«ات – ەر قاناتى» دەپ جەتى قازىنانىڭ بىرىنە بالاعان، «ات-ارۋاق» دەپ ءبىر جۇيرىكتى بۇكىل ەل، اۋىل نامىسىنا ساناعان. سوندىقتان ول جۇيرىكتىڭ ەگەسى ات ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى بولعانىمەن ونى باسقا جاققا ساتۋعا قۇقى، قاقىسى بولماعان. ول – ەلدىڭ اتى، ەل نامىسى سىنعا تۇسەر ايتۋلى الامانعا بۇكىل ءبىر رۋ، بۇكىل ءبىر ايماق، ءوڭىر سول اتتىڭ تىلەۋىن تىلەپ باراتىن بولعان. بۇكىل تىلەۋلەس اعايىن كۇڭىرەنىپ ارۋاق شاقىرىپ سول اتتىڭ تىلەۋىن تىلەگەن. اتقا شاپقان ءورىمتال بالالار سوڭعى اينالىمدا ءار قايسىسى ءوزىنىڭ ۇرانى بولعان بابا اتىن شاقىرىپ شىرىلداعاندا ەكى كوزدەرىنەن جاس پارلاپ، كەلە جاتاتىن. قازاقتىڭ بار تىرلىگى قاناتتى تۇلپارلارمەن بىتە قايناسىپ كەلگەن. قازىرگى تاڭدا قازەكەڭ جىلقى جانۋارىن «مىنسەڭ – كولىك، جەسەڭ – اس» دەپ ءبىلىپ، قادىرىن ۇمىتا باستاعانداي. ال بايگە جارىستارى، سايگۇلىك ۇستاۋ بايلاردىڭ ەرمەگىنە اينالىپ بارادى…
قازىرگى نارىق زامانىندا كەيبىر اۋقاتتى كاسىپكەرلەر شەتەلدىك ماشينەنى باس جۇلدەگە تىگىپ، بايگە وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ كەلەدى. جارايدى، بار بولىپ جاتسا، سولاي-اق بولسىن. بىراق، قازىرگى ات سپورتى تالابى بويىنشا، ستاندارتقا ساي بايگە 25 شاقىرىمعا شابادى. ال، قازاقتىڭ بايگەسى ءاۋ باستان اتاقتى ادامداردىڭ اسىن بەرگەندە، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ باسى قوسىلعان توي-جيىندا ءجۇز شامالى، ودان دا كوپ ات قوسىلىپ 50-60 شاقىرىمعا جىبەرىلەتىن بولعان. ول جايلى كوپتەگەن مالىمەتتەر دە جەتەرلىك. وسىدان 2-3 جىل بۇرىن موڭعوليادا ۇلكەن ات بايگەسى ۇيىمداستىرىلىپ، اتتاردى 80 شاقىرىمعا جىبەرىپتى. ولاردىڭ اتى ۇشپا، بىردەن قاتتى ەكپىنمەن شاباتىن اتتار ەمەس، ءبىر قالىپتى ءجاي شاباتىن الاسا، مىقىر اتتار عوي دەپ ءۋاج ايتارسىز. ال، وتكەن عاسىرلارداعى ايگىلى ساعىنايدىڭ اسى شە؟ ساعىنايدىڭ اسىندا بايگە 60 شاقىرىمعا جىبەرىلىپ، وعان 100-دەن استام ات قوسىلعانى تاريحتان بەلگىلى. اتتار بايگەنىڭ ارعى باسىنا ءبىر كۇن بۇرىن جىبەرىلدى دەپتى كەزىندە ونى كورگەندەر. اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرىنە دە قاستاندىق جاسالاتىن سول بايگە ەكەنى بەلگىلى. ول از دەسەڭىز، قىرعىزداردىڭ اتاقتى بايى شابداننىڭ اسىندا 100-دەن استام بايگەگە قوسىلعان اتتار 45 شاقىرىمدىق قاشىقتىققا شاپقانى، سوندا قازاق، قىرعىز ارعىماقتارى بۇل قاشىقتىقتى قينالماي جۇيتكىپ ءوتىپ، ەكى اعىلشىن سايگۇلىگى زورىعىپ ولگەنىن ءالى كۇنگە جۇرت جىر قىپ ايتادى. دەمەك، «ەسكى ەرەجەگە» قايتا ورالۋ ارقىلى بايگەلەردىڭ الدىن بەرمەي جۇرگەن اعىلشىن، اراب تۇلپارلارىن شاڭ قاپتىرۋعا بولادى. بۇلاي دەپ اقىمىز بارداي اشىنىپ وتىرۋىمىزدىڭ ءجونى بار. شىنىندا دا اقىمىز كەتىپ ءجۇر. قازىر بايگە بايلاردىكى، بارلاردىكى بولدى. بايشىكەشتەر بايگە ويىنىن حالىقتان تارتىپ الىپ قويدى. بايگە بۇل كۇندە ونشاقتى، كەيدە ودان دا كوپ بايلاردىڭ باقتالاستىق جارىسىنا اينالعان سياقتى. ولاي دەمەي شە؟ الەمنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن اكەلىنگەن تازا قاندى، ۇشپا ونشاقتى ات قوسىلادى. بايگە ۇزاقتىعى دا سولاردىڭ ىڭعايىنا قاراي قىسقا قاشىقتىقتا بولادى. ولار بىردەن قاتتى شابادى دا ەكى-ءۇش اينالىمنان سوڭ ءبىزدىڭ جەرگىلىكتى قارابايىر جىلقىلاردىڭ ارتىنان قۋىپ جەتىپ الادى. سودان سوڭ، حالىققا بەس-التى بايدىڭ اتىنىڭ بايگەدەن بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلگەنىنىڭ نەسى قىزىق. ودان گورى اۋدان، ايماقتاردان ات قوسىلسا، سول جاقتىڭ جانكۇيەرلەرى جان – الىپ، جان بەرەر ەدى. بوركىن اسپانعا اتىپ، قيقۋعا باسىپ، ءبىر راحاتتانار ەدى. ول كەزدە بار ءۇمىتىن سول ءوز ايماعىنان قوسىلعان اتقا ارتىپ، كۇتىپ تۇرعان حالىق تا ءوزىن-ءوزى ۇمىتىپ: «يا، ارۋاق! ارۋاق، قولداي گور!» دەپ كوزىنەن جاسى بىرت-بىرت ەتىپ العا ۇمتىلىپ بارا جاتار ەدى. بۇگىندە بايگەنىڭ قاشىقتىعىن ۇزارتۋمەن قاتار، اتشاباردىڭ جولىن دۇرىستاسا، شاباندوز شاڭعا كومىلمەي، ارقايسىسى ءوز ەركىمەن شاباتىن ەتسە، ءجون بولار ەدى. ويتكەنى، «قازىرگى اينالىپ شاباتىن جەر ءجوندى دايىندالمايدى، جولدىڭ شۇعىل بۇرىلۋى قاۋىپتى. ات شاباتىن جول سول كۇنى ەرتەمەن سۋ سەبىلىپ، ات تۇياعىمەن تاپتالمايدى. شاڭنان جانكۇيەرلەردىڭ دە، تۇلپارلاردىڭ دا تىنىسى تارىلادى». مۇنداي ءسوزدى اتبەگىلەر مەن شاباندوزداردان ءجيى ەستيتىنبىز. سوسىن بايگە اتىنا 9-10 جاسار بالا شاپقانى ءجون. قازىر ءبىز كورىپ جۇرگەن بايگەلەردە بالا ورنىنا، اياعى ات باۋىرىنان اسىپ، مۇرتى تەبىندەگەن جىگىتتەر شاپقانىن كورەمىز. قازىرگى شاباندوزدار اتتى تۇلكى قۋعانداي ءا دەگەننەن تەبىنىپ، اياۋسىز قامشى سالادى. ودان ات بىردەن دەمىگىپ، بولدىرادى. ءسويتىپ، شوقىراقتاپ، بايگەنىڭ سوڭىندا قالادى. ال ات يەسى ءۇشىن اينالىم سانى قانشا بولسا دا، ايتەۋىر، شوقىراقتاپ بايگەنىڭ ارتىنان ەرىپ وتىرىپ، مارەگە جەتۋى ماقسات سياقتى.
P.S. وتكەن جىلدىڭ قوڭىر كۇزىندە جامبىل وبلىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا، كەنەن ازىرباەۆتىڭ 125 جىلدىعىنا ارنالعان ات بايگەلەرى ءوتتى. وكىنىشتىسى، سول بايگەلەردە تاي جارىسىنان باستاپ، قۇنان بايگە، توق بايگە، الامان بايگەنىڭ ءبارىنىڭ باس جۇلدەسى مەن 1-ءشى، 2-ءشى ورىندارىن الماتىنىڭ سايگۇلىكتەرى ولجالادى. مۇنى جەرگىلىكتى اتبەگىلەر: «الامان بايگەنىڭ 55-60 شاقىرىم ەمەس، 25-31 شاقىرىمدى قۇراۋىنان، وزگەلەرىنىڭ دە قاشىقتىعى ەداۋىر قىسقا بولۋىنان، مۇنداي قىسقا قاشىقتىقتا اعىلشىن، اراب تۇلپارلارى الدىلارىنا جان سالمايتىنىنان»، دەپ مويىندادى. ءيا، ات بايگەلەرىنىڭ قاشىقتىعىنىڭ مۇنشاما قىسقارۋىنا جوعارىدا ءبىز تىلگە تيەك ەتكەن بايگەگە ات قوسۋشى بايلار ءوز «سەپتىگىن» تيگىزىپ وتىر. ولاردىڭ: «مەن اعىلشىن جىلقىسىن ۇستاپ وتىرمىن، ول 21 شاقىرىمعا دەيىن جاقسى شابادى. اتتى شارشاتىپ قايتەمىز، ونىڭ ۇستىنە كۇن دە ىستىق، ودان دا شاقىرىمدى قىسقارتايىق» دەپ ءدۇبىرلى دودانى جالپى حالىقتىق ويىن سيپاتىنان الىپ قويعاندارىنان دەر ەدىك. ەگەر بۇل جەردە بۇرىنعى 50-60 شاقىرىمدىق بايگەنى قايتا ەنگىزسەك، ءسوز جوق، اراب، اعىلشىن جىلقىلارى جولدا قالىپ، قازاقى جىلقىلاردىڭ مەرەيى ۇستەم بولارى انىق.
مىقتىلىقتى انە، سوندا كورەر ەدىڭىزدەر!..
نۇربولات الديبەكوۆ
