Burynnan jaqsy biletin, syılas aǵalarymyzdyń biri – Esmuhanbet Smaıylov kelip, maqalasyn usyndy. Ózi – matematık, iri ǵalym. Alash arystaryna tán jan-jaqtylyǵyna, ár saladan habardarlyǵyna, ásirese, tarıhymyzǵa qatysty izdenimpazdyǵyna tánti bolyp júrýshi edim. Bul joly qatty razy boldym. Qazaqtyń birtýar tulǵasy – Batyr Baıan týraly maqalasyn izetpen aldyma qoıdy. Bıyl – Batyrdyń 300 jyldyǵy. Urpaqtary Pavlodar oblysynda as bermek. Búkil qazaqqa saýyn aıtatyn jón bar. Áıteýir, ózderi tirlik jasap, qamdanyp, jınalyp, úlken sharýanyń basy qaıyrylmaq.
Maqalasyn oqydym da, gazet nómirine jedel salǵyzdym. Oǵan sebep kóp. Biri – Maǵjan Jumabaev aqtalmaı turǵanda aqynnyń «Batyr Baıan» poemasyn ózimizdiń «Ortalyq Qazaqstan» gazeti respýblıkada birinshi bolyp jarııalady. Aqynnyń atyn aıtý ol kezde múmkin emes. Jaıyq Bekturov aǵamyz poemany kóziniń qarashyǵyndaı saqtap júrip, sol kezdegi Nurmahan Orazbekovke ákelip kórsetkende, batyr redaktorymyz «Ortalyqqa» jarııalap jiberip, aıdy aspannan shyǵarǵan. E.Smaıylov aǵamyz Batyr Baıan Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly aýdanyndaǵy Nurken aýylynyń Shekshek qorymynda jerlenýi múmkin degen ańyzdy alǵa tartty buǵan qosa. Oǵan ústeme – «Aıbyn» áskerı enıklopedııasynda týra osy derek Q.Erǵazy atty avtordyń tıtimdeı maqalasynda júr eken. Oqyrmandarǵa qysqa ǵana jaı-japsardy aıtyp, suraý saldym. Aýyzdan – aýyzǵa, urpaqtan – urpaqqa jalǵasyp kele jatqan aýyzsha arhıvimizden tam-tum habarlar kele bastady. Balqashtan Serik Qambaruly, Abaı qalasynan Ardaq Qaıdaruly – ekeýi de «Shet aýdanynyń Qarabulaq aýylynyń janynda Sary-Baıan degen jota bar. Sol jerde úlken qorymnyń baryn burynǵy qarııalardan estigenderin jáne qaı jerde ekenin kórsete alatyndaryn» aıtyp, uzatpaı-aq habarlasty.
Eń úlken oljany áriptesim – Tórehan Maıbas taýyp ákeldi. Shet aýdanynda avtoklýb meńgerýshisi bolǵan, respýblıkalyq aqyndar aıtysyna qatysqan Samat Musabekovtiń (1924-1981) «Eseı – Dos» degen dastanyn aldyma qoıdy. Eseı men Dos Qarakesektiń Kerneı jáne Álteke butaqtarynyń batyrlary. Bul eki babamyzdan taraǵan urpaqtan atqa shyqqandary – Kókbóri Jarylǵap pen Jıdebaı batyrlar. Ekeýi de Batyr Baıannyń tustastary. Jas aıyrmalary – on nemese jıyrma jyl bolýy múmkin. Samat Musabekov Eseı men Dos týraly dastanynda Batyr Baıannyń jerlengen jerine, neshe sarbaz qosa sheıit bolǵanyna deıin jyryna arqaý etedi. Dastanda «Sary men Baıan birge jerlengen» degen sóz bar. Osy tusqa kelgende kóńilge kúdik kirdi. «Ýaq shejiresinde» Shoǵa rýynan Sary men Baıan bir ata-anadan týǵan aǵaly-inili emes, bes atadan týysatyn batyrlar. Sary batyr 1690 jyly dúnıege kelip, 1771 jyly Edil boıyndaǵy qalmaqpen bolǵan urysqa qatysyp, jaralanady. Eline jetkizilip, Soltústik Qazaqstan oblysynyń qazirgi Tımırıazev aýdanyndaǵy Dokýchaev aýylynan 4-5 shaqyrymdaı jerde jerlengen («Ýaq shejiresi». 27-bet. «Folıant» baspasy. Astana qalasy. 2009 jyl).
