«At – er qanaty» dep jeti qazynanyń birine balaǵan, «at-arýaq» dep bir júırikti búkil el, aýyl namysyna sanaǵan. Sondyqtan ol júıriktiń egesi at óziniń jeke menshigi bolǵanymen ony basqa jaqqa satýǵa quqy, qaqysy bolmaǵan. Ol – eldiń aty, el namysy synǵa túser aıtýly alamanǵa búkil bir rý, búkil bir aımaq, óńir sol attyń tileýin tilep baratyn bolǵan. Búkil tileýles aǵaıyn kúńirenip arýaq shaqyryp sol attyń tileýin tilegen. Atqa shapqan órimtal balalar sońǵy aınalymda ár qaısysy óziniń urany bolǵan baba atyn shaqyryp shyryldaǵanda eki kózderinen jas parlap, kele jatatyn. Qazaqtyń bar tirligi qanatty tulparlarmen bite qaınasyp kelgen. Qazirgi tańda qazekeń jylqy janýaryn «minseń – kólik, jeseń – as» dep bilip, qadirin umyta bastaǵandaı. Al báıge jarystary, sáıgúlik ustaý baılardyń ermegine aınalyp barady…
Qazirgi naryq zamanynda keıbir aýqatty kásipkerler sheteldik máshıneni bas júldege tigip, báıge ótkizýdi dástúrge aınaldyryp keledi. Jaraıdy, bar bolyp jatsa, solaı-aq bolsyn. Biraq, qazirgi at sporty talaby boıynsha, standartqa saı báıge 25 shaqyrymǵa shabady. Al, qazaqtyń báıgesi áý bastan ataqty adamdardyń asyn bergende, qazaqtyń úsh júziniń basy qosylǵan toı-jıynda júz shamaly, odan da kóp at qosylyp 50-60 shaqyrymǵa jiberiletin bolǵan. Ol jaıly kóptegen málimetter de jeterlik. Osydan 2-3 jyl buryn Mońǵolııada úlken at báıgesi uıymdastyrylyp, attardy 80 shaqyrymǵa jiberipti. Olardyń aty ushpa, birden qatty ekpinmen shabatyn attar emes, bir qalypty jáı shabatyn alasa, myqyr attar ǵoı dep ýáj aıtarsyz. Al, ótken ǵasyrlardaǵy áıgili Saǵynaıdyń asy she? Saǵynaıdyń asynda báıge 60 shaqyrymǵa jiberilip, oǵan 100-den astam at qosylǵany tarıhtan belgili. Attar báıgeniń arǵy basyna bir kún buryn jiberildi depti kezinde ony kórgender. Aqan seriniń Qulagerine de qastandyq jasalatyn sol báıge ekeni belgili. Ol az deseńiz, qyrǵyzdardyń ataqty baıy Shabdannyń asynda 100-den astam báıgege qosylǵan attar 45 shaqyrymdyq qashyqtyqqa shapqany, sonda qazaq, qyrǵyz arǵymaqtary bul qashyqtyqty qınalmaı júıtkip ótip, eki aǵylshyn sáıgúligi zoryǵyp ólgenin áli kúnge jurt jyr qyp aıtady. Demek, «eski erejege» qaıta oralý arqyly báıgelerdiń aldyn bermeı júrgen aǵylshyn, arab tulparlaryn shań qaptyrýǵa bolady. Bulaı dep aqymyz bardaı ashynyp otyrýymyzdyń jóni bar. Shynynda da aqymyz ketip júr. Qazir báıge baılardiki, barlardiki boldy. Baıshykeshter báıge oıynyn halyqtan tartyp alyp qoıdy. Báıge bul kúnde onshaqty, keıde odan da kóp baılardyń baqtalastyq jarysyna aınalǵan sııaqty. Olaı demeı she? Álemniń túpkir-túpkirinen ákelingen taza qandy, ushpa onshaqty at qosylady. Báıge uzaqtyǵy da solardyń