Atom elektr stansiiasynyŋ qūrylysy eldıŋ köpjaqty damuyna äser etetını bırneşe jerde aityluda. Alaida, naqty qai tūstary jaŋa özgerıske ūşyraidy? Qandai damu tetıkterı aşylady? Būl turaly “Ekonomikalyq zertteuler instituty” AQ direktory Bauyrjan Mūqan aityp berdı.
-Atom elektr stansiiasy eldıŋ energetikalyq täuelsızdıgın arttyruǧa qalai yqpal etedı? İmporttyq energiia közderıne täueldılıktı tömendetu qanşalyqty mümkın?
-Qazaqstan Respublikasynyŋ energiia jüiesı üş aimaqty qamtidy: soltüstık, oŋtüstık jäne batys. Soltüstık aimaq generasiialanǧan elektroenergiiasynŋ quatynyŋ 70%-yn jabady. Al oŋtüstık aimaqtardyŋ energiialyq tapşylyǧy da osy soltüstık aimaqtaǧy energiia bölınısımen öteledı. Resei Federasiiasynan da, Ortalyq Aziia elderınıŋ bırneşesınen belgılı bır deŋgeide importtyq täueldılıgımız bar. 2023 jyldaǧy derekke süiensek 115 milliard kVt/saǧ elektrenergiiasy tūtynylǧan, al öndırgen kölemı 112,2 milliard kVt/saǧ. Iаǧni osy ekı aralyqta defisit paida bolǧanyn köre alamyz. Jetpegen energiia kölemın bız basqa memleketterden aldyq.
AES-tıŋ äleuetı öte zor. Älemdık naryqta bız urandy igeru jäne eksporttau boiynşa beldı memelketterdıŋ ışıne kıremız. Soǧan säikes AES-tıŋ qūrylysy onyŋ ärmen qarai damuy elektrenergiiasyna degen tapşylyqty joiuǧa, osy mäselenı igeruge yqpaly etetın sözsız. AES-tı saluǧa bailanysty bızde Aqtauda jūmys ıstegen atom reaktorynyŋ täjıribesı bar. Soǧan säikes kadrlyq potensial bar. Sonymen qatar, Kurchatov qalasy men Almatyda üş zertteu reaktorlary bar. Sol boiynşa atom salasynda Qazaqstanda 20 myŋnan asa mamandar jūmys ısteidı. Älemdık deŋgeidegı atom energiiasyna qatysty aitar bolsaq, jalpy qazaqstanda öndırılgen uran älemdık qajettılıktıŋ 40 paiyzyn jabady. Uran ūntaǧy men tabletkasyn qazırgı taŋda Ülbı metallurgiialyq zauytynda şyǧarady. Osy tūrǧyda AES saluda otandyq äleuet bar.
-Atom elektr stansiiasynyŋ qūrylysy men jūmys ısteuı ūzaq merzımdı perspektivada qandai ekonomikalyq paida äkeluı mümkın? Būl basqa energetikalyq közdermen salystyrǧanda qanşalyqty tiımdı?