Tarıhtan málim, orys patshasynan qatty qysym kórgen Úbashy taıshy bastaǵan 170-180 myń adam, 40 myń qol Edildi keship ótip, qazaq jeriniń ústimen baıyrǵy qonystary – Jońǵarııaǵa ótedi. Ejelden qastasqan ata jaýyn qazaq aıamaıdy. Jolshybaı urys. Áýeli Nuraly han oısyratady qalmaqtardy. Aqyry, osy Moıynty boıynda Abylaı han qorshaýǵa alady. Qalmaqtar saýǵa suraıdy.
Han keńesi shaqyrylyp, úsh kún yrǵasady batyrlar men bıler. Abylaı sonaý Edil men Jaıyqtan Arqaǵa deıingi shubyryndyda (qazaqtyń «Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamasynan» da aýyr bolsa kerek) qazaq qosyndarynyń soqqysynan ábden qaljaýraǵan, biraq áli de tuıaq serpýge shamalary bar qalmaqtardy ata qonystaryna soǵyssyz ótkizip jiberýdi usynady. Oıy belgili – eki ǵasyrdan astam qazaqpen qıdalassa da, Jońǵarııa qazaq pen qytaı arasyndaǵy syna (býfer) bola tursyn degen áriden oılaǵan, tereńnen tolǵaǵan Abylaıdyń aqylmandyǵy dep paıymdaıdy M.Maǵaýın bastaǵan jazýshy-tarıhshylar. Bolmasa, oıda oryspen, qyrda qalmaqpen, tústikte Qoqanmen maıdandasyp, bulaǵynyń ózi sýalmasa da, kózi bitelýge taıaǵan, sany seldiregen qazaǵynyń baýyryna salyp, bytyradaı shashyp, túbi bir túrki – qalmaqty qazaqqa basy bútin sińirip jibermek bolady. «Qatynyń bolsyn qalmaqtan, qosynyń bolsyn qazaqtan» degen sóz sol kezden qalǵan bolsa kerek. Osydan keıin Abylaıda seksen kisiniń aqyly bar («Handa qyryq kisiniń aqyly bar») dep aıtpaı kór.
Qosh, sol han keńesinde «…Batyr Baıan óz sózinde: «Úbashy men Seren oıda orysty, qyrda qytaıdy aldaǵan, seni de aldaıdy», – depti» (M.Maǵaýın. Tolyq shyǵarmalar jınaǵy. 11-tom, 137-bet. «Qaǵanat» baspasy. Almaty. 2002 jyl). Han keńesi uzaqqa sozylǵanynan sekem alǵan qalmaq tún qarańǵysyn paıdalanyp, qorshaýdy buzyp, Jońǵarııasyna qaraı tartady. Batyr Baıan, Janataı batyr bastaǵan qazaq qoly túre qýyp, qalmaqtyń qalǵanyn meńdete qyryp jiberedi. 14 myń ǵana jońǵar óz jerine ólip-talyp jetse kerek. «Shańdy joryq» atalǵan qandy joryqta Janataı batyr mert bolsa, qaıtar jolda Batyr Baıan sheıit bolǵan. Men bul oqıǵalardy janymnan shyǵarǵam joq. Shoqan Ýálıhanov tasqa basyp, odan keıingi tarıhshylar men tarıhqa tarıhshylardan da jetik jazýshy aǵalarymnyń jazǵandarynan keltirdim.
