittiń gúli biraq.
Oı oılasam deıdi aqyn tunyǵyraq.
Tarıh jyryn jyrlaǵan Qasymǵa da,
Qalyp edi bir kezde tym-aq unap.

Onda biraq bastaǵan Shyńǵys hannan.
Qusty tistep aýzymen, kúndi ustaǵan.
Ýálıdi «sońǵy han» dep soqqanda,
Qasym sultan reńi túnge uqsaǵan.

«Ýálıdi, áı, Nysan, han degeniń –
Ata saltty kózińe ilmegeniń.
Qazaq emes, han etip orys qoıǵan
Ol kápirdiń orynyn bilmegeniń!».–

Dep qabaryp, ornynan turyp ketken.
Ýálıge yzasyn irikpesten.
Sodan beri Nysanbaı ókinýli –
Sol bir sózdi nege aıtty quryp ketken!

Ýálıge uzyn kek tarqamaǵan.
Eki jaqqa ekeýi shalqalaǵan.
Qasym sultan áýleti qasqyr júrek,
Amanattaı sol kekti arqalaǵan.

Esengeldi, Sarjan er jalyndady.
Kúshik sultan bul jolǵa salynbady.
Tartyp týdy qanyna Musa sultan,
Kenesary, Naýryzbaı, Ábilǵazy.

Kenesary jan tartyp kóbine-kóp,
Tyńdaıtuǵyn qashanda sózin elep –
Baýyrlary – Naýryzbaı, Ábilǵazy,
Osy ekeýi unaıtyn ózine erek.

Suńǵaq boıly Naýryzbaı – symbatty jan.
At ústinen túspeıtin kúnqaqty jan.
Saıypqyran sarsadaq, saıgez atqan,
Siltep te urǵan naızasyn, yrǵap ta urǵan.

Júrgen batyr aǵasy júrgen jolmen.
Shyrq úıirip naızasyn jalǵyz qolmen.
Jaımashýaq jas jigit jaıshylyqta,
Baladaıyn aq kóńil kúlmeńdegen.

Qos múshelge bul Naýan jańa jetti.
Júrdi keshe oınatyp qara kókti.
Handyǵyna Keneniń baıǵazym dep,
Bir narkesken soqtyryp ala kepti.

Jumsaq júrek, sabyrly, náti berik,
Nur júzinen ımany jatyr órip.
Qulyn-taıdaı oınaqtap bozbalalar,
Júredi ylǵı Naýannyń qasyna erip.

Attastyrǵan joq áli qalyńdyǵy,
Sulý bitken syrtynan tanyr muny.
Birine de solardyń quryq salmaı,
Júrgeni sol barlyǵyn saryldyryp.

Bir inisi Keneniń – Ábilǵazy,
Hatshysy osy senetin janyndaǵy.
Orysshaǵa júırik, tym saýatty,
Tynyshtyǵy jurtynyń – saǵynǵany.

«Bilim, ǵylym orystan úırensek, – dep,
Oqý oqyp, bir ǵajap túrge ensek», – dep,
Armandaryn aıtady Nysanbaıǵa,
Keıbir oıyn qupııa ymmen shektep.

Tanıdy ony Nysanbaı táliminen,
Ádiletsiz isterge jany kúıgen.
Orysshany úırengen bir tatardan,
Sabaq alyp júrgende «álip-bıden».

Tilin bilip, úırengen jazýyn da.
Bir daryny bar munyń tanýynda.
Ǵalym bolar jigit qoı, amal qansha,
Qor bolady-aý zamannyń aǵymynda!..

Kúrsindi de Nysanbaı aýnap tústi.
Tań daǵy atyp keledi qaımaq tústi.
Baǵanaǵy ózi aıtqan uzaq jyrdan,
Sharshap qalǵan sekildi aımaq qutty.

It úrmeıdi, jylqy da pysqyrmaıdy.
Azdan keıin qubyltyp qus saıraıdy.
Shańyraqtan qarasa, eki-úsh juldyz
Sóner ottaı bolymsyz ushqyndaıdy.

Oılanbaıyn deseń-aq oı qýady,
Oıdyń ózi jırentip, toıdyrady.
Bastyń ishi jatqandaı ýlap-shýlap,
Mine, taǵy shýlady qaı qulaǵy?

Eles bere bastady kil tóreler.
«Tóre» dese qý júrek úrke berer.
Biri byljyr bolǵanda, biri – tunjyr,
Boq-sidigin tóresip búrkemeler.

Biri asqaqsyp, bireýi mańǵazdanar.
It jemesti asaýǵa barǵan da bar.
But kórsetý úshin tek qalǵan ba eken,
Shyńǵys hannan tuqym bop qalǵanda olar?!

Qaısysynan qazaqy shyraı kórdi,
Eńseni ezip, quzdaı bop qulaı berdi…
Tura qaldy aqynnyń kóz aldyna
Qońyrqulja … balasy Qudaımendi.

Jarqanat kóz, sırek qas, salpy erindi,
El ishinde esirse, erke, jyndy.
Qarsy kelseń, sol jerde qanyńdy iship,
Alýǵa bar sypyryp jon terińdi.

Arǵy atasy Sámeke han da bolǵan.
Orta júzdiń betine tańba bolǵan.
Qyryq myńdaı jylqyny aıdap júrip,
Esiderti dúnıe men malda bolǵan.

Elden buryn es tappaı edireńdep,
Aq patshaǵa hat jazǵan «berilem» dep.
Dál sol kezde kenetten ólip ketti,
Oılamapty ol shirkin kómilem dep…

Qudaımendi baı bolǵan óz ákesi.
Mal jııýmen shektelgen áreketi.
Otyz myńdaı jylqy aıdap, qonǵan eken
Qońyrqulja ulyna «berekesi».

Qońyrqulja – eń baıy sultandardyń.
Esepke alyp otyrar bir tamǵanyn.
Alty arǵymaq jiberip sııapatqa,
Aýzyn alǵan Birinshi Nıkolaıdyń.

Jaǵa tústi patshaǵa munan keıin.
Keń ashyldy arany qulǵa beıim.
Bosatyldy salyqtan onyń eli,
Myń segiz júz qyrqynshy jylǵa deıin.

Aǵa sultan osylaı kúsh tastyrǵan,
Aqyly men qýlyǵyn ushtastyrǵan.
Túkirigi túkirgen jerge túspeı,
Dýanyn Aqmolanyń ustap turǵan.

Qaraı almaı betine jan balasy,
Asyp-tasyp tur edi meımanasy
Burq etti de kútpegen kóterilis,
Qalǵan jandaı bul kúni daýda basy.

Azý tisin kezi joq qaıramaǵan,
Bes qarýyn jastanyp saılamaǵan.
Úsh jyl buryn osydan Kenesary
On ek myń jylqysyn aıdap alǵan.

Qońyrqulja qulshyndy kek almaqqa.
Maqsaty da bolmady onan basqa.
Starshyn Karbyshev pen bes júz soldat
Bastap shyqqan kek alyp oralmaqqa.

Joly bolmaı, Keneni taba almaǵan.
Kek alýdyń joldaryn amaldaǵan.
Jaý aýyldy basam dep áne-mine,
Kóshke ilesken kúshikteı salańdaǵan.

Naızasyna ile almaı naǵyz jaýyn,
Qaıtpaıyq dep qandamaı qarýlaryn,
Aıyrtaýda otyrǵan qyrdy kelip,
Kúshik penen Seıdaqtyń aýyldaryn.

Kisilikten ol solaı ketken adam,
Buzyqtyǵy shegine jetken adam.
Er-áıeldi alpystaı jer jastantyp,
Alyp qaıtty tutqynǵa seksen adam.

Qyrdy solaı qazaǵyn jazyǵy joq.
«Urpaǵy ǵoı Qasymnyń – báribir!» dep.
Aqmolany alǵanda Kenesary,
Ketti-aý, átteń, qutylyp qara júrek!

Kenesary sol joly bastan aldy.
Qahar sepken jer etti Aqmolany.
Qońyrqulja, Karbyshev jan saýǵalap,
Qashyp ketken sáti osy masqaraly!..

Nysanbaı elestetip tórelerdi,
Oıynan oı týyndap kele berdi.
Ylǵı aǵa sultandar shetterinen,
Keneniń degenine kóne me endi!..

Atadan asyl shekpen – mura kıgen
Sultandar bir Kenege kúnáni úıgen.
Bulardyń kópshiligi taraǵandar
Sámeke, Bókeı menen Ýálıden.

Kenege bular qansha qaryspady.
Bas qosyp, ant ishisip, nan ustady.
Ishinde Ýálıdiń Shyńǵysy bar,
Jantóreniń Ahmet, Arystany.

Nysanbaı Ahmetti talaı kórgen.
Minderin boıyndaǵy sanaı bergen.
Badyraq baspaq kózdi, talys tanaý,
Jan edi boıshań boıly, jaraý kelgen.

Jasynda Orynbordan oqyp kelgen.
Sondyqtan orysshany jetik bilgen.
Shen alyp, shekpen kıgen shońnyń biri,
Qazaqty qan qaqsatyp, óshiktirgen.

Atasy Aıshýaq ta han bolǵan jan,
Ol daǵy aq patshaǵa arbalǵan jan.
Jantóre onyń uly jaýyz bolyp,
Qan menen, júrgen jeri, zar bolǵan jan.

Azýyn qaırasa da ol aıǵa janyp,
Ajaldan qutylmady aıla taýyp –
Óziniń jasaýyly erip júrgen
Óltirdi arqasynan naıza salyp.

Balasy sol Jantóre osy Ahmet
Biledi el baryp turǵan tozaqy dep.
Torǵaıdy bılep turǵan aǵa sultan,
Keneniń kózin qurtpaı mazasy joq …

Tóre me?!. Tóbetter kóp qaradan da ––
Namystan, jurdaı bolǵan, sanadan da.
Anaý bir Eseneıler tóbe bı bop,
Óz elin mal ornyna sanaǵan ba!?

Jatsa da bala jylap, ana jylap,
Keýdesi kúnnen-kúnge joǵaryraq.
Shyntaqtas, tizeles bop Shyńǵystarmen,
Zańyna zar jylaıdy Kereı –– Ýaq.

Patshadan Kereı –– Ýaq júdegen el.
Bes bolys belin býsa –– túregeler!
Tizege salyp bitti Eseneıler ––
Dińkeni qurtyp bitti so nemeler!

Eseneı jylan syndy qara shubar.
Qýlyǵyn qoly jetse, san asyrar.
Júırik at, sulý qyzdy kórse boldy,
Jan tappaı, alyp bolmaı alasurar!

Kereı men Ýaqta kóp asaý jandy –
Naıza ilip, qylysh ustap jasanǵan-dy.
Eseneı sol erlerdiń kóbin aıdap,
Ulyqqa «eń jaqsy bı» atanǵan-dy.

Qutylmaı bodandyqtan, boryshtan da,
Aıyrylyp jatsa jurty qonystan da,
Júregi shimirikpeı baılap berdi-aý
Er týǵan baýyrlaryn orystarǵa!..

Ýaı, dúnıe-aı, oı degeniń oıǵa asady ––
Jýannyń kózi malǵa toımas áli!
Qazaqtyń qanyn iship jatyr bári,
«Toıdym!»dep qashan endi jaılasady?!

Bir aspan, bir Táńirge ótinish kóp.
Osy ǵoı jatqan túrim kósilip kep.
Dúr uldar týar ma eken, týmas pa eken,
Dushpanyn tastaıtuǵyn eki búktep!..

Eliniń esten tanǵan kórgen kúnin,
Osylaı el ishinde soǵysty kim?
Kenege keneý bolǵan jylqysy ǵoı
Nar shókken Naıman menen Tobyqtynyń

Soǵysty kim salypty sanamyzǵa,
Kedendi kim turǵyzǵan aramyzǵa.
Kenege qolyn sozǵan, qupııalap,
Ar bolsyn Qunanbaı men Tana myrza.

…Bul kezde juldyz sónip, tań da atqan.
Bir bala túsip jatyr arǵymaqtan.
Bir bala minip ketti tańǵa shaýyp,
Dóıdala tulymdaryn salbyratqan…

A, Kene, jalǵyzsyń ǵoı, arlysyń ǵoı,
Nysannyń sanasynda qańǵysyn oı.
«Qazaqty qalǵytpaımyn!» deseń daǵy,
Óń boıdy jaılap aldy úreı-súreı!»

Asqynyp, adal joldy tańdamastan,
Sultandar osylaısha qan jalasqan.
Nysanbaı yńyrsydy kózin jumyp,
Aýyrlap azapty oıdan janǵa batqan.

KEŃES. JARǴY JOBASY.

Han Kene úsh kún boıy jıyn qurdy.
Jan tartar jaqyndaryn súıindirdi.
Tyrnaǵyn ishke búgip júrgenderdi
Bettetpes bedelimen kúıindirdi.

Bárinen májilistiń máni bólek –
Jol-joba, joralǵy men mámile kóp.
Oılaryn ortaǵa sap otyrǵansyp,
Ár neniń alady han dánin elep.

Ol sózin tereńderden tolǵaıdy kóp.
Qaı rý qalaı bizdi qoldaıdy dep.
Handyqty qurý úshin ásker sany
Kem tússe jıyrma myńnan bolmaıdy dep.

Bul istiń shyrmaýy bar, shyrǵasy bar.
Ýaqyttyń sýdaı sýsyp turmasy bar.
Talaspaı, tartyspaı-aq oılanysyp,
Tezirek saılaý kerek myńbasylar.

Qashanda bos turmasyn orda mańy.
Ordanyń jaýǵa susy sol bolady:
Jasaýyl bes myń sypaı daıyn tursyn,
Boıynda bes qarýy – jaý jaraǵy.

Ásker bar – ádildik pen shyndyq barda –
Temirdeı tártip bolsyn myńdyqtarda.
Satqyndyq, kisi óltirý degen syndy
Aıaýsyz tıym bolsyn sumdyqtarǵa.

Handyqta bıler soty ústem tursyn.
Bıligin ispen qylsyn, kúshpen qylsyn.
Qashanda eldi qolda ustaý úshin,
Zulym men jylymdardy seskendirsin.