yńǵaıyna qaraı qysqa qashyqtyqta bolady. Olar birden qatty shabady da eki-úsh aınalymnan soń bizdiń jergilikti qarabaıyr jylqylardyń artynan qýyp jetip alady. Sodan soń, halyqqa bes-alty baıdyń atynyń báıgeden birinen soń biri kelgeniniń nesi qyzyq. Odan góri aýdan, aımaqtardan at qosylsa, sol jaqtyń jankúıerleri jan – alyp, jan berer edi. Bórkin aspanǵa atyp, qıqýǵa basyp, bir rahattanar edi. Ol kezde bar úmitin sol óz aımaǵynan qosylǵan atqa artyp, kútip turǵan halyq ta ózin-ózi umytyp: «Ia, Arýaq! Arýaq, qoldaı gór!» dep kózinen jasy byrt-byrt etip alǵa umtylyp bara jatar edi. Búginde báıgeniń qashyqtyǵyn uzartýmen qatar, atshabardyń jolyn durystasa, shabandoz shańǵa kómilmeı, árqaısysy óz erkimen shabatyn etse, jón bolar edi. Óıtkeni, «qazirgi aınalyp shabatyn jer jóndi daıyndalmaıdy, joldyń shuǵyl burylýy qaýipti. At shabatyn jol sol kúni ertemen sý sebilip, at tuıaǵymen taptalmaıdy. Shańnan jankúıerlerdiń de, tulparlardyń da tynysy tarylady». Mundaı sózdi atbegiler men shabandozdardan jıi estıtinbiz. Sosyn báıge atyna 9-10 jasar bala shapqany jón. Qazir biz kórip júrgen báıgelerde bala ornyna, aıaǵy at baýyrynan asyp, murty tebindegen jigitter shapqanyn kóremiz. Qazirgi shabandozdar atty túlki qýǵandaı á degennen tebinip, aıaýsyz qamshy salady. Odan at birden demigip, boldyrady. Sóıtip, shoqyraqtap, báıgeniń sońynda qalady. Al at ıesi úshin aınalym sany qansha bolsa da, áıteýir, shoqyraqtap báıgeniń artynan erip otyryp, márege jetýi maqsat sııaqty.
P.S. Ótken jyldyń qońyr kúzinde Jambyl oblysynyń 70 jyldyǵyna, Kenen Ázirbaevtyń 125 jyldyǵyna arnalǵan at báıgeleri ótti. Ókinishtisi, sol báıgelerde taı jarysynan bastap, qunan báıge, toq báıge, alaman báıgeniń báriniń bas júldesi men 1-shi, 2-shi oryndaryn Almatynyń sáıgúlikteri oljalady. Muny jergilikti atbegiler: «Alaman báıgeniń 55-60 shaqyrym emes, 25-31 shaqyrymdy quraýynan, ózgeleriniń de qashyqtyǵy edáýir qysqa bolýynan, mundaı qysqa qashyqtyqta aǵylshyn, arab tulparlary aldylaryna jan salmaıtynynan», dep moıyndady. Iá, at báıgeleriniń qashyqtyǵynyń munshama qysqarýyna joǵaryda biz tilge tıek etken báıgege at qosýshy baılar óz «septigin» tıgizip otyr. Olardyń: «Men aǵylshyn jylqysyn ustap otyrmyn, ol 21 shaqyrymǵa deıin jaqsy shabady. Atty sharshatyp qaıtemiz, onyń ústine kún de ystyq, odan da shaqyrymdy qysqartaıyq» dep dúbirli dodany jalpy halyqtyq oıyn sıpatynan alyp qoıǵandarynan der edik. Eger bul jerde burynǵy 50-60 shaqyrymdyq báıgeni qaıta engizsek, sóz joq, arab, aǵylshyn jylqylary jolda qalyp, qazaqy jylqylardyń mereıi ústem bolary anyq.
Myqtylyqty áne, sonda kórer edińizder!..
Nurbolat Áldıbekov