Munan keıingi derek pen dáıegimiz ázirge – boljam. Bir derek kózi Batyr Baıan sarbazdarymen qaıtar jolda Alakólden (Itishpes) sý iship, aýyrǵanyn aıtady. Aty aıtyp turǵan kólden qazaq qatalap ólse de, shól baspaıdy. Bizdiki – jaı ǵana logıka. Al, qashyp bara jatqan qalmaq ýlap ketken qudyqtan sý iship, mert boldy degen ýáj eptep qısynǵa saıady. «Ýaq shejiresinde» Baıannyń aǵasy Sary 1771 jyly Edil qalmaqtarymen urysta jaralanyp, eline jetip jerlengeni jóninde derek keltiriledi. «Shańdy joryq» 1771 jyly támam bolǵan. Dastanda «úsh júz adamnyń júzi ýlanyp, sheıit boldy» deıdi. Bálkim Batyr Baıan osy Qarabulaqta kóz jumyp, sol tusqa jerlenip, Sary batyr eline hal ústinde jetkizilgen shyǵar. Ýaqytsha amanattap jerleý rásimi de bar. Osy shaıqastan keıin qytaı áskerimen qaqtyǵys bolǵany tarıhtan málim. Batyr Baıannyń súıegin alyp ketý múmkindigi bolmaýy da kádik qoı soǵys júrip jatqanda. Batyr Baıannyń esimi únemi aǵasymen birge «Sary-Baıan» atalady. Qarabulaqtaǵy jotanyń Sary-Baıan atalýy sodan shyǵar.
Bul tusta qısyq qaıyńdy tezge salyp, qıyndaý máseleni qııýlastyryp, qısynǵa jyǵyp berýden aýlaqpyn. Tarıhqa qııanat jasalsa, arýaqtarǵa shet bolamyz. Bar moıynusynǵanym, júgingenim – búginge ázer jetken halyq esinde emis-emis qalǵan eski áńgimeler.
«Izdegen jeter muratqa» degen osy eken. Aýyzdan – aýyzǵa, urpaqtan – urpaqqa ulasyp kele jatqan aýyzsha arhıvimiz adastyrmady. Shet aýdanyndaǵy Samat Musabekov aǵamyz artyna qaldyryp ketken «Eseı – Dos» dastanyndaǵy derektiń izine dereý tústik. Batyr Baıannyń basty joqshysy, búgingi urpaǵy, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, QarMÝ-dyń professory, shańyraǵyn kóterip, alǵashqy ýyǵyn qadaýshylardyń biri Esmuhanbet Smaıylov aǵamyz bastap, «Iá, sát!» dep Shet aýdanyndaǵy Qarabulaq aýylyna jedel jol tarttyq. Kóńilimiz – kúpti. Túısik, sezimimizde sekem alý basym. Bar senimimiz – aýyldaǵy aýyzsha arhıvimizdiń tam-tum aıǵaqtaryn alyp qalǵan Aqjal kentiniń ardagerler keńesiniń tóraǵasy Serik Qambarov, shejireshi Aıtmaǵambet Nurmaǵambet, kásipker Nurlan Begalyuly jáne «Eseı – Dos» dastanyn qaldyryp ketken Samat Musabekovtiń uly Baıandy. «Batyryn izdemeıtin urpaq joq. Mine, kelip tursyzdar. Batyr Baıannyń arýaǵy aýnap túsip, razy bolyp jatyr ǵoı» dep bárimizden buryn Baıandy baýyrymyz qýanyp júr.
Saýapty sharaǵa sózge kelmesten jolǵa shyqqan QarMÝ-dyń professory, Álkeı Marǵulannyń sońǵy aspıranty, osy óńirge belgili arheolog Saǵyndyq Jaýynbaev, osy bilim ordasynyń ǵalymdary, etnograftar Temirǵalı Arshabekov, Máýlen Jakın bar, bárimiz Batyr Baıan jotasyna (dóń) kóterildik. Jıyrma shaqty beıittiń sulbasy anyq kózge shalyndy. Ortada tas úıilgen eki qabir úlkendeý kórindi. Qubylaǵa qaraǵan bas jaqtaryna kádimgi jaı tastardan belgi qoıylǵan.
– Qorym – qola, ǵun, saq, túrik dáýirleriniki emes. Musylmansha jerlengen. Múmkin keıinirek, bálkim, HH ǵasyrdyń basynda qorym jermen jeksen bolyp ketpesin dep tas úıgeni kórinip tur. Al alǵash jerlengen kezde úıilgen tastar HVIII ǵasyrdyń aıaǵyniki, ıaǵnı 1770 jyldardyń muǵdary. «Sol «Shańdy joryq» aıaqtalyp, Batyr Baıan bastaǵan qoldyń elge oralýyna dál keledi», – dedi S. Jaýynbaev baıyppen.