-AES qūrylysy būrynnan kele jatqan jobalardyŋ bırı bolyp esepteledı. Tehnikalyq ekonomikalq zertteuler 2008-2009 jyldary belsendı sipat alyp QR-da atom salasyn damytu boiynşa vedomstvoaralyq komissiiada osy AES-tı saluǧa degen tolyqqandy bır pıkır qalyptasyp Almaty oblysyndaǧy Ülken auyly belgılendı. Düniejüzı boiynşa AES-tı salu Resei, Qytai, Fransiia, Amerikamen bırlesken japonnyŋ reaktorlary qoldanysqa ie. Qazırgı taŋda ekspluatasiiaǧa şyqqan Reseidıŋ jäne Oŋtüstık Koreianyŋ da reaktorlary da bar. Qūrylysy jürıp jatqan Koreianyŋ özı tört reaktordy salyp jatyr, sondai-aq BAÄ tört reaktordyŋ qūrylysy jürgızılude. Al Rosatom VVER-1200 modelı boiynşa toǧyz reaktor salyp jatyr. Bız nege män beru kerekpız? AES-tıŋ basqa energiia közderımen salystyrǧanda tiımdılıgı joǧary. Ony bız bekıtılıgen quattylyǧyn paidalanu koeffisientı degen şama arqyly bılsek bolady. Osy arqyly alyp qaraǧanda basqa energiia közderımen salystyrǧanda joǧary şamasy AES-ke tiesılı. Atom energetikasy 79%, gidroenergetika 59%, jel energetikasy 24%, kün energetikasy 16%-ǧa ie. Demek osydan AES-tıŋ bekıtılgen quattylyǧynyŋ paidalanu koeffisientı öte joǧary ekenın bıle alamyz.
- AES-tıŋ qūrylysymen jäne onyŋ jūmysymen bailanysty qandai salalarda jūmys oryndary paida bolady jäne infraqūrylym qalai damidy?
Jalpy atom energiiasy özınıŋ tiımdılıgımen jäne qorşaǧan ortany lastauǧa bailanysty öte tömen deŋgeiımn sipattalynady. Kömır jäne gaz elektrstansiialyrymen salystyrǧanda kömırqyşqyl gazyn şyǧaru öte tömen deŋgeide. Tūraqtylyǧy jaǧynan kün jäne jel energiiasyna qaraǧanda aua raiyna qatysty täueldılıgı joq. Sonymen qatar AES salu kezınde basqa da qosymşa salalardyŋ damuyna äser etedı. Qūrylysqa qatysty alar bolsaq, qūrylys materialdaryna, temır beton konstruksiialaryna degen sūranys paida bolady. Ekınşıden, ǧylymi zertteu jobalaryna sūranys joǧarylaidy. Sebebı, bılım jäne zertteu mekemelerınıŋ damuyna yqpal etedı. Üşınşıden, AES salǧannan keiın ony jöndeu jūmystary bar jäne qyzmet körsetuı bar qosymşa käsıbi deıgeiı joǧary kompaniialardyŋ tuyndauy äbden yqtimal. AES-tyŋ keiıngı siklynda radioaktivtı qaldyqtardy utilizasiialau ony tasymaldau boiynşa transporttyq infrastrukturanyŋ damuyna bırden-bır septıgın tigızedı.
-AES-tıŋ qūrylysyna bailanysty ülken bastapqy investisiialar el ekonomikasyna qandai äser etedı? Būl investisiialar biudjetke jäne basqa salalarǧa qalai yqpal etedı?
-AES-tıŋ ekoknomikaǧa tıkelei jäne janama äserı bar. AES-tıŋ ekonmikaǧa äserı nemese makroekonomikalyq körsetkışterge äserı 2000-jyldary AQŞ-tyŋ atom energiiasy institutynda zertteu jürgızılıp sol jobalar qazırgı taŋda bar. 2000-jyldary Kanadada, 2012 jyly Qytaida, Oŋtüstık Koreiada 2004-2009 jyldary AES-tıŋ makroekonmikaǧa äserı zerttelgen bolatyn. Būl ülken tereŋ metojdolgiialyq bazany qajet etedı. Demek onyŋ astarynda ekonomikalyq, ekologiialyq, äleumettık tiımdılıkterı äserı baǧalanuy tiıs. Ekonomikalyq makrotiımdılıgı jalpy ışkı önımnıŋ ösuıne multiplikativtı äserın beredı. Ary qarai biudjetke tölem balansyna syrtqy ekonomikalyq qyzmetke, eŋbek önımdılıgıne, önerkäsıptıŋ öndırısıne, jalpy energetikalyq qauıpsızdıkke, adami kapitalǧa äserı bar.
«Adyrna» ūlttyq portaly