Endi bı bı bolmaıdy bas-basyna.
Janbasyp keter olar jaqtasyna.
Bılerdi hannyń ózi taǵaıyndar,
Qaramaı baılyǵyna, basqasyna.

Toqtatyp «bu» degendi «o» degendi,
Ustaý shart aýyzdyqtap tórelerdi.
Ákimdik júrgizýge ár qashanda
Tańdaý shart tapqyr menen kóregendi.

Bı menen batyrlarǵa tańdamaly
Belgili qashannan da el qarary.
Naq solar nazar salsa barlyq iske,
Daý bitken tez sheshilip, ońdalady.

Barymta, kisi ólimi toqtatylsyn.
Sot isi ádiletti jaqta tursyn.
Táýke han jazyp ketken «Jeti jarǵy»
Elenip, árqashanda basta tursyn.

Bolmaıdy Quran menen nan ustamaı.
Adal jol kápirmenen qabyspaǵaı.
Zańdaryn Muhammedtiń tutý kerek,
Sharıǵat joldarynan alystamaı.

Rýlar arasynda janjaldar kóp.
Jazyqsyz japa shegip qalǵandar kóp.
Han Kene kesip aıtty: «Bul jaraǵa
Em bolar esti joldy tańdańdar!» dep…

Keneniń oıy myqty, sózi kúshti.
Barlyǵyn ózi kesip, ózi pishti.
Bı, batyr, sultandardyń mılarynda
Myń san oı seńdeı bolyp soǵylysty.

Quryldy «Han Keńesi» osy arada.
Sóıtpese, han erteńdi tosa ala ma?!
«Keńesi Aqsaqaldar» bir -aq sátte,
Shynynda shyǵyp qaldy bosaǵaǵa.

«Bılikten – bir bı otyr – tústim ǵoı!» dep…
«Dúnıeden – bir tóre otyr – kústim ǵoı!» dep…
Bildirmeı bir baı otyr ishki muńyn:
«Bekerge osy jolǵa tústim ǵoı!» dep…

Osylaı tastap ketti talaıyn baq.
Basqandaı basyn bult, samaıyn aq.
Han Kene kedeı demeı, qara demeı,
Qoıypty keńesshiler taǵaıyndap.

Bılikti jergilikti baqylaýǵa,
Áskerdi ash qaldyrmaı asyraýǵa,
Nasıhat, úgit isin júrgizýge
Shyǵatyn boldy erekshe jasaýyldar.

Baılardan boldy «zeket» alynatyn,
Dıhannan boldy «ushyr» alynatyn.
Ataldy hatshy menen tilmash taǵy,
Qashan da han qasynan tabylatyn…

Han Kene bul jıyndy úsh kún qurdy.
Qabaǵy qars muzdaı qystyń kúngi.
Jubantyp bireýlerdiń jylaý janyn,
Júregin bireýlerdiń tiksindirdi.

«Neler tur biz bilmeımiz tosyp alda.
Jolǵa – jaq, kóńilge taq bolsyn Alla!
Qazaqtyń qaıta týar aq kúni úshin
Sheıitpiz opat bolsaq osy jolda!» –

Dep Kene turyp ketti orynynan.
Din aman bet álpeti toryǵýdan.
Endigi joryq joly eren bolmaq
Jasaǵan buǵan deıin joryǵynan.

Keneniń endi salar soǵysyna
Bir toıar Qoqany da, orysy da.
Ázirshe attyń basyn bura turar
Torǵaıdyń boıyndaǵy qonysyna.

TORǴAIDA. TÚS.

San batyr sandal kógin alshańdatqan,
Torǵaıdyń dalasy keń jalpaq jatqan.
Boıynan Qarakeńgir Kenesary
Osynaý ór qonysty ańsap qaıtqan.

Ańsaıtyn jóni de bar osy arany –
Altyn tór aımaq qoı bul bosaǵaly.
Torǵaıdyń ulan-baıtaq óńirinde
Qol jıyp, basyn eldiń qosa alady.

Shúkirlik úmiti kóp Arqadaǵy.
Jaýyna joryq jolyn tartady áli.
Artynan tutasymen kóship keldi
Óz jurty – Aqmola men Qarqaraly.

Erkindep, erý bolyp, bıe baılap,
Aqqum men Qaraqumdy jatyr jaılap.
Torǵaı men Jylanshyqtan qatar iship,
Erleri at jaratyp, qarý saılap.

Bas tigip, batyr týǵan erge ilesip,
Aımaǵy Saryarqanyń keldi kóship.
Jınaldy Orta júzdiń batyrlary,
Týlaryn naızaǵa ilip, jelbiretip.

San jaraý júıirikter sabyldy endi.
Qaǵady qas batyrlar dabyldy endi.

Keneni han dep bilgen ózderine
Shómekeı, Tórtqara men Tabyn keldi.

Jem, Elek,Yrǵyz boıy aýmaǵynan,
Muǵaljar, Jylandydaı taýlarynan
Keldi olar Kishi júzdiń týyn ustap,
Kún sónip qalardaı bop shańdarynan.

Han Kene endi nege toqtalady –
Qara kúz áne-mine bop qalady.
Jolbarys jemge túser sııaqtanyp,
Ol endi Qoqan jaqqa oqtalady.

Qoqannyń ótken ábden yzasy bar.
Alýǵa sony Kene tym asyǵar.
Qazaqtyń qansha jerin tartyp alyp,
Sol úshin qanyn tókti shyn asyldar.

Áke men aǵalardyń kegi qaıda!?
Qazaqtyń jaýda qalǵan eli qaıda!?
Qaıtaryp bodan jurtty ala almasa,
Sengen el muny ezge jorymaı ma?!

Qoqannyń dál astynan sý shyǵyp tur,
Buqarmen eki arasy ýshyǵyp tur.
Qazaqtyń batyrlary, mine, búgin
Qan ańsap, qylysh qaırap qulshynyp tur.

Hıýanyń hany Allaqul aıaq tartar.
Qosylmaı bul soǵysqa saıaq tartar.
Oryspen tize qosyp soǵysýǵa.
Oıy bar Kenemenen tabaqtasar.

Qaýip az tónip turǵan Buqardan da.
Uqsaıdy aıaǵynan tusalǵanǵa.
Qoldasa Qudaı, Arýaq osy joly
Qorlyǵyn kórsetedi Qoqan lańǵa!

Qorlyqtyń tanytady ne ekenin!
Qazaqtyń tanytady el ekenin!
Qalasyn qalyń órtke qushaqtatyp,
Kózine kórsetedi kóreshegin!

Erlerdiń qardaı borap jaı – sadaǵy,
Aspanyn azap, tozaq aıqarady!
Qazaqtyń ata jurtyn túgel alyp,
Jeti myń shańyraǵyn qaıtarady.

* * *

Anasy kirmeýshi edi túsine bir.
Jan edi tógip turar kisige nur.
Oılanyp otyr, mine, Kenesary,
Ótkendeı kóz aldynan búkil ómir.

Aıkúmis bul Keneniń anasy edi
Birge ótken sábı shaǵy tamasha edi.
Arýaǵyn eske alýdy umytypty,
Túsine kirdi búgin, qarashy endi.

Qolynda anasynyń asasy bar.
Túrinde, tilinde de japasy bar.
Aldynda bul júginip otyr eken,
Baladaı babasynan bata surar.

Janyna aq perishte janasady.
Basyna aq kımeshek jarasady .
Osy bir túsin oılap túnde kórgen,
Meń-zeń bop kúbirleıdi Kenesary:

«A, Jaratqan!
Anam kirdi ǵoı túsime!
Tik sóılemeýshi edi kisige,
Kirpikteri oqsha qadalyp,
«Qańsyp qaldy ǵoı – dedi – qara jurt!».
Ne dedi taǵy?..
Batyrlyq…. Baılyq…. Danalyq…
«Úsheýi de sende joq» –
Dedi me?..
Álde, degen joq,
Estilgen shyǵar solaı bop.
Dese eger… mynaý qulaǵym
Qalǵany jaqsy-aý kereń bop!
«Bes qarýyń saıly bolmaıdy,
Qonǵan jeriń jaıly bolmaıdy!»
Osy da sonyń ymy ma?
Aı, ana! Aı-Ana!
Olaı demegin ulyńa!
Qańsyp qalsa da qara jurt,
Halqym qalsa da qamalyp,
Jasymdy ystyq júregimde qaınatyp,
Qasymdy tóbe-tórimde oınatyp,
Qashan qalyp em omalyp?!
Óziń aıt, ana!
«Batyrlyǵyń joq» dediń be?
Ot oınap turdy ǵoı kózińde.
«Batyrmyn!» dep qashan doldandym?
Kek qylyshyn erte qolǵa aldym.
«Baımyn!» dep qashan aıtyp em?
Jarly-jaqybaıymmen tońǵanmyn.
«Danamyn!» dep qashan aıtyp em?
Esim kirgende-aq bilgenmin
Esim men Qasym sap ketken
Qasıetin sara joldardyń!
Jazǵyra kórme, jan ana,
Kezeńin kórdim taýlardyń,
Tereńin kórdim orlardyń!
Tebirenbeı janym tura almas,
Tebirenbegender, sirá, ońbas,
Qozdandym daǵy qozǵaldym!
Bilmeımisiń sen, anashym,
Uly Baıtaqtan bizdi qýǵanyn?
Kósilip jatqan beıbit el
Kókiregin jaspen jýǵanyn?
Jarq etken sonda jasyndaı
Ákem shyǵyp edi Qasymdaı.
Umytyp, álde, qaldyń ba,
Ulyńnyń mynaý jasymaı,
Ákeniń jolyn qýǵanyn?
Óıtkeni men…
Ózimniń
Óren bitimdi elimniń
Qandy jasyn jeńimmen,
Jeńimmen emes, kegimmen
Súrtý úshin týǵanmyn!
Aınalaıyn atajurt
Jaý tabanda qala ma,
Qalaı tózem tabaǵa?!
Órkeni úshin osy eldiń,
Erteńi úshin osy eldiń
Shybyn janym sadaǵa,
Qyzyl qanym sadaǵa!
«Bes qarýyń saıly emes!» –
Dediń-aý sen, aı, ana
Óksigimdi óıtip sen
Alqymyma taıama.
Ońdy-soldy jaq tartqan,
Aldyǵa atqan, artqa atqan
Narkeskeni
Naıqalǵan
Talaı jaýdy qaqsatqan!
Adyrnadan ketken oq,
Jaýǵa qahar tókken oq
Qyzyl jalyn baılanyp,
Qyzýly órtke aınalyp,
Jaý qalasyn joq etken,
Kórgen kúnin kóp etken!
Adyrnasyn ańyratqan,
Jebelerin jamyratqan
Júzdikterim júrekti
Emes pe edi, aı ana!
Tolǵamaly aq balta,
Bolat basty kók naıza,
Tiktep týra tıgende,
Tózbes saýyt, sharaına!
Artynda Alash halqy bar
Jasyl týym sharq urar!
Talaq etip saltymdy,
Satyp ketsem halqymdy,
Myna meni ant urar!
Naıza ustaǵan erlerim
Namysy jer bop qalsa eger,
Keń dúnıe maǵan tar shyǵar!
Bildiń be sony, aı, ana?!..
Namysymdy taptaǵan
Qoqanǵa erteń attanam.
«Ar bol! Bar bol!» deýshi ediń,
Qamymdy kóp jeýshi ediń,
Sol batańdy keýdemniń
Túkpirine saqtaǵam.
Qolda meni, Aı-Ana!…».

QOQAN HANDYǴY. MÁDELI. JEŃIS.

Ertede Qoqan kishihandyq bolǵan.
Qosylǵan eldeı edi qańǵyp joldan.
Buqardan bir búıirlep bólingende,
Eline jer-mekeni tarlyq bolǵan.
Irdan-bı baǵyn ashqan bul handyqtyń,
Jasaǵan neshe túrin qurbandyqtyń.
Ándijan, Namangan men Margelandy
Jaýlap ap, azamatyn qylǵan tutqyn.

Nyǵaıǵan handyq bolyp, astamsyndy,
Kórshige kóz alartyp, batpansyndy.
Álim bek han bolǵan soń bul Qoqanǵa,
Basqalar bolmaı qaldy astar qurly.

Álim bek atanbaǵan tekke myqty,
Alysqan dushpandaryn bókteripti.
Jel esti aıdarynan, dańqy dýlap,
Alǵan soń kindik qala Tashkentti.

Ol qoıdy jaýgershilik talapty alǵa,
Kóz súzdi kók jaılaý men sabattarǵa.
Semserin siltep qaldy bir kúnderi
Tashkent mańyndaǵy qazaqtarǵa.

Aıyrmaı qasyn daǵy, dosyn daǵy,
Bastary qazaqtardyń qosylmady.
Kóz jumyp, kóp shańyraq Qytaı asty,
Sonshalyq Álim bekten shoshynǵany.

Álim bek on jyl boıy qurdy handyq.
Artynda isi qaldy sóz qylarlyq.
Odan soń Omar han bop keldi daǵy,
Saıram men Túrkistandy aldy tartyp.

Qazaqtar shyǵa almady qara sordan
Qunysyp, qutylmady qurǵan tordan.
Salyndy bekinister – Jólek, Merki,
Shymqorǵan, Kúmisqorǵan, Jańaqorǵan.

Erlerdiń keýdesinde tundy qapa,
Kúlkisiz, kúrsinýmen kúndi uzarta.
Áýelden qos bekinis boı kótergen –
Ataqty Aqmeshit pen Áýlıeata.

Qalyń el baz keshken shaq jaryǵynan,
Keneniń úmit kútken dabylynan.
Sýyrdaı inde qalǵan iı bop ketti.
Qoqannyń qarýynan, salyǵynan.

Bul kezde Mádeli han Qoqandaǵy.
Halqy ony jaqsy kórip, hosh almady.
Buqardan, Hıýadan da qysym kórip,
Belbeýi bul handyqtyń bosańdady…

Han jatyr, mine, shalqyp saraıynda.
Ótkizdi oıyn-toımen jaz aıyn da.
Buldyrlap kózi jetpeı bolashaqqa,
Bilmeıdi tartar sátin sazaıyn da.

