Kez kelgen kásibı tarıhshy belgili bir tarıhty jazýda aldymen osyndaı derekterdi jetkilikti jınap, saralap alady. Bul – jalpyǵa ortaq qaǵıda. Óıtkeni tarıhı eńbekterdiń senimdiligin kórsetetin, ǵylymılyǵyn arttyratyn faktor – onyń qoldanǵan tarıhı derekteriniń shynaıylyq deńgeıiniń joǵary bolýynda. Eger osy prınıpti moıyndasaq, onda, osyndaı derektermen qatar, tiri derekterdi nemese tiri kýágerlerdi qosa qoldana otyryp, keń kólemde júıeli zerttep jazǵan tarıhı eńbektiń ǵylymılyǵyna kúmandaný ábestik bolar. Osyndaı ǵylymı qundylyǵyna kúmandanýǵa kelmeıtin bir súbeli eńbek otandyq tarıh ǵylymyna kelip qosyldy, ol etnograf-tarıhshy, tarıh ǵylymdarynyń doktory Ahmet Toqtabaıdyń «Qazaq jylqysynyń tarıhy» («Almatykitap» baspasy, 2010 j. 496 b.) atty qomaqty eńbegi.
Qazaq tarıhynyń tiri kýágeri jylqy. Jylqy qazaq halqynyń tarıhı ómirimen tyǵyz baılanysty bolǵany sonshalyq, ol tek «qazaqtyń qanaty» ǵana bolǵan joq, sonymen qatar ol ulttyq sıpatymyzǵa «jylqy minezdi» sińirip ketken janýar. Sondyqtan bolar, ǵasyr boıy qalada turyp, ana tilinen aıyrylǵan qazaqtardyń boıynda da qazirge deıin «jylqy minezi» týlap turady.
Olaı bolsa, jylqy tarıhy arqyly qazaq tarıhyn qarastyrý – jańa ádistemelik tásilderdiń biri deýge bolady. Osy tásildi qoldaný arqyly Ahmet áriptesimiz úlken ǵylymı jetistikterge qol jetkizdi. Endi atalmysh eńbektiń qurylymynan mazmunyna kóz júgirtip kóreıik.
Avtor zertteýdiń alǵashqy taraýynda Qazaq jeri – jylqynyń otany ekenin dáleldeıdi de, odan soń jylqy tarıhyn qazaqtyń tarıhı ómirimen tyǵyz baılanystyryp, keń tarqatyp kete beredi. Mysaly, «Jylqynyń tarıhı dáýirleri» (Bul taraýda, skıf-saqtar, amazonkalar, ǵundar, kóne túrkiler, qypshaqtar jáne mońǵoldar), «Qazaqtyń baıyrǵy jylqy tuqymdary» (jylqy oty, jylqy baǵý, jylqyly baılar, jylqy saýdasy, Qazaq jylqysynyń tózimdiligi men shydamdylyǵy, HIH ǵasyrdaǵy jylqy sharýashylyǵy), «Er-turman» (qamshy jáne qamshygerlik óner, at taǵalaý, salt atqa minýdiń qazaqı /shyǵystyq/ jáne batyseýropalyq úlgisi, jylqy – kólik quraly), «Jylqydan alynatyn ónimder» (qymyz, qymyz quıýǵa arnalǵan ydystar, jylqy eti, terisi, qyly, tuıaǵy, súıegi, qumaǵy, jylqy – halyq medıınasynda), «Attyń baby men syny» (jorǵa shyqtyrý, tulpardyń syny, jylqyny emdeý), «Jylqy jáne halyqtyq merekeler» (qymyzmuryndyq, as, báıge, at oıyndary), jylqy jáne áskerı is (qulan aýlaý, jylqy urlaý, barymtadan – batyrshylyq dástúrge), «Qazaqtyń ádettik quqyǵyndaǵy jylqynyń orny men róli», «Jylqy jáne rýhanı álem» dep atalǵan on bólimnen turatyn eńbek, asa mol derektermen dáleldi túrde paıymdalǵan. Taqyrypty zertteýge ejelgi jylqynyń arheologııalyq qańqalary, jartas sýretteri, jańa jáne qazirgi zamandaǵy alýan túrli syzba jáne foto sýretterdi, sońǵy kezderde tabylyp jatqan «Botaı jylqysy», «Berel jylqysy» arheologııalyq derekterin, Orynbor, Omby arhıvterindegi, Reseıdiń aýylsharýshylyq akademııasynyń jylqy tarıhy mýzeıindegi muraǵattardy, Mońǵolııadan bastap Astrahanǵa, Qytaıdan tartyp Tashkentke deıingi keńistikte turatyn 300-den astam atbegi, jylqyshy, shejireshilerden jazylyp alynǵan baǵa jetpes málimetterdi qoldanǵany eńbektiń ǵylymı sapasyn barynsha ósire túsken.
Zertteýshi taqyrypqa qatysty elimizde jáne shetelderde jarııalanǵan eńbekterdi de muqııat saralaýdan ótkizgen. Avtor Máskeý, Sankt-Peterbýrg, Tashkent t.b. qalalardaǵy kitaphanalarda saqtalǵan jylqyǵa qatysty eńbekterdi ǵylymı synnan ótkize otyryp, tyń izdenister jasaǵan, jańa tabystarǵa qol jetkizgen. Sonyń ishinde eń bas¬ty jańalyǵy dep
Qazaq jylqysynyń júrip ótken 5 myń jyldyq tarıhyn, ıaǵnı yqylym zamandardan búgingi kúnge deıingi Qazaq jylqysynyń damý evolıýııasyn ǵylymı negizde anyqtap berýin aıtar edim.
Bul otandyq tarıh ǵylymynda tuńǵysh ret Qazaq jylqysyn keń tarıhı ýaqyt pen keńistikte jan-jaqty zerttegen enıklopedııalyq sıpattaǵy kúrdeli eńbek deýge turatyn, belgili maǵynadan aıtqanda, tulpar tuıaǵymen jazylǵan qazaq tarıhy deýge de keletin, ǵylymı tanymdyq jáne tájirıbelik qundylyǵy joǵary eńbek bolyp tabylady. Sondaı-aq bul táýelsizdik dáýirindegi tarıh ǵylymyndaǵy jańa tabystardyń biri bolyp eseptelýge tıisti ǵylymı eńbek dep sanaımyn.
Nábıjan Muqamethanuly,
tarıh ǵylymdarynyń doktory,
professor
