Álıhan BAIMENOV, Halyqaralyq jáne QR toǵyzqumalaq qaýymdastyǵynyń tóraǵasy:
– Búginde Olımpıada oıyndary baǵdarlamasynda kóptegen eldiń ulttyq oıyndary bar. Ókinishke qaraı, qazaqtyń birde-bir ulttyq oıyny Olımpıada turmaq, Azııa oıyndary baǵdarlamasynda joq. Biraz ýaqyt qazaq kúresin halyqaralyq arenaǵa shyǵarýǵa talpynyp júrmiz. Baz bireýler «qazaq kúresinen góri, toǵyzqumalaqty halyqaralyq arenaǵa shyǵarý ótimdi» degen pikirde. Toǵyzqumalaq qaýymdastyǵynyń basshysy retinde osyǵan ne der edińiz?
– Dúnıejúzilik Olımpıada oıyndary baǵdarlamasyna enip, sport álemine taralǵan oıyndardyń barlyǵy da áıteýir bir ulttyń tól sportynan bastaý alyp, arna tartqany túsinikti. Árıne, olardy bir el birinshi bolyp qazirgi zaman sporty retinde alǵa shyǵarǵan. Mysaly, sadaq tartý sporty. Sadaq tartý sporty Olımpıada oıyndary baǵdarlamasyna engen. Al sadaq kezinde soǵys quraly retinde ár zamanda, ár elde qoldanyldy. Qazaqta da, basqa ulttarda da bolǵan. Tipti aǵylshyndar men franýzdar arasyndaǵy uzaq merzimdi soǵys kezinde qaı eldiń sadaqshylary alystan atyp, alǵa shyqsa, solar basymdyq alatyn bolǵan. Al toǵyzqumalaqqa keler bolsaq, munda jaǵdaı basqasha. Baıqasańyz, shahmat ta Olımpıada oıyndary baǵdarlamasyna kirmeıdi. Sebebi zııatkerlik oıyndar óz aldyna bólek. 1896 jyldan bastalatyn qazirgi zamannyń Olımpıadasy negizi tán shynyqtyrýǵa baǵyttalǵan, zııatkerlik emes sporttyń basqa túrlerine arnalǵan. Al qazaqsha kúreske toqtalar bolsaq, kezinde Halyqaralyq Olımpıada komıtetiniń ózindik ereksheligi bolǵan. Olımpıadany qabyldaıtyn el onyń quramyna bir sport túrin engize alǵan. Osyndaı jolmen japondar Olımpıada oıyndary baǵdarlamasyna voleıboldy kirgizgen. Japon halqy dzıýdony da Olımpıadaǵa qosty. Kúres jáne shyǵys jekpe-jekteri ishinde kárister taekvondony da kirgizdi. Al kóp elge taraǵan sambo áli Olımpıada baǵdarlamasyna kire almaı júr. Sebebi keıingi kezde qandaı da bir sport túrin Olımpıada oıyndary baǵdarlamasyna engizý qıyndap ketti, kúrdeli proeske aınaldy. Negizi, eń bastysy Olımpıada oıyndary baǵdarlamasyna kirý emes, bul – ekinshi másele. Birinshi másele – bizdiń ulttyq ónerimizdi, sonyń ishinde ulttyq sportymyzdy jer júzine tanytý. Halyqaralyq jarystar ótkizý, álem birinshiligin ótkizý. Álem birinshiligin ótkizý – ol Olımpıada oıyndarynyń bir taraýy.
– Kóptegen elder men ulttardyń toǵyzqumalaqqa uqsas oıyndary bar. Al biz toǵyzqumalaqty halyqaralyq arenaǵa shyǵaryp, órkendetip jatsaq, olar «bul – bizdiń ulttyq oıynymyz» dep jabysyp júrmeı me?
