Atom elektr stanııasynyń qurylysy eldiń kópjaqty damýyna áser etetini birneshe jerde aıtylýda. Alaıda, naqty qaı tustary jańa ózgeriske ushyraıdy? Qandaı damý tetikteri ashylady? Bul týraly “Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýty” AQ dırektory Baýyrjan Muqan aıtyp berdi.
-Atom elektr stanııasy eldiń energetıkalyq táýelsizdigin arttyrýǵa qalaı yqpal etedi? Importtyq energııa kózderine táýeldilikti tómendetý qanshalyqty múmkin?
-Qazaqstan Respýblıkasynyń energııa júıesi úsh aımaqty qamtıdy: soltústik, ońtústik jáne batys. Soltústik aımaq generaııalanǵan elektroenergııasynń qýatynyń 70%-yn jabady. Al ońtústik aımaqtardyń energııalyq tapshylyǵy da osy soltústik aımaqtaǵy energııa bólinisimen óteledi. Reseı Federaııasynan da, Ortalyq Azııa elderiniń birneshesinen belgili bir deńgeıde ımporttyq táýeldiligimiz bar. 2023 jyldaǵy derekke súıensek 115 mıllıard kVt/saǵ elektrenergııasy tutynylǵan, al óndirgen kólemi 112,2 mıllıard kVt/saǵ. Iaǵnı osy eki aralyqta defııt paıda bolǵanyn kóre alamyz. Jetpegen energııa kólemin biz basqa memleketterden aldyq.
AES-tiń áleýeti óte zor. Álemdik naryqta biz ýrandy ıgerý jáne eksporttaý boıynsha beldi memelketterdiń ishine kiremiz. Soǵan sáıkes AES-tiń qurylysy onyń ármen qaraı damýy elektrenergııasyna degen tapshylyqty joıýǵa, osy máseleni ıgerýge yqpaly etetin sózsiz. AES-ti salýǵa baılanysty bizde Aqtaýda jumys istegen atom reaktorynyń tájirıbesi bar. Soǵan sáıkes kadrlyq potenıal bar. Sonymen qatar, Kýrchatov qalasy men Almatyda úsh zertteý reaktorlary bar. Sol boıynsha atom salasynda Qazaqstanda 20 myńnan asa mamandar jumys isteıdi. Álemdik deńgeıdegi atom energııasyna qatysty aıtar bolsaq, jalpy qazaqstanda óndirilgen ýran álemdik qajettiliktiń 40 paıyzyn jabady. Ýran untaǵy men tabletkasyn qazirgi tańda Úlbi metallýrgııalyq zaýytynda shyǵarady. Osy turǵyda AES salýda otandyq áleýet bar.
-Atom elektr stanııasynyń qurylysy men jumys isteýi uzaq merzimdi perspektıvada qandaı ekonomıkalyq paıda ákelýi múmkin? Bul basqa energetıkalyq kózdermen salystyrǵanda qanshalyqty tıimdi?
-AES qurylysy burynnan kele jatqan jobalardyń biri bolyp esepteledi. Tehnıkalyq ekonomıkalq zertteýler 2008-2009 jyldary belsendi sıpat alyp QR-da atom salasyn damytý boıynsha vedomstvoaralyq komıssııada osy AES-ti salýǵa degen tolyqqandy bir pikir qalyptasyp Almaty oblysyndaǵy Úlken aýyly belgilendi. Dúnıejúzi boıynsha AES-ti salý Reseı, Qytaı, Franııa, Amerıkamen birlesken japonnyń reaktorlary qoldanysqa ıe. Qazirgi tańda eksplýataııaǵa shyqqan Reseıdiń jáne Ońtústik Koreıanyń da reaktorlary da bar. Qurylysy júrip jatqan Koreıanyń ózi tórt reaktordy salyp jatyr, sondaı-aq BAÁ tórt reaktordyń qurylysy júrgizilýde. Al Rosatom VVER-1200 modeli boıynsha toǵyz reaktor salyp jatyr. Biz nege mán berý kerekpiz? AES-tiń basqa energııa kózderimen salystyrǵanda tıimdiligi joǵary. Ony biz bekitiligen qýattylyǵyn paıdalaný koeffııenti degen shama arqyly bilsek bolady. Osy arqyly alyp qaraǵanda basqa energııa kózderimen salystyrǵanda joǵary shamasy AES-ke tıesili. Atom energetıkasy 79%, gıdroenergetıka 59%, jel energetıkasy 24%, kún energetıkasy 16%-ǵa ıe. Demek osydan AES-tiń bekitilgen qýattylyǵynyń paıdalaný koeffııenti óte joǵary ekenin bile alamyz.
- AES-tiń qurylysymen jáne onyń jumysymen baılanysty qandaı salalarda jumys oryndary paıda bolady jáne ınfraqurylym qalaı damıdy?
Jalpy atom energııasy óziniń tıimdiligimen jáne qorshaǵan ortany lastaýǵa baılanysty óte tómen deńgeıimn sıpattalynady. Kómir jáne gaz elektrstanııalyrymen salystyrǵanda kómirqyshqyl gazyn shyǵarý óte tómen deńgeıde. Turaqtylyǵy jaǵynan kún jáne jel energııasyna qaraǵanda aýa raıyna qatysty táýeldiligi joq. Sonymen qatar AES salý kezinde basqa da qosymsha salalardyń damýyna áser etedi. Qurylysqa qatysty alar bolsaq, qurylys materıaldaryna, temir beton konstrýkııalaryna degen suranys paıda bolady. Ekinshiden, ǵylymı zertteý jobalaryna suranys joǵarylaıdy. Sebebi, bilim jáne zertteý mekemeleriniń damýyna yqpal etedi. Úshinshiden, AES salǵannan keıin ony jóndeý jumystary bar jáne qyzmet kórsetýi bar qosymsha kásibı deigeıi joǵary kompanııalardyń týyndaýy ábden yqtımal. AES-tyń keıingi ıklynda radıoaktıvti qaldyqtardy ýtılızaııalaý ony tasymaldaý boıynsha transporttyq ınfrastrýktýranyń damýyna birden-bir septigin tıgizedi.
-AES-tiń qurylysyna baılanysty úlken bastapqy ınvestıııalar el ekonomıkasyna qandaı áser etedi? Bul ınvestıııalar bıýdjetke jáne basqa salalarǵa qalaı yqpal etedi?
-AES-tiń ekoknomıkaǵa tikeleı jáne janama áseri bar. AES-tiń ekonmıkaǵa áseri nemese makroekonomıkalyq kórsetkishterge áseri 2000-jyldary AQSh-tyń atom energııasy ınstıtýtynda zertteý júrgizilip sol jobalar qazirgi tańda bar. 2000-jyldary Kanadada, 2012 jyly Qytaıda, Ońtústik Koreıada 2004-2009 jyldary AES-tiń makroekonmıkaǵa áseri zerttelgen bolatyn. Bul úlken tereń metojdolgııalyq bazany qajet etedi. Demek onyń astarynda ekonomıkalyq, ekologııalyq, áleýmettik tıimdilikteri áseri baǵalanýy tıis. Ekonomıkalyq makrotıimdiligi jalpy ishki ónimniń ósýine mýltıplıkatıvti áserin beredi. Ary qaraı bıýdjetke tólem balansyna syrtqy ekonomıkalyq qyzmetke, eńbek ónimdiligine, ónerkásiptiń óndirisine, jalpy energetıkalyq qaýipsizdikke, adamı kapıtalǵa áseri bar.
«Adyrna» ulttyq portaly
