Qarjylyq sauattylyq – qazırgı qoǧamnyŋ tūraqty damuy men ärbır azamattyŋ jeke äl-auqatyn qamtamasyz etudıŋ negızgı faktorlarynyŋ bırı. Bügıngı taŋda äleumettık-ekonomikalyq damudyŋ bırden-bır negızı retınde qarjylyq bılımge erekşe män berılude. Būl tek jeke qarjyny tiımdı basqaru ǧana emes, sonymen qatar, qoǧamdaǧy ekonomikalyq tūraqtylyq pen ösımnıŋ maŋyzdy şarty.
Osy oraida bız qarjylyq sauattylyq salasyndaǧy sarapşy, täjıribelı maman Madina Şeŋgelbai hanymmen, qarjylyq bılımnıŋ qoǧamdaǧy rölın talqylaityn bolamyz. Onyŋ kömegımen qazaqstandyqtardyŋ qarjyǧa degen közqarasyn jaqsartudyŋ joldaryna üŋılıp, qarjylyq sauattylyqty arttyrudyŋ äleumettık jäne ekonomikalyq maŋyzyn aşatyn bolamyz.
- Madina hanym, qarjylyq sauattylyqty arttyru qazırgı qoǧam üşın qanşalyqty maŋyzdy ?
- Bügıngı taŋda qarjylyq sauatty arttyru öte maŋyzdy. Öitkenı, qoǧam alu-beru, alyp satu ürdısınde jür. Aqşaŋ bolmasa, senıŋ fiziologiialyq qajetıŋ ötelmeidı. Al sol aqşany tabu jäne oryndy jūmsau – osy künnıŋ özektı mäselesı. Şyny kerek, qazır qoǧam üşın qarjylyq sauattylyqty arttyru, qarjylyq bılım alu maŋyzdy. Bıraq, adamdar oǧan daiyn emes, qarjylyq mäselesı bolsa da öz ışınde qūpiia saqtap, jüre beredı. “Jylqy alasy syrtynda, adam alasy ışınde” demekşı adamdar qarjylyq mäselesın öz ışınde saqtap, qorqyp qana ömır sürıp jür.
- Qalai oilaisyz, ädette, adamdardyŋ qarjylyq qatelıkterı neden bastalady? Qalai aldyn aluǧa bolady?
- Qarjylyq qate aqşany dūrys jūmsamaudan şyǧady. Bız aqşany dūrys josparlai bılsek, sol josparǧa aqşa baǧynady. İä, kei kezde artyq şyǧyndar boluy mümkın. Sız josparlamaǧan jaǧdaiattar oryn alady. Sonda da bır aiǧa aqşaŋyzdy josparlap qoisaŋyz, 80% sol jospardy oryndaǧan bolasyz. Qarjylyq jospar degenımız – saǧan tüsken aqşanyŋ jūmsalu jerın anyqtau, şyǧyndaryŋyzǧa aqşa bölu. Sol aqşany bölgen kezde sızdıŋ aqşaŋyz oryndy jūmsalady.
- Sızdıŋ oiyŋyzşa, Qazaqstandaǧy qarjylyq sauattylyq deŋgeiın jaqsartu üşın qandai qadamdar jasau qajet dep sanaisyz?
- Eŋ aldymen adamdar öz tüsken aqşasyn eseptei bılse deimın. Ekınşıden, qaryz jüiesın tüsınu. Qaryz alǧan uaqytta, qanşa paiyzdyq mölşerleme bar, sony anyqtap alǧan jön. Qaryz alatyn kezde öz tabysyŋyzdy ötırık körsetpei, şynaiy bolu. Ai saiyn qaryzdyŋ summasyn tölei alatyn şamaŋyzdy anyqtaǧan jön. Üşınşı qadam, qarjylyq sauatyŋdy arttyratyn bılım alu. Aqşany jinap üirenu, investisiia turaly bılım alu maŋyzdy.
- Al jastarǧa qarjylyq sauattylyqty üiretudıŋ eŋ tiımdı ädısterı qandai dep oilaisyz?
- Jastarǧa qarjylyq sauattylyqty üirenu üşın aldymen «qajet» pen «qalau» degen tüsınıkterdı üirenu qajet. Qazır jastar «qalau» dep bärın ala beredı. Al, ol köp jaǧdaida onyŋ tıptı qajetıne de jaramai qalady. Jastar üşın basty qaǧida «qajettılıkterdı» alu. Keiın uaqyt öte qalaulardy aluǧa mümkındık bolady. Qajettılık – sız üşın maŋyzdy, paidalanuǧa jaramdy, baǧasy qolaily, 1 aidan keiın nemese 6 aidan keiın bır jerde bos jatpaityn tiımdı qūral, zat.
- Madina hanym sūhbatqa kelıskenıŋızge raqmet!
Şynynda, qazır qarjylyq sauattylyq qoǧamdaǧy özektı mäsele qataryna jatady. Elımızde öz nesiesın tölei almai otyrǧandardyŋ sany 2018 jyly 1 million 102 myŋ nan asatyn bolsa, 2022 jyly 6,5 million adamǧa köbeigen. Jalpy soma bügıngı taŋda 38,5 trillion teŋgenı qūraidy.
Qarjylyq sauattylyq – būl ömırdıŋ ärbır salasynda sättılıkke jetudıŋ kıltı. Madina hanym aitqandai, aqşany dūrys josparlau men tiımdı paidalanu daǧdylary adamnyŋ özıne senımdılıgın arttyryp, qarjylyq erkındıkke jeteleidı. Adamdar qarjylyq mäselelerdı şeşude aşyq bolyp, tabys pen şyǧyndaryn dūrys basqarsa, köptegen qatelıkterden qūtyla alady.
Eŋ bastysy, qarjylyq bılımnıŋ maŋyzdylyǧyn tüsınıp, ony kündelıktı ömırde qoldanu – tūraqty jäne sanaly qarjylyq şeşımder qabyldaudyŋ negızı. Qoǧamda qarjylyq sauattylyqtyŋ deŋgeiı köterılgen saiyn, adamdar özderınıŋ äl-auqatyn jaqsarta alady jäne ekonomikalyq tūraqtylyqqa qol jetkızuge üles qosady.
Ūqsas jaŋalyqtar