Qasynda Hanpasha aıym – sulý hanym.
Órteýde kókiregin qyzyl jalyn –
Ákeniń jas toqalyn áıel qyldy ol,
Estigen mundaı sumdyq burynda kim?!

Hanpasha sulý edi, rasynda,
Bólengen tal músini kil asylǵa.
Ol daǵy arsyzdardyń arsyzy eken,
Áıtpese, bul qushaqqa qulasyn ba?!

Qumarlyq quryǵynda ómiri ótip,
Mádeli mas bolady kóńili eltip.
«Mahabbat! Mahabbatym!» deı beredi,
Arýaǵyn ákesiniń kúńirentip.

Sanasyn saıtan bılep,tuman basqan.
Dindarlar túkirinip munan qashqan.
Tús kórdi túnde ǵana, jatyr eken
Qyp-qyzyl qalyń órtten shyǵa almastan.

Oıanyp, «bul ne eken?» dep oıǵa batty.
Bir úreı tamyrlaryn boılap aqty.
Artynan tez umytyp kórgen túsin,
Kúnahar kúpirligi bastan asty.

Ajalyn ańǵarmady túske kirgen.
Sóz boldy aram-azǵyn isterimen.
Boljamaı alty aıdan soń ne bolaryn,
Tek lázzat, tek rahatty kútti ómirden.

Bilmedi ol nas ańyz bop qalatynyn,
Tozaqqa o dúnıede baratynyn.
«Haram» dep, din jolymen Nasrýlla
Baýyzdap, basyn kesip alatynyn….

Osylaı han Mádeli jatqan edi,
Taǵy da tamasha oıǵa batqan edi.
«Jaý shapty! Jaý shapty!» dep apalaqtap,
Ústine bas qolbasshy attap endi.

Jastyqtan basyn oqys julyp aldy,
Denesin úreı qaryp bir yzǵarly.
Elestep Buqar hany Nasrýlla,
Susymen shoshytqandaı tym yzbarly.

«Ne deısiń? Ne deısiń?» dep qyryldady.
Kózine kóringendeı shybyn jany –
Qalasyn qorshap alsa Nasrýlla,
Dál búgin tógilmeı me qyzyl qany?!..
Qolbasshy: «Kenesary keldi!» dedi…
Bul habar qalaı muny sendiredi?
Torǵaıda keshe ǵana jatqan Kene,
Bul jerde týy qalaı jelbiredi?

«Anyqtap aıtshy!» dedi qolbasyǵa.
Qolbasy jańa tústi arnasyna.
Qalyń qol jerdi jaryp shyqqandaı bop,
Sozaqty qorshap apty tańdy atyra.

Kenege Sozaq biraq berilmeı tur.
Alaıda, úmit oty kórinbeı tur.
Qazaqtyń qan ańsaǵan qasqyrlary
Qaladan qarys-súıem sheginbeı tur.

Qalaǵa otty jebe oq atýda.
Qamalǵa, orǵa taman janasýda.
Sozaqtyq sur mergender qarap qalmaı,
Olar da jaýǵa jebe boratýda.

Keneniń kelgen qoly qalyń eken.
Dep tur ǵoı jaý qamalyn jaryp ótem.
Bildirmeı bir-aq kúnde basyp qalǵan,
Qanysher Kenesary zalym eken!..

Boldy endi Mádeliniń kózi atyzdaı.
Bir kúıip, birde jaýrap tońatyndaı.
Mynaý bir Qoqan degen qalasynda
Omalyp qala ma endi sory ashylmaı?!.

Kúdigi Mádeliniń ras shyqty ––
Ekpini Han Keneniń tym-aq myqty.
Qamal men or qorshaǵan Sozaqtyń da,
Qaqyrap shańyraǵy qulap tústi.

Sap túzep Syr boıynda daralanǵan,
Bul kúnde qamal bolǵan, qala bolǵan ––
Az kúnde oıran boldy bekinister ––
Aqmeshit, Jólek penen Jańaqorǵan.

Qunysyp qoqandyqtar dirildedi.
«Ne shara! Ne shara!» – dep kúbirledi –
Kergisek, kelispesek, keıin tartsaq,
Kúnge de zar bolamyz búgindegi.

Aıtaıyq «seni han dep sanaıyq, – dep,
Tar kezde kómegińe jaraıyq, – dep.
Bárimiz bir musylman balasymyz,
Máńgilik odaq bolyp qalaıyq» – dep.

Osylaı qoqandyqtar sóz baılasty.
Páleden basyn solaı baılaı qashty.
Kenege asyl qarý, pul kóterip,
Úsh elshi atyn endi borbaılatty…

Úsh elshi kóp uzamaı qaıtyp keldi.
Joldary bolmaǵanyn aıtyp keldi.
Kene han kelispepti bul bopsaǵa,
Sonymen, bul oılary mansuq boldy.

Aıtypty Kene sózin tym nyǵyzdap:
«Kim eken qoıǵan eldiń birligin ap?!
Mádeli qalaı ǵana uıalmastan,
Iilip «dos» moıynyn bizge burmaq?

Kim jaýlap alyp edi mynaý mańdy?!
Qazaqtyń basy sordan shyr aınaldy.
Kórsetip qorlyq-zorlyq momyn elge,
Qalaısha bola qaldy tym ımandy?!

Jerime qalyń ásker keltirgen kim?!
Mazasyn kimder alǵan erkin eldiń?!
Sarjan men Esenkeldi, Áljan sultan,
Qasymdy qas jaýyndaı óltirgen kim?!

Ózimdi tutqyn etip, baılaǵan kim?!
Malymdy matap alyp, aıdaǵan kim?
Hıýamen qabattasyp, qatar soryp,
Qazaqtyń jerin erkin jaılaǵan kim?!

Biledi, besiktegi bala muny.
Qoqanǵa qor bop qaldy qazaq uly .
Qansha jyl qaptyń túbin qaqty emes pe,
Salyǵy –– zeketi men haradjy!

Qazaqqa Qoqan hany ne istemedi?!
Bop qapty bilmegendeı eshteńeni!
Otyrǵan Táshkendegi qushbegisin
Shirkin-aı, jerge tyǵyp ketsem edi!

Ol jaýyz kórmeı tur-aý túrimizdi,
Tún qylsam deýmen júr ǵoı kúnimizdi.
Bıtteı bop borbaıdaǵy semiripti,
Qaqsatyp Syr boıy men Uly júzdi…

Ákesi Mádeleniń Omar edi.
Moınynda ketken qazaq obaly edi.
Omarǵa Tentek tóre qarsy shapty,
Sál bolsa basyn kesip alar edi!

Sol joly Tentek tóre «átteń» dedi.
Artynda azdaý boldy áskerleri.
Saıram men Shymkentte qamalyp qap,
Jeńilip, sol kez edi jalt bergeni…

Mádeli bizdi qalaı «dos» degizer.
Dushpanmen dostaspaıdy kóshpeliler.
Aıta bar osy sózdi, Mádelige,
Arttaryn qysar bolsyn qushbegiler.

Bastysy –– bersin qaıtyp bizdiń jerdi.
Syr boıy ata jurttyń kindigi edi.
Qazaqtyń qansha jerin otarlap ap,
Nesine «dos bolsam» dep dilgiredi?

El úshin terim aqty, qanym aqty.
Mádeli Keneni áli tanymapty!
Qaıtarsyn óz eline, bodan bolǵan,
Mundaǵy san myńdaǵan shańyraqty!».

Elshiler Kene sózin naqtap aıtty
Málimdep, mánerimen jaqsy-aq aıtty.
Bireýler qanyn tartty sup-sur bolyp,
Bireýler tas kózderin aqshyraıtty.

Barady bir oı hannyń janyn jalap –
Mynaý órt odan saıyn qabyndamaq.
Jer jaıyn qyla tursyn túlki bulań,
Eline kóshse kóshsin kósher qazaq.

Keńesip, dál osyndaı sheshim aldy,
Almasqa mundaı sheshim nesi qaldy?!..
Shattanyp, Han Keneniń pármenimen
Qalyń jurt Torǵaı jaqqa kóship aldy.

KENESARYNYŃ SARYARQAMEN QOShTASÝ
NEMESE
TÓRT JYLDYQ BAIaN
Saryarqa saǵan shaǵam endi muńdy,
Qyzyǵym artta qaldy kemdi kúngi.
Mań dalań mańdaıyma sımasa da,
Keýdeme sıdyramyn keńdigińdi.
Kóretin kún bola ma qaıta aınalyp,
Ózen, kól, qalyń toǵaı, seńgirińdi!?

Sanamdy sansyratty ula armanym,
Bolashaq qandaı bolar bile almadym.
Kóbesi tyrnaǵymnyń sógilgendeı,
Sonda da bir qanaǵat ile almadym.
Darıǵa-aı, túgel órtep keter me edim
Orystyń qaptap ketken dýandaryn!

Qordam men qonysymdy aınala almaı,
Qolymdy tarshylyqtyń baılaǵany-aı!
Ózińdi derbes qylsam degen oımen,
On jyldaı kúresip em jandy aıamaı.
Artymnan sońǵy tórt jyl taǵy tústi,
Úmitpen ustaımyz dep áldeqalaı.

Azǵana shartyma orys kelispedi.
Aıaǵym ońǵa bassa «teris» dedi.
Baýyrym, aýylymdy qanǵa boıap,
Dushpandyq áreketi óristedi.
Báıbishem Kúnimjandy tutqyn etip,
Ne kelse oılaryna sony istedi.

Órekpip, órtteı jaılap aınalamdy,
Tórt túlik maldy túgel aıdap aldy.
Ahmet, Arystandaı tórelerdi
Aıtaqtap, tóbetindeı paıdalandy.
Baıaǵy bitimdesý, sharttasý da,
Qyp-qyzyl ótirik bop, jaıǵa qaldy.

Saryarqa-aı, men ishimnen egilem ǵoı,
Aldymda ne turǵanyn sezinem ǵoı!
Ketpesem seni tastap, alys aýyp,
Tyndym bop, tym erterek jeńilem ǵoı.
Úmitim aqtala ma, aqtalmaı ma,
Úısinge aýsam degen kelip edi oı.

Ketemin Torǵaıdan da, Yrǵyzdan da.
Moınymdy jaý artyma burǵyzǵan ba?!
Úısinge jetip alyp, ásker jıyp,
Sóz salyp kórsem deımin qyrǵyzǵa da.
Qyrǵyz da muńdas el ǵoı, baýyr el ǵoı,
Peıilin sol burady, bir burǵanda!

Saryarqa-aı, ór tórińde ósken edim,
Kóksheniń kók shalǵynyn keshken edim.
Jahanda saǵan, sirá, jer jeter me,
Ózińdi endi artyma bókteremin.
Baýyryn saǵan tósep jylap jatyr,
Artymnan eremin dep kóshken eliń!

O, táýbá! Men orysqa ustatpadym,
Qorqaýy, qorshaýyna miz baqpadym.
Kánigi kári qasqyr, sirá aldyrmas,
Shynynda, men de soǵan uqsap qaldym.
Áýre etip, tıip-qashyp soǵysýmen,
Aldamshy, adastyrar iz tastadym.

Orystar qanshama ret qańǵyp ketti,
Jetetin jerlerine máńgip jetti.
Qaıteıin, áıtse daǵy, amalym ne,
Jazyqsyz aýyldardy qan ǵyp ketti!
Aýdym da Muǵaljarǵa Ulytaýdan.
Áldármen jasaqtadym árbir shepti.

Keterde Muǵaljarǵa tek ketpedim,
Býrasyn dushpanymnyń keskektedim.
Yzasy Ahmettiń ábden ótken,
Men sonyń áskerine bettep keldim.
Bir kúni tyrp etkizbeı qorshap alyp,
Kórsettim ne ekenin óshteskenniń!

Sultandar sol bir qolǵa jıylypty,
Keneni ustaı almaı kúıinipti.
«A, qudaı, jolymyzdy qyla kór!» dep,
Boz shalyp, arýaqtarǵa sıynypty.
Aqyry, qyryq tórti ajal qushyp,
Sol bir kún ımandaryn úıiripti!

Sol kúni olar tozaq túrin kórdi.
Dóp kelip, tyrnaǵyma ilingen-di.
Saryarqa-aı, sen kýásiń barlyǵyna,
Kóterip jatyrsyń ǵoı bul izderdi!
Jelińmen jer-dúnıege taratarsyń, ––
Kimge aıtam, saǵan aıtpaı shynymdy endi?!

Men úshin Peterborda bas qatypty.
Nıkolaı generalyn qaqsatypty.
Patshasy ulyq eldiń uıalmastan,
Úsh myń som bir basyma aqsha tikti.
Deıdi ǵoı: «Buratana bir halyqtyń
Qanisher qaraqshysy basqa shyqty».

Kórsettim ózderiniń kórsetkenin,
Sol úshin qanshama qan, ter tókpedim.
Ordamdy bir aýlaqqa tigip qoıdym,
Qalqan ǵyp Muǵaljardyń órkeshterin.
Orystyń mekenderin shekte turǵan
Talqandap, malyn aıdap, órtep kettim.

Men muny saǵan aıtpan maqtan etip,
Ár isim turǵan shyǵar haqqa jetip.
Qaıratyp qylyshymdy, qaınatty qan.
Dushpandar ór tósińdi taptap ótip.
Sen úshin sendeldim ǵoı, sherlendim ǵoı,
Otyrmyn, mine, mundaı shaqqa jetip.

Reseı biraz tizgin tartyp kórdi.
Sandalmaı, dem alýdy artyq kórdi.
Bizdegi tutqyndarmen almastyryp,
Báıbishem Kúnimjandy qaıtyp berdi.
Elshisi «Qatardaǵy sultan bol» dep,
Nazdanyp, nasıhatyn aıtyp kórdi.