– Joq, jabyspaıdy. Biz qazirdiń ózinde toǵyzqumalaqty halyqaralyq deńgeıge shyǵardyq. Qyrǵyzdar «togýzkýrýl» dep ataıdy. Olardyń bul oıyndary toǵyzqumalaqqa tym jaqyn. Úndi halqy «kalak» dep ataıdy. Túrikterdiki men ekeýiniki tym qarapaıym: alty da alty. Bizde 162 qumalaq bolsa, olarda – 72 qumalaq qana. Bul – qarapaıym túri. Ótkende túrikter semınar ótkizdi. Sonda HVI ǵasyrda salynǵan sýretterden shaıhanada kalak oınap otyrǵan bir kórinis tapqandaryn alǵa tartty. Sol kezde men mynadaı bir usynys jasap jiberdim. Biz osyndaı jolmen jyljymaqshymyz. Solardyń ókilderin birte-birte toǵyzqumalaq qaýymdastyǵyna kirgize bermekpiz. Sol arqyly olardyń tól oıyndarymen qatar, sol elde toǵyzqumalaqty damytamyz. Keıin olar toǵyzqumalaqtyń artyqshylyǵyn bilgennen keıin ózderi bizge qaraı oıysa beredi dep oılaımyn. Sebebi olarǵa «ózderińniń tól oıyndaryńdy jaýyp tastańdar» dep aıtýǵa bolmaıdy. Qaıta osyndaı jolmen toǵyzqumalaqty basqa elge sińire berý kerek. Endi biz týysqan halyq bolǵan soń, ádet-ǵurpymyz da, ánderimiz de, áýenderimiz de, tilimiz de uqsas bolǵan sekildi, ulttyq oıyndarymyzda da uqsastyq bar. Ol bizdiń turmys-saltymyzǵa, mádenıetimizge, tabıǵı erekshelikterimizge baılanysty. Mysaly, kókpar qyrǵyzda da bar. Jalpy, keıbir máselelerge baılanysty biz ózimizdiń tól oıyndarymyzdy maqtanyshpen pash etýimiz kerek. Biraq ortaq taralǵan tustarynyń bar ekendigin jasyrmaı, qysylmaı aıtý kerek.
– Jalpy, dál qazir toǵyzqumalaq oıynynyń halyqaralyq arenadaǵy tynysy qalaı? Osydan 1-1,5 jyl buryn shetelderde halyqaralyq týrnırler men semınarlar ótkize bastap edińizder…
– Óz tarıhynda talaı mádenı, rýhanı qyspaqqa ushyrasa da, XX ǵasyrdyń 20-30 jyldary mádenı genoıdti basynan keshirse de, qazaq halqy Táýelsizdigimizdiń arqasynda úzile jazdaǵan urpaqtar úndestigin jańǵyrtý zamanyna jetti. Sonyń bir baǵyty retinde qazirgi kezde ulttyq oıyndardy jańǵyrtý, órkendetý jańa deńgeıge kóterildi. Toǵyzqumalaq – qazaq halqynyń álemdik órkenıetke qosqan úlesi bolýymen qatar, jastardy tárbıeleýdiń, olardyń zerdesin, oılaý júıesin qalyptastyrýdyń mańyzdy quraly. Qazirgi aqparattyq tehnologııalar zamanynda keleshek urpaqty tek mektep pánderi arqyly ǵana emes, osyndaı ulttyq oıyndarymyz arqyly da tárbıeleý mańyzdy. Ulttyń básekelestikke qabilettiligin arttyrýda da tán saýlyǵy men zııatkerliktiń orny erekshe.
Sońǵy jyldary zııatkerlik toǵyzqumalaq oıyny joǵarǵy qarqynmen damyp keledi. QR toǵyzqumalaq qaýymdastyǵynyń, QR Týrızm jáne sport mınıstrliginiń, sondaı-aq oblystyq ákimshilikterdiń qoldaýy arqasynda bul oıynmen shuǵyldanýshylardyń sany júz myńǵa jaqyndady.
Toǵyzqumalaqqa halyqaralyq deńgeıde de qyzyǵýshylyq artyp keledi. Qazir toǵyzqumalaqpen tek sheteldegi qazaqtar ǵana emes, Anglııa, Germanııa, Ispanııa, Chehııa, Reseı, Túrkııa, Franııa, Ýkraına, Qytaı, Kanada, AQSh memleketterinde jergilikti turǵyndar da áýestenýde. Toǵyzqumalaq úsh ret: 2006 jyly – Londonda, 2008 jáne 2009 jyldary Chehııada dúnıejúzilik zııatkerlik Olımpıadanyń baǵdarlamasyna endi.
2007 jyly Makedonııanyń Ohrıd qalasynda ótken Túrki tildes halyqtardyń jastar quryltaıynda 40 elden kelgen 240 delegatqa ulttyq oıynnan semınar ótkizildi. Sheteldegi qazaqtar jáne toǵyzqumalaq nasıhattaýshylary úshin Anglııada (2009 j.), Qytaıda (2008 j.), Túrkııada (2007, 2008, 2009 jj.), Ózbekstanda (2009, 2010 jj.), Reseıde (2007, 2008 jj.), Franııada (2009, 2010 jj.) birneshe ádistemelik tanystyrý sharalary men jarystar uıymdastyryldy.
2008 jyldyń 1-8 maýsym kúnderi QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń júldesi úshin ótken halyqaralyq jarys barysynda el sportshylary shetelden kelgen delegattarmen birlese otyryp, Halyqaralyq toǵyzqumalaq qaýymdastyǵyn qurdy.
2009 jyly shetelderde alty halyqaralyq jarys, tórt halyqaralyq semınar ótkizilse, óz ishimizde QR Prezıdentiniń júldesi úshin HIII halyqaralyq jarys, alty respýblıkalyq resmı chempıonat, toǵyz respýblıkalyq reıtıngtik jarys, II Jastar oıyndary, IV «Aqbıdaı» aýyl oıyndarynyń spartakıadasy, Joǵarǵy oqý oryndary arasyndaǵy V jazǵy ýnıversıada sekildi is-sharalar ótkizildi. Sondaı-aq 2009 jyly tuńǵysh ret Azııa chempıonaty ótkizildi. Bıyl kúzde Astanada álem chempıonatyn ótkizemiz.
– Toǵyzqumalaq oıynyn zaman talabyna saı deńgeıde nasıhattaý úshin ony kompıýterge engizýge bola ma? Kompıýterge otyryp alyp, fýtbol jáne basqa da oıyndar oınaıtyndar kóp qoı. Dál osylaı toǵyzqumalaq oınasaq degen tilek – bul.
– 2009 jyldyń 15 qyrkúıeginen bastap álemdik ǵalamtorda toǵyzqumalaq zııatkerlik oıyn retinde tirkelip, www.iggamecenter.com saıtynda toǵyzqumalaqtyń onlaın júıesinde oınaıtyn baǵdarlamasy jasaldy. Osy saıtqa kirip, tórtkúl dúnıeniń myqty oı sheberlerimen elektrondyq baǵdarlamada toǵyzqumalaq oınaýǵa bolady. Muny jasaǵan – Kanada azamaty. Toǵyzqumalaq osy saıttaǵy zııatkerlik oıyndar arasynda tanymaldyǵy jaǵynan alǵashqy ondyqtan túsip kórgen joq. Tipti keıbir aıda besinshi nemese altynshy oryndarǵa da kóterilip júr. 2009 jyldyń 1 naýryzynan bastap aqparattyq keńistikte toǵyzqumalaqty nasıhattaý úshin jańawww.9kumalak.kz saıty halyqtyń nazaryna usynyldy. Toǵyzqumalaqtyń bala tárbıesindegi rólin arttyrý úshin mektepterge fakýltatıvtik sabaq retinde engizý qajet dep oılaımyn. Ol úshin dene shynyqtyrý pániniń muǵalimderin daıyndaıtyn joǵary oqý oryndarynda toǵyzqumalaqty mindetti pán retinde oqytý kerek. Sonda barlyq mekteptegi dene shynyqtyrý muǵalimderi toǵyzqumalaq negizderin biletin bolady.
– Saıttaǵy nusqasyn Kanada azamaty jasady dedińiz. Ol muny sizderdiń tapsyrystaryńyz boıynsha jasady ma, joq álde óz erkimen «dúnıege ákeldi» me?