– Ótken ǵasyrdyń 60-70-shi jyldary osy mańaıda bala kúnimizde qozy qaıyryp, buzaý baǵyp júrgende jebeniń ushtaryn, qylyshtyń synyqtaryn kórgenbiz. Úlkender: «Arýaqty Batyr jerlengen, basyna betaldy baryp, oınamańdar», – dep ursyp otyratyn. Sary-Baıan jotasy – osy. Bul mańaıdaǵy barlyq beıitterde jatqan arýaqtardyń urpaqtary bar. Tek osy qorym ǵana jetimsirep jatty. Endi, jetimsiretpeımiz. Batyr Baıan búkil qazaqqa ortaq tulǵa, – dep qaýqyldasty Qarabulaq aýylynyń jurty.
Sózderiniń jany bar. Bir ózek ótseń shyǵys jaqta urpaqtary keıin kótergen kók kúmbezdi bıik beıit kózge túsedi. Ol Batyr Baıanmen birge qalmaqty túre qýyp, shekara asyryp, qaıtarda jaý ýlap ketken qudyqtan sý iship, sheıit bolǵan Kerneı atanyń urpaǵy Itqara batyrdiki eken. Qos batyr qol sozym qos jotada jandary jaı taýypty.
Batyr Baıannyń Sovet Odaǵy tusynda atynyń shyqpaýy taǵy belgili. «Batyr Baıan» poemasyn jazǵan Maǵjan Jumabaev halyq jaýy bolyp atylyp ketken. Sondyqtan, ol kezde Batyr Baıandy aıtsań, atylmasań da, lagerge aıdalyp ketýiń sózsiz. Jergilikti halyq bárin bilgen. Bilgenin aıtýǵa seskengen. Soǵan dálel – biz Qarabulaqqa baryp kelisimen Aqjal kentiniń ımamy Baǵlan Ábilmáshimov habarlasty. Jasy menimen tustas. Bizge jolyǵa almaı qalǵanyna ókindi. Úlken ákesi Ábilmáshim osy óńirge áıgili dindar, ıslam dininiń bilgiri bolsa, óz ákesi Nasyr da sovet dáýirinde aýzynan qurany, duǵasy túspegen adam eken.
Ákem aıtyp otyratyn. Sol jotada Batyr Baıan jerlengen dep, sybyrlap túsindiretin. Basynda qos naıza qadaýly turǵanyn kóripti ákemniń ákesi. Bala kúnimde óz ata-babasynan buryn osy qorymǵa baryp quran oqıtyn», – deıdi Baǵlan ımam.
Atadan – balaǵa, baladan – nemerege jetken derek osy. Bul óńirdegi balalardyń nyspylary da Baıan. Ataqty ǵalym Baıan Raqyshev, ózimizdi qarsy alǵan Baıandy Musabekov osy jerde týyp-ósken.
Qaptaǵan qytaıǵa eki-úsh ǵasyr tótep bergen, túp tamyry bir qazaqpen segiz-toǵyz urpaq aýysqansha eki júz jyldan astam jaýlasqan Jońǵarııa memleketin tarıh sahnasynan taıdyryp, joıyp jibergen, soıqandy soǵystyń sońǵy núktesin qoıǵan bahadúr Baıan babamyzdyń jany Táńirge ushyp, táni jaı tapqan qorym basynda turmyz. Jaı otyndaı jarq etip, alpys eki tamyryń men omyrtqańdaǵy julynyńa sheıin batyr rýhy boıdy meńdep, oıdy keýlep, sanamyzǵa sáýle bolyp quıyla berdi. Til jetpeıtin tylsym túısik, surapyl sezim.
Saýapty saparymyzdyń sońy bul emes. Alla jazsa, Batyr Baıannyń 300 jyldyq toıynda jalǵasady. Shoqan Ýálıhanov alǵash hatqa túsirip, Maǵjan jyryna arqaý bolǵan Batyr Baıannyń máńgilik dastany saıyn dalamyzdy sharlaı bermek. Erlik salty – elge mura, urpaqqa uran degen osy!