Suraǵam Yrǵyz benen Torǵaıymdy
Ulytaý, Sarysýdy tal-qaıyńdy.
Esimnen shyqpaýshy edi Esil-Nura,
Tósine kóp tıgizgen mańdaıymdy.
Ala almaı sonyń birin, qańǵyp qaldym,
Saryarqa, túsindiń be jaǵdaıymdy?!

Endi men bir ózińe «Qosh! Qosh!» deımin.
Kóshken jurt kózdiń jasyn tókpek deımin.
Dám jazyp qaıta oralar kún bolar ma,
Kári ólip, jas baldyrǵan óspek deımin.
Darıǵa-aı, dalamyzǵa lyqsyp tolsaq,
Órteńge qaýlap shyqqan kók shópteıin!

Betimdi Jetisýǵa burdym, mine.
«Alla!» dep aqboz atqa mindim, mine.
Syrtymnan áne bireý suq qadap tur,
Artymnan kúl shashpaqshy kólgir neme!..
Kirpikten eki-úsh tamshy domalady-aý,
Sen biraq kóz jasymdy kórdim deme!..

OIJAILAÝDA. QYRǴYZDAR

Kim kórgen Oıjaılaýdaı jer jánnatyn!
Barǵan jan esten tanyp tań qalatyn.
Baýlary jetpis túrli jemis berip,
Taýlary kóshken bultty qarmanatyn.

Qaq jaryp Oıjaılaýdy Lepsi aǵady
Kók toǵaı jaǵasynda toptalady.
Tabıǵat sıǵa tartqan sulýlyqty
Kórgen jan peıish tóri dep qalady.

Oıjaılaý, mine, búgin abyr-sabyr.
Tolysqan maýsym aıy barynsha bir.
Bir jaqta – jumyrtqadaı appaq úıler,
Bir jaqta – orys tikken qalyń shatyr.

Aq úıler saltanatpen naıqalyp tur.
Qushady kók kúmbezin aıqaryp nur.
Ókshesi jerge tımeı júgirgen kóp,
Kelbeti bir jıynnyń baıqalyp tur.

Kóp shatyr kógereńdep ásker tikken,
Áspensip tildeskendeı tóńirekpen.
Jatyrqap, adam túgil mal shoshıdy
Qaz qatar quryp qoıǵan zeńbirekten.

Asylyp jatyr kileń taı qazandar.
As basshy mańaıynda baıbalamdar.
Ár úıde ulyqtar men tóre, bıler,
Joq munda joly kishi, maıda adamdar.

Ordadaı bir úlken úı tigilipti.
Irgesi jel jaǵynan túrilipti.
Uly júz, Orta júzdiń bı, sultany
Alqalap otyr kelgen iri ulyqty.

Jibergen osy mańdy kenen qylyp,
Ne degen deseńizder kemeldilik –
Ombydan kerýen súırep, arnaı kelgen
General Vıshnevskıı degen ulyq.

Bul ulyq patshasy úshin tiger basyn.
Ańdasa bolashaqty – bul ańdasyn.
Bedeldi, betti ulyqtyń bireýi – osy
Bılegen Batys Sibir gýbernıasyn.

Toımaıtyn aran neni ańsatpaǵan,
Tıse de azsynady jalpaq ǵalam.
Reseı Uly júzge quryq salmaq,
Qoqan men Qytaı jaqqa jaltaqtaǵan.

Bul ózi kópten bergi maqsat edi.
(Ańdyǵan tyshqan bir kún qap tesedi).
Sılyq kóp bıler menen sultandarǵa,
Sondyqtan bul jıynnyń asta-tógi.

Jınaldy búkil Úısin bı, sultany.
Janyp tur orystardyń sıqyr shamy .
Bolmaǵan buryndary bundaı jıyn –
Ózgermek Uly júzdiń «tylsym» shaǵy.

Jıynnyń bas bop júrgen uıytqysy,
Ózgeden «ózim» degen bıik kisi ––
Kósemi dýlattardyń Súıik sultan
Bud jerde generaldyń súıiktisi.

Orysqa qosylýǵa tym-aq asyq.
Osy iske júredi ylǵı aralasyp.
Ol byltyr bir top bıge hat jazdyrǵan –
«Berse – dep – Qarataldan dýan ashyp».
Sol hatta kóp ótingen, kóp jylaǵan.
«Ásker ber tym qurmasa!» – dep suraǵan.
Kóp qorlyq kórgen Qoqan, qyrǵyzdan da,
El-jurttyń qamyn shyndap jep suraǵan.

Munysy orystarǵa qatty unady.
Kórinip turǵan joq pa jaqsy jaǵy?!
General, qudaı qossa, osy joly
Shep-shekpen, altyn medal tapsyrady.

Súıikke oń ıyǵyn súıeı kelgen
Mundaǵy Álı sultan bir – ólermen.
Jaýlary – mataı, sadyr, qarakereı,
Túnerip áli de otyr túnergennen.

Bul daǵy ulyqtarǵa shaǵymdanǵan.
Aıyrylyp qalǵan talaı qalyń maldan.
Qorǵaıtyn Orta júzden ásker alý –
Bul úshin qol jetpeıtın saǵymdy arman…

Uly júzdiń bıi men jýany da
Bul jıyndy bas shulǵyp, qup alýda.
Bólen sultan bólekshe kórinip júr –
Aǵa sultan Aıakóz dýanyna.

Túndeı bolyp túnerip oılanǵanda,
Kúndeı bolyp kúledi jaılanǵanda.
Generaldyń qosynyn qondyrǵan sol
Ózi jaılap otyrǵan Oıjaılaýǵa.

Bireýlerge sóıleıdi báseń kúlip,
Sonsoń alar túrine sus endirip.
Kenesary kelgeli Jetisýǵa
Ketkendeıin artyna tiken kirip.
Aıyqpaıtyn muń boldy bul bir ózi.
Sezetindeı bir pále, qý júregi.
Dúrliktirgen dúleılik dúıim eldi,
Jetisýdy qaıtse de búldiredi.

Kenesary Balqashqa qulap jetken,
Qamaý degen túbekti turaq ta etken.
Sońynan orys qoly qalmaǵan soń,
Ileni keship-jaldap bu jaqqa ótken.

Kóktemde kóshi basty Kóksý boıyn.
Úısinge bul qadamy tókti úreıin.
Maıtóbe, Kúreńkeıdi jaılap aldy,
Buratyn túri de joq betti keıin.

Zańǵa emes, burǵan jan ǵoı qanǵa betin,
Qylyshyn siltep qalsa, jan beresiń.
Ordasyn keń jaılaýǵa tigip qoıyp,
Ótkizdi keshe ǵana Han Keńesin.

Ol qashan aıtqanynan tanyp, qaıtty?!
Alaryn alar jerde alyp qaıtty.
Basshysy qalyń dýlat – Álı sultan
Aldyna sálem berip baryp qaıtty.

Kirmes-aý Bólen sultan bul isterge…
Qaıtedi Kene shyndap kiriskende?
Kenege qabaq berip, yǵyp otyr
Mataıdy qyryp salǵan Rústem de…

Túbine batar Bólen oı – túnektiń,
Orny bar oryndalar qaı tilektiń?
Dýlattyń betke ustaǵan batyr, bıi –
Raıy unamaıdy Toıshybektiń.

Minekı, uly jıyn jatyr ótip,
Kápirdi aýzy túkti jaqyn etip.
Bir duǵa ishten aıtty Bólen sultan,
«Dinime kir juqty-aý, – dep, – aqyrettik!

Ánsheıin sharasyzdyq duǵa qylǵan,
Kim attap ketpeı jatyr quranynan –
Keldi ǵoı sultan, bıler Qarqaraly,
Kókpekti, Aıakózdiń dýanynan…».

Bildirmeı Bólen sultan bir kúrsindi.
Áıteýir, osy orysqa dilgir syndy.
Mańyna alaq-julaq qarap qoıdy
Qalardaı bireý baıqap kirbiń syrdy…

Ortalap orys-qazaq keńesi de,
Jaqyndap qaldy jıyn máresine.
Japyryp kók shalǵyndy shyntaqtasty
Qazaqtyń qarasy da, tóresi de.

Kúniniń shilde basy oty kúshti –
Keń saraı bolmaǵany ókinishti.
Kók shatyr kólemdi etip tigip tastap,
Orystar oryndyqqa otyrysty.

Jarshy aıtty: «Jurt sózime júginsin,– dep, –
Iske aspaq uly paryz, uly mindet.
Ár eldiń munda kelgen bı, sultany
Qaz-qatar, qarsy otyryp tizilsin » –dep.

Qaz-qatar, qarsy otyrdy sultan, bıler.
Áńgime sap tıylǵan «úı» der, «búı» der.
Typ-tynysh, tynyp qaldy búkil aımaq,
Toqtady ásem án men tátti kúıler.

Orystyń bir ulyǵy túregeldi,
Sózderin sýdyratyp júre berdi.
Oryssha bileri bar, bilmesi bar ––
Uıytyp bara jatyr támám eldi.

Tánti etip munsha qazaq, munsha orysty,
Áıteýir, nur shýaqqa bir toǵytty.
Qazaqtar bas shulǵysyp, ızeńdesip,
Orystar túregelip qol soǵysty.

Sonan soń sóılep ketti jarshy – tilmash,
Sózinen sheshen eken bir jańylmas.
«Kúpir bop, kúmán oılap júrmeńizder,
Kúshine Reseıdiń jan shydamas.

Satqyndyq Reseıge qylmańyzdar.
Jolyna kóldeneńdep turmańyzdar.
Beretin ant – ýaǵdaǵa adal bolyp,
Ulyqtyń aıtqan sózin tyńdańyzdar.

Reseı qol astyna kirseńizder,
Aınymaı, aıtqanyna júrseńizder,
Tyrnaqty, tumsyqtydan jábir kórmeı,
Týady baqytty ómir, bilseńizder!

Kóp qazir Uly júzge qaýip degen.
Zulymdyq shashtan da kóp jaý istegen.
Qosylsa búkil Úısin Reseıge,
Bolady qaptalǵandaı saýytpenen.

Bilesiz barlyǵyńyz Qoqan lańyn,
Kórdińiz Hıýa, Qytaı topandaryn.
Reseı baýyryna kirseńizder,
Sezesiz bir Allanyń hosh alǵanyn.

Orta júz, bilesizder, búgin qalaı.
Jaltaqtap jaýdan qorqpas burynǵydaı.
Rahatyn dýandardyń kórip otyr,
Moıyndy buryńyzdar soǵan qaraı.

Bul jıyn jaqsylyqtyń jolashary.
Qashanda orys-qazaq jarasady.
Degenmen, elge búlik salyp otyr
Qanisher, qaraqshy han Kenesary.

Han deımiz… Qaıdaǵy han! Qara albasty!
Qumartyp qyzyl qanǵa, jan almaqshy.
Erteńin, elin-jurtyn oılaǵandar
Júrýge sońyna erip bara almas-ty.

Ant berdik Reseıge adaldyqqa!
Ant berdik barmas úshin jamandyqqa!
Ant berdik Kenesary kózin qurtyp,
Kúni erteń jetemiz dep amandyqqa!

Al endi «Ant berdik!» dep daýystaıyq,
Antty attap, adal joldan aýyspaıyq.
Ant berip bolǵannan soń barlyǵymyz,
Qaziret duǵa oqysyn qolyn jaıyp!».

Aǵyp kep jarshy – tilmash toqtaı qaldy.
Kózderi orystardyń ottaı jandy.
«Ant ettik! Ant ettik!» dep dabystaǵan
Daýysy qazaqtardyń kókti aınaldy.
Ortaǵa tóseldi bir kilem ǵajap.
Ústine molla shyqty «eı, allalap».
Mollanyń másisine, sáldesine
Mán berip qarap otyr kileń qazaq.

Daýysyn qońyrlatyp, qoıýlatyp,
Óriltp, órnektetip, oıýlatyp,
Qaziret bir súreni oqyp ketti,
Kópshilik tyńdap otyr boıy balqyp.

Káýir men musylmandy qaýyshtyryp,
Qaziret súre oqydy taýyp turyp.
«Ant qabyl, ınshalla!» dep bet sıpady,
Saqalyn saýsyldaǵan saýyp turyp.

Jıynnyń asyratyn saltanatyn
Sonan soń bir is boldy el tamsanatyn .
Ortaǵa Álı sultan shaqyrylyp,
General kórsetti oǵan marhabatyn.

Álıdiń júzi balqyp, albyraýly.
Moınynda altyn medal salbyraýly.
Qazaqta bul ataqqa jetkender az,
Mynandaı altyn taǵyp qarǵybaýly.

Jáne aldy shen men shekpen mártebeli.
Ózi de osy ataqqa dárker edi.
Shynynda ataq-dańqsyz ustaý qıyn,
Teńizdeı tolqyp turǵan tarpań eldi.

Álıdiń asyp ketti dańqy bul kún.
Tastady tań qaldyryp jalpy jurtyn.
Sultannyń ataq alǵan qurmetine
Atyldy oq zeńbirekten alty dúrkin.

Zeńbirek úni taýdy titirentti.
Shańdatty Oıjaılaýdy, tútindetti.
Kóp qazaq – «orys oıran saldy ma?!» – dep,
Bul jaıdyń anyq syryn túsinbepti.

Júzine ıman tartyp, sál jymıyp,
General sóz sóıledi altyn ıyq.
Quttyqtap tursa daǵy uly kúnmen,
Sózderi sekildendi dál buıyryq.

Sóz saby generaldyń bylaı boldy:
Bul eldiń qaıǵy-muńyn Qudaı kórdi.
Óıtkeni – orys eli Uly júzge
Bet buryp, qolyn sozyp, shyraı berdi.

Ulyqtar eldiń muńyn eskeripti.
Shekken zar, japasyn da tekseripti.
Kirgen soń Reseıdiń qol astyna,
Kóńili generaldyń hosh bolypty…

Jıyny Oıjaılaýdyń – uzaq sharýa.
Bastysy – qol qoıyldy qujattarǵa.
Basylyp bas barmaqtar, júrek mórler,
Shart, shara máselesi turaqtanǵan.