– Bizdi 2006 jyly Londonda ótken zııatkerlik oıyndar Olımpıadasyna birinshi ret qatystyrǵannan keıin-aq toǵyzqumalaq týraly aqpar álemniń túkpir-túkpirine taraı bastady. Sodan soń álgi saıtty jasaýshy adam (Artı Sandler)bizdiń mamandarmen habarlasyp, qosymsha aqparat alyp, toǵyzqumalaqty saıtqa salǵan. Zııatkerlik oıyndardan turatyn bul saıt oǵan deıin jumys istep turǵan bolatyn.
– Al toǵyzqumalaq brend retinde tirkelgen be?
– Resmı túrde, halyqaralyq deńgeıde brend retinde tirkelgen joq, biraq halyqaralyq qaýymdastyǵy bar. Halyqaralyq arenaǵa shyqty, tórtkúl dúnıege taraı bastady.
– Ulttyq oıynymyzdyń osy túrin Qazaqstanda damytý úshin qarjyny qaıdan alasyzdar?
– Birinshiden, 2007 jyldyń ekinshi jartysynan bastap Sport, Mádenıet mınıstrlikteri toǵyzqumalaqqa kóńil bólip, bıýdjetten qarjylaı kómek kórsete bastady. Ekinshiden, bizde birneshe isker adamdar bar. Olar ult janashyry bolǵandyqtan, toǵyzqumalaqty damytýǵa atsalysyp otyrady. Biz federaııa retinde sondaı adamdarmen qarym-qatynas ornatyp, solardyń múmkindikterin toǵyzqumalaqty damytýǵa jumyldyrýymyz kerek.
– Qandaı da bir el óziniń ulttyq sportyn halyqaralyq arenaǵa shyǵaryp, damytqysy kelse, aqshany tógedi. Osy sport túrimen aınalysýǵa qyzyǵýshylyq tanytqan elge onyń kerek-jaraqtaryn tegin taratady. Bizde osy másele qandaı jaǵdaıda?
– Bul oraıda biz toǵyzqumalaqtyń erejesin álemniń birneshe tilderine aýdardyq. Alǵash ret Astanada qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderinde basyp shyǵardyq. Halyqaralyq saıttarǵa toǵyzqumalaq erejesin aǵylshyn tilinde engizip qoıdyq. Endigi oıymyz – toǵyzqumalaq taqtasynyń arzan ázirlenetin standarttyq túrine qol jetkizý. Osy baǵytta jumys istep jatyrmyz. Eýropadaǵy qazaqtarǵa, Túrkııa qazaqtaryna, sondaı-aq toǵyzqumalaq oınaı bastaǵan birneshe elderdiń ókilderine ádistemelik nusqaýlar men taqtany halyqaralyq jarystarǵa barǵan saıyn aparyp berip, tegin tarattyq.
– Osy bir tamasha tól ónerimizdiń «toǵyzqumalaq» degen ataýy shubalańqy sııaqty. Ári aǵylshyntildiler turmaq, orystildilerdiń ózderi anyq aıta almaıtyn «ǵ», «q» jáne «u» sekildi áripterimiz bar. Múmkin, zaman úrdisine qaraı toǵyzqumalaq ataýyn ózgertý kerek shyǵar? Oımaqtaı áp-ádemi ataý oılap tabýǵa bolmaı ma?
– Dál qazir men onyń qajeti joq dep oılaımyn. Bizdiń birinshi kezektegi maqsatymyz – osy tól ónerimizdi qarqyndy túrde damytý. Shyn máninde jurtty qyzyqtyratyn oıyn bolsa, ataýy kedergi bola qoımas. Saıtta «togýzkýmalak» dep jazylyp tur.
– Depýtattardyń, mınıstrlerdiń, oblys ákimderiniń arasynda toǵyzqumalaq oınaı biletinderi bar ma? Múmkin birinshi kezekte osyndaı halyq qalaýlylary arasynda týrnır ótkizý kerek shyǵar.