Terbetip, tebirentip, kúńirentip,
At shabys ertesinde bolyp ótti.
Qısapsyz quıǵan qymyz, soıylǵan mal,
Qyzyqqa ulyqtardyń kóńili ósti…

Qazaqtyń tis tıgizip qońdysyna,
Sońyna shańdy ushyra, kóńdi ushyra,
Jarty aıdan astam jatyp Oıjaılaýda,
Ulyqtar qaıtyp ketti Ombysyna.

* * *

Han Kene tirelgendeı bir tuıyqqa,
Oılary tarta berer tuńǵıyqqa.
Kóńili bir tolmady Uly júzden,
Alsa da jıyrma myńdaı qol jıyp ta.

Aldy-artyn Omby ulyǵy orasa da,
Syrtynan sýyq sózder borasa da,
Qoqannan eldi bólip alý úshin
Tezdetip qol jınady kele sala.

Bolsa da bir ózine kúdikteri,
Úısinniń bı, sultanyn úgittedi.
Keneniń úndeýine únin qosty
Dýlat pen shapyrashty jigitteri.

Sekildi taý shyńynda uzyn shynar
Basynda shapyrashty Suranshy bar.
Dýlattyń Baıseıitteı jas batyry –
Osylar eń aıtýly uranshylar.

Ákesi Baıseıittiń er Toıshybek
Óz elin kele jatyr órge súırep.
Ózi bı, ózi batyr buǵan qazir
Dýlattyń Botbaıynda teńdesi joq.

Ómiri mol shejire tunyp turǵan,
Dushpanyn dańqymenen qyzyqtyrǵan,
Úısinniń eń tańdaýly úlkeni osy
Kenege bir búıregi buryp turǵan.

Botbaıda batyr týǵan Sypataı bar,
Ákki bı aldyn-artyn tutas oılar.
Qarýly, qara tildi hám aqyldy,
Azýy muqalmaǵan buta shaınar.

Sypataı syr bermeıdi, synalaıdy.
Kóńili taý sýyndaı qulamaıdy.
Sypaıy sóılese de, syrdań tartar,
Kenege osynysy unamaıdy.

Al, Rústem han Kenege nemere aǵa.
Ol buǵan shyndap súıeý bola ala ma?!
«Qasyńa baraıyn» – dep sóz salǵan soń,
«Kelseń, kel» degen edi osy araǵa.

Bar edi jaman aty el aıyrǵan,
Qyrǵyn sap mataılardy oraı urǵan.
Bul daǵy bultań qaǵar úrkek attaı,
Bermekshi jigit jınap jalaıyrdan?

Han Kene bir kúrsindi osy tusta,
Bir muńdy oı ákelgendeı tosylysqa.
Mańdaıǵa sımaı ketti er Saýryq.
Qyrǵyzdan qaza taýyp qapylysta.

Oılasa Saýryqty júrek syzdar.
Týar ma sol bir erdeı bilekti uldar.
Qazaqta Saýryqtar kóp bolsa ǵoı,
Eline súıeý bolar tirek shyńdar!
Jasynda jaý jolatpaı jasyn atty,
Asaýdaı aryndady basy qatty.
Qyrǵyzdar aldap soǵyp óltirgende,
Qaıǵyrdy qara tutyp Shapyrashty.

Báıterek kúni jetpeı qulady ǵoı.
Taý talyp, qyr eńirep, jylady oı.
Kúrsindi taǵy Kene, kúıip ishi ––
Osyǵan jalǵyz ózi kináli ǵoı!

Mazasyz maqsat-múdde turǵyzǵan ba,
Ýaǵynda týady ǵoı juldyzdar da.
Bıylǵy kóktemnen-aq Kenesary
Úsh ret úndeý salǵan qyrǵyzdarǵa.

Kene aıtty: «Týys bolyp qalaıyq, – dep,
Salaýat ótken iske qylaıyq, – dep,
Úısin men qyrǵyzdardyń qanyn sorǵan
Qoqanǵa kóterilip shyǵaıyq, –– dep.

Jáne aıtty –– ýádeme senińizder.
Sońymnan uran salyp erińizder.
Sózime qulaq asyp, kónseńizder,
Aldyma rásim jasap kelińizder».

Keneniń osy haty – shyndyǵy edi,
Qostar dep oılap edi qyrǵyz eli.
Qoqanǵa pende bolǵan manaptardyń
Bar ǵoı dep senip edi bir bileri.

Shyny men ótirigin toǵystyryp,
Qyrǵyzdy aıtaqtady orys ulyq.
«Qosylyp bular ketse qıyn » ǵoı dep,
Ekeýin qoımaq boldy soǵystyryp.

Qazaqty demeı qyrǵyz «baýyrlarym»,
Kórsetti qaıta-qaıta saýyrlaryn.
Bir emes birneshe ret shaýyp ketti
Keneniń kelip qonǵan aýyldaryn.

Bulqyntyp qylyqtary et júrekti,
Doǵartyp dos peıilin, kekshil etti.
Qalsha bı bastap kelgen elshilerdi,
Yza bop, bımen qosa tutqyn etti.

Bilmeıdi –– maqsatyna jete ala ma,
Saparyn jol ortadan kese ala ma?
Qyrǵyzdan dáme kútip qosylýǵa
Taǵy da elshi saldy eki araǵa.

Áıteýir bir úmiti jansa-aq ıgi,
Júregi qansha órtendi, qansha kúıdi!
Aqylǵa kep qalǵan ba qyrǵyz jaǵy,
Etegin bir kúnderi tarta jıdy.

Bas qosyp, bir baılamǵa tirelipti.
«Qyrǵyzdar –dep oılady – mine, endi uqty».
«Keneniń kelistik – dep – aıtqanyna»,
Manabyn Qalyǵuldaı jiberipti.

Jibıtin sáti kelip qatqan kektiń,
Daýasyn tapqandaı bop batqan derttiń,
Qyrǵyzdyń tutqyndaryn bosatty da,
Qarýyn qaıtyp berdi Tastanbektiń.

Tastanbek qyrǵyzdardyń batyry edi.
Tyrnaǵy qazaqqa kóp batyp edi.
Ólgen soń «ólmes» degen batyr uly,
Manaptar shyndyǵynda sasyp edi.

Ór batyr ótem degen elin satpaı
Kenege sóz sóıledi tilin tartpaı.
Kektenip, adyraıyp kózi jatty
Basy ushyp ketken kezde sarymsaqtaı!..

Oıdan oı týyndaıdy qashandaǵy,
Han Kene oı tasqynyn basa almady.
Az ǵana ýaqyt ótti qyrǵyzdarǵa
Bir emes eki joryq jasalǵaly.

Birinshi joryq jaıy bylaı bolǵan –
Kezi edi Jetisýǵa qulaı qonǵan.
Keneden «kelissek» dep hat alǵan soń
Kóńili Orman manap ylaılanǵan.

Ordańdap Orman manap shalqalady,
Qosylyp, Jantaı manap alqalady:
«Bul bizdi bılegisi kelip júr ǵoı,
Tabanǵa taptalsyn, – dep, –bar talaby!»

«Shirkin-aı, bul Keneniń qýyn, – dedi, –
Qyrǵyzǵa oıy bóten bunyń!» – dedi.
Oralyp Orman manap shalǵaıyna,
Manaptar toqtamastan gýildedi.

Kenege berdi aqyry Orman jaýap:
«Úlkendi syılaý degen – bolǵan saýap.
Sen emes, men han bolyp otyraıyn,
Osyǵan kelisim ber qorlanbaı-aq.

Áıtpese, bere almaspyn saǵan tizgin,
Basyma sen tysharsyń jaman bir kún.
Qazaǵyń men emespin senen qorqar,
Kórersiń kóp uzamaı zaman yrqyn.

Men – terek bir butaǵy otalmaǵan.
Jaýym joq kek qaıtaryp, ósh almaǵan.
Janyma kelip alyp, qolqa salma,
Jaqyndaý senen kóri Qoqan maǵan!

Ekpinin han ekensiń basa almaǵan,
Oı keldi bas bolsam dep qashan maǵan?
Baıqap qoı, batyrsynba, asýym bar
Abylaı atań seniń asa almaǵan!»

Bildirdi osy syndy Orman oıyn.
Mańyna jáne birlep tolǵady oıyn:
«Eger de er qyrǵyzdyń uly bolsań,
Qazaqqa qańǵyp júrgen burma moıyn!».

Jantaı da jalpy jurtqa sóz arnady.
Ol sózin arnamasqa tóze almady.
«Arǵy atam Átekeni qan qushtyrǵan
Qazaqtyń Qarakereı Qabanbaıy.

Áteke Abylaımen kóp alysqan.
Armanda ketip edi sol arystan.
Men qalaı kóne qoıam aıtqanyna –
Ózimniń ata jaýym – myna dushpan!»

Osylaı otyn kósep ar-namystyń,
Alaýyn lapyldatty janǵan ishtiń.
Qazaqqa bar qyrǵyzdy dushpan etti,
Qosylyp qos manaby Sarbaǵyshtyń.

Qarady Kene sonda jaý-jaraqqa.
Eriksiz baryp qaldy qol sadaqqa.
Úısinnen jıǵan qoldy ertip alyp,
Toqtamaı tartyp ketti Merke jaqqa.

Qoqannyń Merke degen bir qamaly.
Qabaryp, qabaq túıip, qyrlanady.
Sóıtse de surqy qashyp, dir-dir etti,
Keneniń estilgende mir habary.

Han Kene is qylmaı-aq búldirerlik,
Bolypty bir oqıǵa kúldirerlik:
Muhamed – Álı datqa – qamalbasy
Butyna qoıǵan eken shyn jiberip.

Sý júrek, qorqaqtyǵy anyq shyǵyp,
Qaqpany ashty esinen tanyp turyp.
Kenege kóldeneńdep tarta berdi
Tulparyn – Aqaýyzdy alyp shyǵyp.

Shynynda Aqaýyz at tulpar edi,
Báıgeden oza shaýyp shyrqar edi.
Han Kene Naýryzbaıǵa tartý etip,
Qazaqtyń taqym basty suńqar eri.

Osylaı búlinbesten Merke qaldy.
Keneniń qany qaınap, arqalandy.
Qyrǵyzdyń kóp aýylyn shaýyp alyp,
Aldyna salyp qaıtty qansha maldy.

Ol maldy mal qylam dep shýlatpady,
Soıys qyp áskerin de dýlatpady.
«Alǵansha alyńdar!» – dep jarlyq shashyp,
Máz etti baı-kedeıdi dýlattaǵy…

Keneniń oı-armany bitpes boldy.
Kerek qoı tarpyp tastaý tisteskendi.
Qyrǵyzdy shyrq úıirip bılep turǵan
Nazary aýdy myqtap Pishpekke endi.

Ulydy soǵan qarap kók bórisi.
Qaıralǵan aq naızanyń kópten ushy.
Alaıda, aldyn ala daıyndaldy
Álisher – sol Pishpektiń qushbegisi.

Álisher týmysynan pań, ór edi,
Qoǵadaı japyrylǵan tóńiregi.
Qoqandyq bul buzaqy qushbeginiń
Qorlyǵyn búkil qyrǵyz kórip edi.

Halyqqa qarapaıym tań atpady,
Artsatar bolyp shyqty manaptary.
Qosylyp Qoqanmenen eldi soryp,
Qorqaýdaı jemtik kórgen jalaqtady.

Minekı, Orman keldi qushbegige.
Bilmekshi – han Kenege isteri ne?
Ekeýi aqyldasyp, aıyldardy
Kóshirý kerek desti ishkerige.

Syrt qyrǵyz ishke qaraı aýdaryldy.
Bar ásker jasyrynyp taýǵa kirdi.
Qolbasshy Bóke sultan jospar quryp,
Bıikten salyp turdy jaýǵa dúrbi.

Han Kene soǵysýdaı soǵys saldy.
Áskerin taý ishine toǵytqan-dy.
Daladaı emes eken taý soǵysy,
Ketetin «dát» degizip orystardy.

Qyrǵyzdar berispesten turyp aldy,
Qazaqtyń taý ishinde qurydy áli.
Pishpekke ótemin dep Kene, sóıtip,
Áskerin úsh jarym myń qyryp aldy.

Saqtady ol bul joryqty myqty esinde.
Dushpanyn keler joly búktesin de.
Qyrǵyzdan jeńilmeı de, jeńe de almaı,
Qaıtadan qaıtyp ketti Itkeshýge.

Itkeshý – Shý boıynda sanatty aımaq.
Han Kene osy jerden qanat jaımaq.
Bul jerge qamal soqsam dep oılady
Búıirden otyrýǵa qarý saılap.

Sát saıyn Kenesary dúleılendi.
Keýdesin Alataýǵa tireı berdi.
«Bizderge kún bermes – dep – qyrǵyzdy alsa»,
Rústem, Sypataılar úreılendi.
Kenege ásker jıdy qupııalap,
Áıtpese bir pálege ushyramaq.
«Shyqqan sóz otyz tisten…» degendeıin,
Báribir qulaqtandy búkil alap.

Kenege aǵyp-tamyp qol jıyldy,
Bul joly burynǵydan mol jıyldy.
El ishi kenish eken, rasynda,
Qarý men azyq-túlik keldi de úıdi.

Aryna namys júgin arqalatqan
Bas qosty shyn batyrlar shartaraptan.
Barlyǵy óz eliniń bir-bir shyńy
Jasynan qylyshyna qan jalatqan.

Arǵynnan Jáýke, Shákir, Tólebaı bar,
Tabynnan Qaban, Qurman, Buqarbaı bar.
Qypshaqtan Jánibek pen Iman batyr,
Ataqty shapyrashty Buǵybaı bar.

Tamadan qol ákeldi Bármen datqa,
Shymyrdy bastap keldi Baızaq datqa.
Botbaıdyń bir batyry Tólepberdi
Jınap ap jigitterin mingen atqa.

Sabyrly, salqyn qandy, sanaly, oıly
Batyr bar Qudaıbergen Qaraqoıly.
Alshańdap Aqqoılydan Báıet keldi,
Toltyryp bes qarýǵa tulaboıdy.

Soǵysqa Kenesary bek saılandy,
Jatqan qoz júrektegi otqa aınaldy.
Qyrǵyzdan beti qaıtyp ótken joly,
Ketken ósh kele-kele kekke aınaldy.

«Senimin ergen eldiń aqtasam, – dep
Handyqtyń abyroıyn saqtasam, –dep,
Tolǵatty –– qyrǵyzdardyń osy joly
Aspanyn tóbesine tastasam» – dep.

Kezi kóp basyn biraq tuman shalǵan ––
Jetpesteı armanyna bul ańsaǵan.
Bopaıdyń ótken joly kórgen túsi
Kólkildep, kóńiline kúmán salǵan.

Talabyn taýǵa súırep, qyrǵa súırep,
Jan – aryn jyrǵa súıep, nurǵa súıep
Júretin er Bopaıdyń boıyndaǵy
Dál jorý kórgen túsin – bir qasıet.

Ordaǵa Bopaı sonda arnaı tústi.
Surlanǵan bet beınesi qandaı susty!
«Han ıem, – dedi sonda, – bir tús kórdim,
Buryndar kórmep edim mundaı tústi.

Men túnde tús ishinde tús kórippin.
Qystyǵyp, uıyqtap jatyp tistenippin.
Oıansam, shashym appaq qudaı eken,
«Qudaı-aý, ne boldy?!» dep seskenippin.

Jyladym aq shashymdy jaıyp salyp,
Jyǵyldym bosaǵaǵa taıyp baryp.
Aldııar, osy tústiń túri jaman,
Toqtalyp, bolashaqty baıyptalyq.

Demep em – talabyńdy búldireıin.
Degen em – tústiń túrin bildireıin.
Jorysam – myna tústiń sıqy úreıli,
Bir bult qorshap tur-aý kúndi deımin.

Ózińsiń búkil eldiń báıteregi.
Ózińsiń batyrlardyń saıkez oǵy.
Bas tartyp bul sapardan biraz ýaqyt,
Taǵy da bir oılansań qaıter edi!».

Osylaı boldy Bopaı jalynǵandaı.
Túsine shyn ılanyp, tabynǵandaı.
Keneniń keýdesinen basyp qaldy
Bir kúdik jazda jaýǵan qalyń qardaı.

Dedi han: «Kórip alam kóretindi.
El úshin bere almaspyn nege ótimdi!
Joryqqa bettep turǵan shyqpaı qalsam,
Aıtamyn myna jurtqa ne betimdi?!»

Dese de, keýdesine kúdik jetti.
Sol kúdik ash ózegin tilip ketti.
«Óziń bil, han ıem», –– dep sózdi sozbaı,
Tez basyp Bopaı hanym shyǵyp ketti.

Sezdirdi osy tústiń ózi neni?
Sengeni – táýekel men tózim edi.
Qasqaıyp qasyndaǵy Erjan sultan,
«Túk te etpes, tús – túlkiniń boǵy» dedi…

Keneniń sodan beri joq mazasy.
Barady kúdik-kúmán bastan asyp.
Sııaqty shyǵa kelgen qara bult
Turǵanda tóbesinde aspan ashyq.

Bul tústiń ózge tústen tylsymy ózge,
Jaı tappaı otyr Kene silkinerge.
Esinde –– osy Bopaı túsin aıtqan
Batyrdy Jamanqara óltirerde.

«Bir arqar –– degen Bopaı ––atyp apsyń,
Qyzyǵyp múıizine, basyn apsyń.
Álgi bas qarq-qarq kúlip sóılep ketti,
«Áı, Kene, – dep qoıady, – aqymaqsyń!».

Sóıtti de, tirilip ap, shaýyp ketti.
Kórinbeı bir qııanǵa aýyp ketti.
Batyrdy Jamanqara óltirmegin,
Myna tús sum júrekti qaýipti etti».

Han Kene bul sózge de qaramaǵan.
Batyrdyń basy doptaı domalaǵan.
Jazyqsyz emes edi Jamanqara
Óltirip, san qazaqty jaralaǵan.

Qazasy Jamanqara daýǵa aınaldy
Qan qatyp, qara qyrǵyz jaýǵa aınaldy.
Túbine Saýryqtyń jetip tynyp,
Arasy egiz eldiń oırandaldy…

Han Kene bul tús jaıly tym oılandy.
Jerine bir aınalǵan júz aınaldy.
«Nysanbaı bal ashsyn – dep – qobyz shalyp», –
Jumsady ertesinde Naýryzbaıdy.

Nysanbaı qobyz shalyp, bal ashypty.
Janyna Qorqyt piri janasypty.
Balyna túsken eken ––han ıesi
Tumannan jol taba almaı adasypty.

Osyny aıtyp keldi batyr Naýan,
Sıpaty sary aıazdaı saqyldaǵan.
«Tý baılap, qylysh qaırap otyrmyz ǵoı,
Týsa da attanamyz aqyrzaman!».

Osylaı sóz saptady albyrt Naýan.
Jas janyn jamandyqqa aldyrtpaǵan.
Han Kene inisine rıza bop,
Dedi ishteı: «Alǵys saǵan! Alǵys saǵan!»
KEKILIK –– SEŃGIRDEGI SOǴYS. QAZA.

Kekilik –– Alataýdyń bir salasy.
Qyrǵyzben aqqan Shýdyń oń jaǵasy.
Toqpaqtyń kúnshyǵysyn jatyr alyp,
Bar deıdi baýyrynda qazynasy.

Seńgir taý Kekiliktiń teristigi.
Joq munda japan túzdiń keńistigi.
Atalǵan Kekilik –– Seńgir sondyqtan da,
Ór tósti, ózge taýdan erek túri.

Tunjyrap turady ylǵı Shýǵa tónip,
Batyrdaı jatyp qalǵan muńǵa shomyp.
Bul jerden bes-aq attam Maıtóbe tur,
Keýdesi ótken tarıh –– syrǵa tolyp.

Maıtóbe asyraǵan ash-aryqty.
Bul jerde neler qyrǵyn jasalypty.
«Maıtóbe» aty jaqsy bolǵanmenen,
Qyrǵyzda «qandy jer» dep atalypty.

Shynynda, meken azdaý mundaı jaıly.
Ózendi, qalyń nýly, qaraǵaıly.
Kóp soǵys ótken shyǵar osy jerde,
Bolǵan soń shep qurýǵa tym yńǵaıly.

Tý tikken Kenesary osy araǵa.
Tur qazir «tórge ozsam!» dep bosaǵada.
Baýyrlas, bastas edi qazaq-qyrǵyz,
Bir qyrǵyn bolmaq endi eki arada.

Tas túıin daıyn boldy qyrǵyzdar da.
Sustanyp qarap qapty shyń-quzdar da.
Myń mergen, qos zeńbirek shep shetinde,
Bir buzar jaý tumsyǵyn bul buzǵanda.

Qýantyp qyrǵyzdardy, tańdandyrtyp,
Qoqannan ákelindi samǵal myltyq.
Jınalyp búkil elden sur mergender.
Ár qaısy bir-bireýden alǵan tutyp.

Kenege túpkilikti túıip kekti,
Qoqan da myqty áskerin úıip-tókti.
Túıege tirkep alyp qos zeńbirek
Orystyń jasaýyly alyp kepti.

Tas túıin! Turmas endi tartynshaqtap,
Bıikten zeńbiregin arsyldatpaq.
Úsh eldiń qarýyna, áskerine,
Qalaısha Kenesary qarsy shappaq?!

Manaptar masaırasyp, balpańdap júr.
Býsanyp, butqa tolyp, taltańdap júr.
Áıtse de, qoqan, orys ortasynda,
Jaltańdap, jaǵymsynyp, jalpańdap júr.

Quryǵan qulqyn úshin ar-namystan,
Orman men Jantaı manap Sarbaǵyshtan.
Buǵydan Borambaı men Ájibaı júr,
Úrleýmen úmitterin qarmanysqan.

Betine qaramaǵan jan balasy,
Soltydan Esqojanyń Janǵarashy.
Keneniń tisi tıgen barlyǵyna,
Keýdede syzdap turǵan bar jarasy.

Bárine bas bolyp júr Orman manap,
Ár neni ońnan qarap, soldan qarap.
Tún túse búkil betke ot jaqqyzdy,
Qorqsyn dep Kenesary turǵan qarap.

Shynynda shimirkenip bul bir lepke,
Han kene shyn sıyndy qudiretke.
Dep qoıdy kúlip turyp Aǵybaıǵa:
«Qudaı-aý, qyrǵyz kóp pe, juldyz kóp pe?»

Kún shyǵa Kenesary qaqty dabyl,
«Al endi, bahadúrler, baq syna bir!»
Aldymen lap qoıysqan uran salyp –
Kileń er, kileń ushqyr attylar bul.

Qyrǵyzdar asý aýzyn bitep alǵan,
Birinen keıin biri kútedi aldan.
Keneniń batyrlary is qyla almaı,
Yzadan jarylardaı tútep alǵan.

Asýǵa naıza ushymen ender degen
Kóp ásker taý soǵysyn meńgermegen.
Bul jerdiń taýy da jat, tasy da jat,
Keneniń ókpesi óshti óńmendeýmen.

Zeńbirek dúleı únin tókti aıbarly,
Dobynan aldyńǵy shep órtke aınaldy.
Asýdyń aýzyn alsam dep barǵandar
Oǵyna mergenderdiń kóp baılandy.

Qyrǵyz joq qorqyp, úrkip, qorǵalaǵan.
Asýdan ajal oǵy sorǵalaǵan.
Bar edi bir zeńbirek Kenede de
Orystyń áskerinen oljalaǵan.

Bir emes, birnesheýin olja qylǵan,
Qaıysar arba beli salmaǵynan.
Jáne de jaýǵa jumsar doptary joq,
Qajetsiz bolyp qalǵan sol jaǵynan.

On doppen bir zeńbirek alyp shyqqan,
Túk paıda tımeı qoıdy jaryqtyqtan.
Dúrsildep taýǵa baryp tıip jatty
Doptary kómeıinen qańǵyp ushqan.

Batyrlar barmaq shaınap, kúıinisti.
Dál mundaı kórmep edi qıyn isti.
Árbir qol asý jaqqa bet alǵanda,
«Alla!» dep, arýaqtarǵa sıynysty.

Qyrǵyzdyń aıla-amaly basym keldi.
Qazaqtyń bir ekpini basyldy endi.
«Buǵybaı bir amalyn tappas pa?» dep,
Naýryzbaı sóz tartýǵa jaqyn keldi.

Buǵybaı Naýryzbaıdy tyńdap boldy,
Oımenen osy taýdy sharlap kórdi.
Esine endi tústi –– biledi eken
Urylar júretuǵyn tarmaq joldy.

«Ury jol» qıyn taýdyń qııasynda,
Synaıtyn attyń tuıaq, turasyn da.
Buǵybaı dedi: «Naýan, bastap júrsem,
Sol jolmen maǵan erip shyǵasyń ba?»

Naýannyń kózi sonda bir jarq etti,
«Jansyń ǵoı, Buqa aǵam, – dep, – suńqar tekti!».
Asýǵa ilindirshi áýeli», – dep,
Kóńili jas batyrdyń shyrqap ketti.

Júregi «Dúrs-dúrs» etip, toqtamastan,
Kenege jetip bardy qosta jatqan.
«Jol taptyq asýǵa!» dep alaýlap tur,
Qyzaryp almastaı bop shoqta jatqan.

Ornynan atyp turdy han qýanyp.
Bir qosta otyr edi jalǵyz nalyp.
«Ber maǵan otyz jigit, –– dedi Naýan,
Buzatyn jaýdyń shebin keldi ýaqyt».

– Naýanjan, otyzyń az, – dedi Kene –
Az qolmen jaýǵa qaraı ekilenbe.
–Tıse eger taý ishinde otyz batyr,
Qaıtpasyn qalyń jaýdyń beti nege?! –

Dep Naýan aǵasyna qaraı qaldy.
Tańdaı bop ýyz beti araılandy.
Kórmepti osyndaı er ómirinde,
Bilse de batyr týǵan talaılardy…

«Alla!» dep Buǵybaıdyń sońyna ergen
Otyz er júrip ketti «ury jolmen».
Buǵybaı barymtashy, ańshy da edi ––
Joldardy umytpaıtyn kózi kórgen.

Buǵybaı alda júrdi quljadaı bop,
Tirkeldi otyz batyr tyrnadaı bop.
Tar joldyń asty da quz, ústi de quz,
Teńselip turǵan syndy jer menen kók.

Batyrlar ilbip basyp jol qashyrtty.
Órtenip, órshelenip órge asyqty.
Asqardyń asý bermes bıigine
Bolǵanda bıe saýym zorǵa shyqty.

Dem alyp, soǵys jaıyn biraz oılap,
Jer men jaý jaǵdaıyn tym abaılap,
Qapyda qalyń qoldyń búıirinen
At qoıdy qalyń qolǵa «Abylaılap».

Tıgende alǵy shepke ekpindeı kep,
Kórindi taýdan túsken kóshkindeı bop.
Keskilep jaıaý-jalpy mergenderdi,
Shalma sap zeńbiregin ketti súırep.

Áp-sátte asý ústi shań bop ketti.
Bastary qyrǵyzdardyń dań bop ketti.
Asýdyń ústi de tar lap qoıýǵa,
Ne isterin bilmeı sasyp, erbeńdesti.

Salýda Orman datqa baıbalamdy,
Asýda qoly eriksiz baılanady.
Bir kezde shyǵa kelip batyr Beder:
«Eı, qazaq, jekpe-jek!» – dep aıǵaılady.

Ataqty bet baqtyrmas Beder batyr
Naızasyn bilep ustap kele jatyr.
«Jekpe-jek» degen soń-aq toqtaý kerek, ––
Atadan mura bolǵan kóne dástúr.

Qazaqtar osharylyp bógelýde,
«Qaısymyz shyǵamyz?» dep túnerýde.
Naýryzbaı shart túıinip, atyp shyqty,
Óziniń turǵan shaǵy kemelinde.