– Men endi olardyń barlyǵyn birdeı jaqsy bile bermeımin. Bireý úıinde oınar, endi bireý balasynyń toǵyzqumalaq oınaǵanyn qalaıtyn bolar. Biraq biraz adamdardy kezdestirdim, «meniń týysqanym oınaıdy, meniń balam oınaıdy» deıdi kezdese qalǵanda. Ondaılar kóp. Al aqyn-jazýshylar arasynda toǵyzqumalaq oınaıtyndary birshama. Osydan 60 jyldaı buryn joǵalta jazdaǵan asyl muramyz – toǵyzqumalaqty qaıta jandandyryp, halyqqa qaıta qaýyshtyrý isiniń basy-qasynda uly Muhtar Áýezovpen birge Q.Qýanyshbaev, Sh.Ibraev bolǵan edi. Siz bizge jaqsy oı salyp otyrsyz, bul ózimizdiń de aldaǵy josparlarymyzdyń biri edi. Endi jazýshylar, ǵalymdar arasynda, bir sózben aıtqanda, zııaly qaýym kóp jınalǵan ortalarda toǵyzqumalaqty nasıhattap, jarystar ótkizýdi qolǵa almaqpyz.
Foto: sk-sport.kz
Kez kelgen ult mádenıetiniń quramdas bóligi retinde tán saýlyǵy, dene tárbıesi, sporttyq jáne zııatkerlik oıyndardyń ózindik orny bar. Ulttyq sport pen oıyndardyń qosymsha ereksheligi, olar álemdik mádenıet pen órkenıetke qosqan ár halyqtyń ózindik úlesi bolyp tabylady. Endeshe, qazaqtyń ulttyq sporty men oıyndarynyń búgingi ahýalyn saralap, onyń bolashaq bıikterine bastaıtyn baǵyttardy anyqtaý – bizdiń azamattyq ta, urpaqtyq ta paryzymyz. Toǵyzqumalaqtyń kez kelgen jarysyn asharda biz, toǵyzqumalaq qaýymdastyǵynyń basshylary, bir oıdy naqtylap jetkizemiz: «Bul jarysta utylatyn eshkim joq. Utatyn – qazaqtyń zııatkerligi, utatyn – qazaqtyń mádenıeti». Osy oı barlyq ulttyq sport túrlerine qatysty.
Aldaǵy maqsat – zaman talǵamyna saı naqtyly jospar jasaý jáne júzege asyrý. Qazaqstanda jınaǵan tájirıbeni endigi kezekte toǵyzqumalaqty halyqaralyq deńgeıde damytýmen tyǵyz baılanystyrýymyz kerek. Osy arqyly tól oıynymyzdyń damý aıasyn keńeıtip, ult mádenıeti men zııatkerligin nasıhattaýǵa qol jetkizgimiz keledi. Toǵyzqumalaqty ult deńgeıinde jańǵyrtý kezeńinen keıingi damytýdyń jańa bıigi – ony tórtkúl dúnıege tanytý, álemniń zııatkerlik oıyndary sanatynan laıyqty oryn alýy úshin aıanbaı ter tógý.
utymdy oı
Toǵyzqumalaq túrki halyqtaryn biriktirý isine óz úlesin qosa alatyn zııatkerlik oıyn bolady dep oılaımyn. Sondyqtan biz túrki dúnıesi akademııasy jumysyna osy toǵyzqumalaqty qosqymyz keledi. Eýrazııanyń en dalasyn jaılaǵan túrki halyqtarynyń adamzattyń mádenıeti men rýhanııatyna qosqan úlesi zor. Jumyr jerde basqa halyqtarmen tyǵyz baılanysa otyryp ómir súrgen babalarymyz basqa etnostarmen aralasa otyryp, túrli mádenı-tildik qarym-qatynasqa tústi. Ol mádenıetterdiń ishinde órkenıet deńgeıine kóterilgen Qytaı, Iran, úndi, grek mádenıetteri bar. Biraq qanshama eldermen aralas-quralas bolsa da, osy kúnge deıin ózindik mádenı bolmysyn joǵaltpady.
Nurǵazy SASAEV
«Alash aınasy»