Beıne bir jaıdyń oǵy sekildendi,
Jaýyna «ajal!» degen kesim berdi.
Jer qushyp Naýryzbaıdyń naızasynan,
Baqytsyz batyr Beder kósildi endi.

Kisinep kúreń qasqa at shyǵa berdi.
Soltynyń has batyry qulady endi.
Qyrǵyzdar lap qoıysty súıegine,
Shappastan namysyna tura ma endi!

Batyrlyq Buqarbaıdy bılep ketti,
Artynan tas qıyrshyq túıdektetti.
Bederdiń súıegine buryn jetip,
Kókpar ǵyp Kóksholaqpen súırep ketti.

Shańmenen kúnniń júzi qursaýlanǵan.
Naýryzbaı «jekpe-jek» dep shyrq aınalǵan.
Qyrǵyzdyń bir batyry Oraz shyǵyp,
Ol daǵy ushyp ketti bir saıǵannan.

Aǵybaı osy sátti kútken edi –
Jazyldy qylyshtaı bop búktemeli.
Orazdyń zil súıegin óńgergende,
Sańylaq Sandyqqońyr «myńq» demedi.

Aǵybaı aǵyp-ushyp ol da ketti.
Qońyr at jer-dúnıeni dóńgeletti.
Eńiske salyp shapqan qıyn tıip,
Aldyna han Keneniń zorǵa jetti…

* * *

Naýryzbaı oıran saldy jaý ústinde,
Umytty qaterdi de, qaýipti de.
Oqqa ushyp, naıza qushyp sheıit ketti
Shetinep on bir jigit taý ústinde.

Sheginbeı qalǵandardy arpalysty,
Asýdy tazalaýǵa jan salysty.
Toımaı tur biraq asý kómekeıi,
Jutsa da eki jaqtan qansha arysty.

Barady qan kebersip, jan aýyrlap,
Juqaryp julyn-júıke, sana syzdap.
Naýryzbaı bir ashyqqa shyqqan kezde,
Oq tıip murttaı ushty Aqaýyz at.

Qazaq ta, qyrǵyz daǵy muny kórdi,
Jas Naýan shybyn jannan túńiledi.
Buqarbaı shaýyp jetip, sol bir sátte
Tóresin at ústinen ilip edi.

Qıqýlap qyrǵyz shapty sońdarynan,
Aǵybaı shyǵa keldi aldarynan.
Sońynda Shákir, Qaban, Meńdibaılar,
Shabysty shyqqandaı bop bir armanynan.

Asýǵa Erjannyń da qoly jetti,
Yza-shý kernep ketti tóńirekti.
Jalǵyz sát – qas pen kózdiń arasynda
Jan alyp, jan berisý bolyp ótti.

Qyrǵyzdar sezdi myqtap jaıpalǵanyn,
Qazaqtar sezdi jaýdy qaıtarǵanyn.
Erjannyń jigitteri alyp keldi
Naýannyń óz tól aty – Kertaılaǵyn.

Qol jetti qol artynan taý basyna,
Jaý qashty suraı almaı saýǵasyn da.
Qasqyrdaı qoıǵa tıgen shapty qazaq –
Osylaı ketken kegin almasyn ba?!

Qoıyldy qos zeńbirek tartyp alǵan,
Shyǵatyn ýaqyt keldi bir qumardan.
Dop túsip oıran-topan bolyp ketti
Ormannyń ordasy jaq qaltyraǵan.

Bul kezde kún de batty alaý basyp,
Qyp-qyzyl qan shapaǵyn jalaýlatyp.
Qylyshtar qynǵa túsip, al batyrlar
Toqtatty tulparlaryn tanaýratyp.

Bilmekke bet alysty – kim bar, kim joq?
Alý shart qas qaraımaı bir túgendep.
Bir shette qoıdaı bolyp ıirilip,
Jaraly tutqyndar tur búrseleńdep.

Aýzynda kóp qyrylyp bul asýdyń,
Astynda qalǵan qazaq ular shýdyń.
Ketse de talaı bozdaq armanda bop,
Bul jerde reti joq jylasýdyń.

Bir qater –– Erjan joq bop tabylmady,
Keneniń júregi ot bop jalyndady.
Sarjannan qalǵan kózden aıyrylsa,
Sansyrap, sarsań keship, sabylǵany.

Qaraıyp, qaıǵy kóship sanasynan,
Izdetti ólikterdiń arasynan.
Tym qursa tabylmady mingen aty,
Kórindi qolǵa túsken shamasynan.

Naýryzbaı: «Qyrǵyz jaqqa baram, – dedi, –
Erjandy tez qutqaryp alam!» – dedi.
Han Kene: «Kún shyqqanyn kútý kerek,
Ázirshe bul áńgime támám!» – dedi.

* * *

Jaman bop Orman, Jantaı ý ishkennen,
Jasydy, jeńildim dep tireskennen.
Kózderin jarq etkizip sol bir shaqta,
Hat jetti Sypataı men Rústemnen.

Tur eken hat mazmuny shýaq tógip,
Qatalap qulaǵanǵa sýat bolyp.
Boılaryn shymyrlatty manaptardyń,
Sıqyrdaı bir-aq sátte qýat berip.

Ol hatta: «Dostyǵymyz anyq, – depti, –
Ustaıyq ár qashanda jaryq betti.
Keneni san soqtyryp, búgin túnde
Ketemiz búkil qoldy alyp! – depti.

– Ketemiz Kekilikten oryn berip,
Senderge dushpan bolyp kórinbelik.
Tań ata «jaý qashtylap» uran salyp,
Keneni basyp qalsyn qolyń kelip»…

Bul jospar oryndaldy!.. Solaı boldy!
Qyrǵyzǵa, Úısinge de qolaı boldy.
Tar jerde tastap ketip týysqany,
Keneniń zarlaǵanyn Qudaı kórdi!

Taǵdyr ǵoı, árbir nárse kezegimen,
Kim asqan jazymyshtyń kezeńinen.
Han Kene oıda joqta zarlap qaldy
Óziniń qazaǵynan, óz elinen!

Ol turdy qany qatyp, jany sýyp,
Tastady taǵdyr muny taǵy ysyryp.
Qashqanda, joly bolmaı, qolǵa tústi
Óte almaı ózeninen Qarasýyq.

Kózdegen bir armanǵa naq kim jetti?
Kim bilsin –– jaman, álde jaqsyń jetti.
Sońyna on eki myń áskerin ap,
Ánekı, bir túkirip satqyn ketti.

Kim nala aıta alady quıyn, jelge?
Qudaıdy qarǵaıdy adam kúıingende.
Jalǵanda shyn opasyz deýshi edi ǵoı –
Joldasyn satyp ketken qıyn jerde.

Aldamaı, alsa jaqsy-aý kúshi myqty,
Keneni aldap opqa túsiripti.
Aspanǵa qarap turyp «táýba!» dedi –
Naýryzbaı jaý qolynan sytylypty.

Ol endi jolyn da ańdap, joǵyn da ańdap,
Bolar-aý aǵalardyń kegin de almaq.
Áıteýir, aman jetsin el shetine,
Oǵan da orys, qoqan toryn jaımaq.

Keledi Kene, mine, tas qorshaýda.
Bolmaıdy budan bylaı joqty ańsaýǵa.
Óz basy ótken kekke óteý bolar,
Qyrǵyzdan suramaıdy janǵa saýǵa!

Nildeı bop buzylýda jan álemi –
Az ǵana bul sapardan dámeli edi.
Altynǵa, ataqqa da qyzyqqan joq,
Kúresti namysy úshin Qazaq eli!

Keshegi er de qazaq, ór de qazaq –
Búginder búkireıip, jorǵalamaq.
Pende bop orys, qoqan arasynda,
Jasqanyp, jetimdeı bop qorǵalamaq.

Jetti bul Jetisýǵa qańǵyrýmen,
Kezinde Abylaı salǵan «shańdy jolmen».
Minekı, qanjyǵada kele jatyr,
Tutylyp Maıtóbedeı «qandy jerden».

Bul keldi osy jerge arnaı basyp,
Qazaqty silkintsem dep qalǵan jasyp.
Darıǵa-aı, tym bolmasa qalmady ǵoı
Ólerde óz jurtymen armandasyp!

On beste joldas bolyp attyń jaly,
Boıynda kúsh-qýaty tasqyndady.
«Alashty adaqtasam!» – degen edi,
Sol maqsat jetkizbedi, bas burmady.

Endi kesh kósese de arman otyn,
Endi joq, burar sáti tańǵa betin.
Tutastaı qaıtaratyn boldy qyrǵyz
Keshegi Abylaıdan qalǵan óshin.

Sypyryp baýyr teri – úıegin de,
Itine tastar ma eken súıegin de!?
Sóıtse de nur jalyndy óshire almas,
Lapyldap laýlap turǵan júreginde!

Sol nury kók aspanǵa tarar ma eken,
Aýalap alashyna barar ma eken?!
Besigin terbetisip beıbit eldiń,
Ot bolyp oshaqtarda janar ma eken?!

Bilmeıdi-aý! Bilmeı keter! Kúmáni kóp.
Bulyńǵyr bul jalǵannyń turaǵy joq.
Esimi el esinde qalar ma eken
Dáýirdiń sheshilmeıtin suraǵy bop?!

Týǵaly tynysh ómir bir tappady.
Aýlaqta ay jasy burshaqtady.
Júre me qas dushpannyń quly bolyp
«Ulym» dep úmit kútken urpaqtary?

Kún saıyn bir ónerdi bastap qasy,
Olardyń bul qorlyqtan aspas basy.
Shynynda, beker emes, beker emes,
Bopaıdyń túske kirgen appaq shashy!

Súrinip bosaǵada jyǵylǵany –
Ketkeni bul fánıden munyń daǵy.
Basynyp, basqa shyǵyp toı jasaıdy-aý
Zamannyń zymystan men zulymdary!..

«Tús attan!» Daýys urdy qulaǵyna.
Jel tıdi sóner-sónbes shyraǵyna.
Estidi tuńǵysh ret mundaı sózdi,
Daq tústi degen osy, mine, aryna!

Qyryq bes jyl bolypty týǵanyna,
Jasynan ata jolyn qýmady ma?!
«Tús attan!» dep zekidi bir qara qul,
Shynymen, túp tamyry qýrady ma?

Han Kene dep kúrsindi «oı, Allam-aı!»
Túsinen beıne shoshyp oıanǵandaı.
Aldyna aq ordanyń kep tur eken,
Kirgizdi bir top qyrǵyz aıaldamaı.

Bul úıge jınalypty támam qasy.
Eshqaısy qol sozbady amandasyp.
Esine túse qaldy eń alǵashqy
Ózine arnap tikken han ordasy.

Oǵan da oı keshýmen jetip edi.
Keńeıip, keńip edi kókiregi.
Mynaý bir aq ordaǵa kirdi, mine,
Qazaqtyń sııaqty bir jetimegi.

Han Kene bosaǵadan qozǵalmady
Dep edi: «Tórlet, tóre!», tórge ozbady.
Jıylǵan kópshiliktiń arasynan
Jymsıyp Jantaı manap sóz qozǵady.

«Han Kene, tóre Kene, qalaı qalyń?
Anyqtap mańaıyńa qaraılaǵyn.
Qyrjıyp, qyrjań shaınap qalǵandaısyń,
Qyrǵyzdyń alamyn dep bar aımaǵyn.

Qutyryp qudaı bergen nesibińe,
Elirip elge sımaı esirip eń.
Qazaqtyń tórin bylǵap, munda kelip,
Kire almaı tursyń ba endi esigimnen?

Aıtshy óziń qyrǵyz saǵan ne qylǵanyn.
Deısiń be dál qasymnan tabylmadyń?
Oryspen soǵysam dep el jylattyń,
Halqyńa qastyq pa edi saǵynǵanyń?

Oryspen oınaıtuǵyn balasyń ba?
Odan da kelmediń be jarasymǵa?
Iesi ot qarýdyń orys degen –
Ol seniń kók naızańa qarasyn ba?!

Eline eptestirip bolar pana
Beıimdeý kelmes pe edi han ortaǵa.
Sen bolsań, munda kelip, meni shaptyń,
Men seniń baryp pa edim Saryarqańa?!

Oryndaı almaǵan soń kesimińdi.
Burtańdap, buzbaq boldyń esigimdi,
Jaqsy jan bolmas pa edi keshirimdi,
Sen nege naızaǵa ildiń besigimdi?!

Kináńdi oılaı alsań, bárin oıla.
Sen munda han emessiń, shadyraıma.
Atamdy Átekedeı qan qaptyrǵan,
Sálem aıt, barǵanyńda, Abylaıǵa!

Kep munda Úısinderdi kóteripsiń.
Naızamen jurtty aıdaýǵa tóselipsiń.
Qyrǵyzdy bilmeısiń-aý tasta oınaǵan
Kelse de boı bermeıtin neshe myqtyń.

Hany bop búkil qazaq qaýymynyń,
Shetinen ustamadyń aýyrynyń.
Rústem, Sypataıyń birdeı satyp,
Kórsetip ketti, áne, jaýyrynyn!

Tym qorash jan ekensiń, alyp desek,
Sónbegen shoqty júrsiń taýyp kósep.
Sóz bitti, endi baryp demińdi alǵyn,
Ózińe salyp qoıdyq mamyq tósek!».

Keneni alyp júrdi jasaýyldar.
Kilkildep júrek aınyp, bas aýyrlar.
Jantaıdyń sózi jetti súıegine,
Boldy ǵoı ishkizgendeı ataýyn zár.

Jetelep bir boz úıge alyp kirdi.
Taǵy da basy aınalyp, talyp turdy.
Eshkimge tis jarmady, syr bermedi,
Sum ómir ábden muny jalyqtyrdy.

Shynynda,úıdiń ishi shyraıly eken,
Dep edi – zyndanyna qulaı ketem.
Úı jaıly, qyzmetshi júgirip júr,
Osylaı álde muny synaı ma eken?

Saba tur bosaǵada meldektegen.
Qazaqty qashan qymyz shóldetpegen!
Bir aıaq iship edi, unamady,
Osy ǵoı «jaýdyń asy – kermek» degen.

Azyraq tatyp kórdi jaıadan da.
Mundaıda as batady qaı adamǵa!
Mamyqqa Jantaı aıtqan sulaı ketti,
Kirpikke uıqy uıatsyz taıaǵanda…

Túsine túk qorqynysh kirmep edi,
Sezgendeı ushyp turdy birdeńeni.
Qarasa, Orman manap qalshıyp tur,
Aıtqany: «Batyr iniń bizge keldi!»

Han Kene «Ne dediń?» dep bir aqyrdy.
Kórmepti manap mundaı surapyldy.
Kózderi jap-jasyl bop shanshylǵanda,
Bul jerden qashqysy kep… tura turdy.

«Naýryzbaı… Naýryzbaı…» dep tutyǵyp tur
Qozǵalyp jutqynshaǵy, jutynyp tur.
Jaltaqtap kúzetshige, oı oılady:
«Óltirip jibermesin qutyryq bul!»

Bir sátte boıyn jıyp aldy manap.
Aldynda han Keneniń sán quramaq.
Syrbazsyp, syzdap sóılep jaýap berdi:
«Ózi kep qolǵa tústi qandybalaq!

Óziniń sizben birge ólgisi bar,
Ólmese, óz qolymen kómgisi bar.
Shyǵardyq úsh tórege úkim búgin,
Bizde de qal qalmady endi shydar».

Bul habar shybyn janyn shyn shyǵardy –
«Qap! Qap!» – dep, bas barmaǵyn qyrshyp aldy.
«Kórset!» dep aıtýǵa da tili kelmeı,
Keptelip keńirdegi, tunshyǵady.

Bir kezde «Kórset!» dedi,taǵy aqyrdy.
Tordaǵy arystandaı alasurdy.
Orman tur basyn shaıqap, «Bolmaıdy» – dep,
Qorlap tur qolǵa túsken sharasyzdy.

«Úsh kúndeı biz saqtaımyz úsh tóreni, –
Dep manap mazaq etip, tistenedi.
– Dem alyp, et jeńizder, qymyz iship,
Basqadaı suramaı-aq eshteńeni.

Aıtpaqshy, myna tórdi bilesiń be?
Estiseń jylaısyń ba, kúlesiń be?
Úıi bul Qalsha bıdiń aǵasynyń,
Ony óziń baılap ediń kúresinge.

Batqansha mamyq kórpe kótenińe.
Aýnaı ber aýnaǵansha tósegine.
Bilip qoı biraq taǵy, sen júresiń
Keginiń Qalsha bıdiń óteýine.

Naýryzbaı ózi keldi, ańǵalaq pa?
Jarmasyp bolmap edi jaý-jaraqqa.
Biz ony batyr Beder óteýi dep,
Beremiz aǵasyna – Janǵarashqa.

Bul sózim bardy ma endi ar jaǵyńa.
Osylaı jettiń, tóre, armanyńa.
Oń qolyń eken seniń Erjan sultan
Sondyqtan úı tiktirdik oń jaǵyńa.

Tór menen kór laqatyn jalǵastyryp,
Dál mundaı kúniń kókte turmas kúlip.
Erteńsiz sultandardy, áıtse daǵy,
Qaıtemiz bir-birimen syrlastyryp».

Muny aıtyp Orman manap kete bardy.
Keneniń qasiretten shashy aǵardy.
«Kózimniń jasyn eshkim kórmesin» – dep,
Tósekke tas búrkenip jata qaldy.

«Naýanym, – dep óksidi – nege keldiń?
Dál qazir el-jurtyńa kerek ediń.
San túrli tyǵyryqtan alyp shyǵyp,
Kókeńdi qoltyǵynan demep ediń!

Taǵy da «demeıin» dep kelip pe ediń?
Balalyq qııalyńa erip pe ediń?
Qan qatqan júregine qas dushpannyń
Músirkep, aıaǵanyn kórip pe ediń?

Úzilip qaldym ba endi tamyrymnan?
Kóz jazyp qaldym ba endi jaryǵymnan?
Baq ketti-aý mańdaıymnan, qarap tursam,
At ketti-aý at baılaıtyn qazyǵymnan!

Naýanjan, sen ediń ǵoı sáýletimiz.
Naýanjan, sen ediń ǵoı dáýletimiz!
Qudaıdyń jazyp qoıǵan jazýy ma –
Tek qana jaýdan óler áýletimiz?

Basymdy túnek bar ma torlamaǵan.
Kókeńniń jasy, mine, sorǵalaǵan.
Qan jutyp, qasiretpen arpalysyp,
Qapasta jatyr, áne, Erjan aǵań!..»

Qyrǵyzdar kórsetpeı-aq kúsh, bilekti,
Keneniń jaǵdaıyn múshkil etti.
Tozdyryp julyn-júıke, sana, mıdy,
Tozaqtyń týra ózindeı úsh kún ótti.

Úsheýin úsh top atpen alyp júrdi.
Tup-tuıyq bir ańǵarǵa baryp kirdi.
Tildesip, ymdasýǵa tappaı amal,
Úsh sultan bir-birinen alys turdy.

Aldymen Naýryzbaıdy attan aldy.
Batyrdyń kózi jaınap, shoqtanady.
Órekpip, ór keýdesin taýǵa berip,
Súzilip kók aspanǵa kóp qarady.

Sańq etti sonan keıin: «Eı, manaptar,
Men emes qıyn sátte taıǵanaqtar.
Senderde men ustaıtyn naıza bar ma,
Senderde men minetin qandaı at bar?

Bar bolsa, bas batyryń shyqsyn maǵan.
Batyr ma ata jaýyn tyqsyrmaǵan?!
Men edim batyr Naýan – qan maıdanda
Qyrǵyzdy quıyryqqa qystyrmaǵan!

Has batyr shyqsyn maǵan qarsy kelip,
Ónerin osy jerde bir kórelik.
Men jeńsem, han Keneni bosatyńdar,
Ózimniń obalym joq, qalsam ólip!».

Qyrǵyzdar turyp qaldy osharylyp,
Naýryzbaı manaptardan tosady úmit.
Kenetten Orman manap qarq-qarq kúldi,
Barlyǵy jatyr jáne qosa kúlip.

Dedi Orman kókiregin pań kóterip:
«Eı, sultan, jan ekensiń qanǵa jerik.
Tóreniń qany tátti deýshi edi ǵoı,
Ishkizip sony saǵan kórsetelik!

Alyńdar basyn Erjan aǵasynyń,
Oıyńdar ańǵalaqtan qarashyǵyn.
Kóz etin jesin daǵy, qanyn ishsin,
Bir toısyn qarny Abylaı balasynyń!»

Baılady Naýryzbaıdyń qol-aıaǵyn,
Bireýler aıtyp jatyr «tobalaryn»
Bir jendet Erjan basyn shaýyp tústi,
«Ózińe boldy ǵoı – dep – óz obalyń!»

Erjannyń qyzyl qany burqyrady.
Keneniń shybyn jany shyrqyrady.
Baılaýly qol-aıaǵy batyr Naýan
Ókirip, «Erjekelep» bulqynady.

Naýandy shalqasynan saldy kelip.
Ýystap quıdy aýzyna qandy kelip.
Shyńǵyryp kisinedi jylqy bitken,
Qyp-qyzyl aǵyp jatqan qandy kórip.

Boldy ma mundaı qorlaý buryndary?
Qyrǵyzdyń sumdyq eken yrymdary –
Erjannyń eki kózin oıyp alyp,
Aýzyna Naýryzbaıdyń tyǵyndady.

Turǵyzdy Naýryzbaıdy beti qan-qan.
Bir qyrǵyz qyldan esken ákeldi arqan.
Keıbireý «buǵan endi ne istemek?» dep,
Qyzyqtap qarap qaldy bolyp ań-tań.

Naýandy qos aǵashqa kerdi baılap.
Qasqyrdaı has batyr tur kózi jaınap.
Taǵy da shyǵa kelip álgi jendet,
Naýanǵa taıap bardy qarý saılap.

«Bar kúshi bul batyrdyń oń qolynda.
Naızasy múlt ketpeıtin sozǵanynda.
Aldymen shaýyp tasta oń jaq qolyn,
Sodan soń shaýyp tasta sol qolyn da!» –

Dep Jantaı jendetine berdi pármen.
Bas jándet Naýryzbaıǵa keldi sánmen.
Áp-sátte eki qolyn shapqanynda,
Qalmady jas batyrda endi dármen.

Tik turyp qulamastan shógip qaldy.
Keıbireý aıap ta tur arystandy.
«Basyn shap!» dep aqyrdy Jantaı manap,
Óz qoly qylyshqa da baryp qaldy.

Domalap jas batyrdyń tústi basy,
Qan-qan bop jendet ketti ústi-basy.
Aspanǵa Kenesary qarap qapty,
Jap-jasyl kózderinen ushqyn atyp.

«Baqul bol, baýyrym!» – dep kúbirledi, –
Peıishke sen jetesiń búgin!» – dedi
Qarady asqar taýǵa sodan keıin,
Betinen bilinbedi túńilgeni…

Osy bir surapyldy halyq kórdi.
Isine manaptardyń qanyq boldy.
Óltirmeı han Keneni bul arada,
Jantaıdyń ordasyna alyp keldi.

Orda tur boı kóterip, oı kóterip,
Jeńistiń shattyǵyna toı kóterip.
Jigitter kilemdi alyp ortadaǵy,
Ógizdiń bir terisin jaıdy ákelip.

Keneni sol terige otyrǵyzdy.
Kúlki men kekesinniń oty qyzdy.
«Al, Kene, biz alamyz basyńyzdy,
Máńgilik óshiremiz otyńyzdy!

Qudaıdyń qalaýymen, shama jetse,
Bir zaýal bolar dep ek qarabetke», –
Dep Jantaı, qylysh saılap daıyn turǵan
Ym qaqty óz týysy Qojabekke.

Qylyshqa han Keneniń tústi kózi,
Júzinen sýyq ajal úskiredi.
Baıaǵy Tastanbektiń almasy eken,
Joq odan endi qorqyp, tiksineri.

«Bul eldiń bireýi osy yrysynyń.
Bul eldiń quryshy osy quryshynyń.
Adaspaı altyn basty tabatyny-aı
Qyrǵyzdyń qasıetti qylyshynyń!» –

Dep kúldi rahattanyp Kenesary.
Jym boldy el bul kúlkúsin kóre salyp.
Qojabek qatty boqtap, tisin qaırap,
Keneniń basyn qaqty kele salyp.

Bastaǵy jasyl janar ashyq qaldy.
Kórgender jypylyqtap, jasyp qaldy.
Otyrǵan júresinen uly dene
Sol kúıi tip-tiginen qatyp qaldy.
SOŃǴY TOLǴANYS

Bir jarym ǵasyr ótti sodan beri
Qupııa syrdy qozǵap tereńdegi.
Rýhy han Keneniń kókti sharlap,
Qansha órlep, qanshama ret tómendedi.
Qazaqtyń qazaqtyǵy qaqpaqyl bop,
Qansha ólip, qanshama ret kógermedi?!
Beınesin sońǵy hannyń qaldy saqtap
Eliniń jyr men dastan, óleńderi.
Qazaqtyń qazaqtyǵyn qaldy saqtap
Eliniń ór erleri, ólermeni.
Taıtalas, taban tires, tartysýmen
Bir jarym ǵasyr ótti sodan beri.

Bizdiń sóz sózindeı me narazynyń?
Teń basqan sáti qaısy tarazynyń?
Nazasyn umyttyq pa uly jurttyń,
Jazasyn keshirdik pe jazalynyń?
Tarıhtyń shejiresin oqyǵannyń
Kózinen qorǵasyndaı tamady muń.
Qylyshyn sıpar edi ol babalardyń,
Jebesin súıer edi ol sadaǵynyń!
Halqynyń qasıetin qaster tutqan
Kóptigi qandaı ǵajap sanalynyń!
Keýdede bir úmitter ushqyndaıdy
Keneniń otyndaı bop janarynyń.

Kóterip júgin ótken qara nardyń
Bas ıdik arýaǵyna babalardyń.
Aıtylar sózder biraq aıtyldy ma
Aýzynda turǵan syzdap jaralardyń?
Jaýabyn jaıdaı etip bere aldyq pa
Namysqa tıip jatqan tabalardyń?
Bet qoıyp, beldi býyp júre aldyq pa
Óksigen óteýine adal ardyń?
Áli de bizdiń tarıh biteý jatyr
Qulaǵan ornyndaı bop qalalardyń.
Óshpeıtin zar zamannyń qara daǵy –
Sorǵalap qalǵan izi qara qannyń!

Jasynan jaý ilinip nazaryna,
«Attandap» qarsy shapqan ajalyna,
Keshegi ketti emes pe Kenesary
Ar isin amanattap qazaǵyna!
Dańq úshin, jaýlaý úshin shapqan joq qoı,
Oırandap, orys-qoqan qamalyna.
Dushpanǵa qoldy bolǵan altyn basy
Túńilmeı, tózip ótti azabyna.
Dúnıe-aı, qyrǵyzda ólgen dostarynyń
Bastaryn ildi Qoqan bazaryna!
Basy emes tek Keneniń, qansha bastar
Tálkek bop, tústi jaýdyń tabanyna.

Keýdeni, Keneni aıtsaq, qarı ma muń?
Tý etip kóteremiz fánı – janyn.
Biz biraq qamaýynan shyqpaı júrmiz
Baıaǵy basqynshylyq qaǵıdanyń.
Kóńilge medeý ettik, bilgennen soń
Ósetin artymyzda sábı baryn.
Shirkin-aı, qazyp, qattap qoıar ma edik,
Tarıhtyń tylsymynyń bárin-bárin!
Shirkin-aı, qaıta oraltyp alar ma edik
Zarlaǵan zamandardyń saryndaryn!..
Dál búgin Kenesary kóterip tur
Qazaqtyń namysy men ar-ımanyn!


Ábýbákir Qaıran

 

Pikirler