Úsh apta buryn Qazaqstan bıligi "synaqtan sátti ótti" dep habarlaǵan qaýipsizdik sertıfıkaty taǵy da álemdik baspasózdiń basty jańalyǵyna aınaldy. Tamyzdyń 21-i kúni batystyń ınternet salasyndaǵy úsh iri kompanııasy shilde aıynda Qazaqstan bıligi elde jappaı engizbek bolǵan Qaznet Trust Network sertıfıkatyn óz braýzerlerinde buǵattaıtynyn habarlady.
Aldaǵy ýaqytta óz braýzerlerinde Qaznet Trust Network sertıfıkaty buǵattalatyny týraly málimdemeni úsh kompanııa - Apple, Alphabet Inc. (Google) jáne Mozilla – bir ýaqytta jasady.
"Búkil álem qoldanýshylary Firefox-qa senedi. Óıtkeni biz ınternetten aqparat izdeý kezinde qoldanýshylar týraly derekterdi qaýipti shabýyldardan qorǵaımyz. Mundaı áreketke barǵymyz kelmegen. Biraq qoldanýshylar qaýipsizdigi men ınternettiń birtutastyǵy —Firefox negizgi prınıpteriniń biri" dep málimdedi Mozilla kompanııasy senim men qaýipsizdik bóliminiń aǵa dırektory Marshall Ervın.
Álemniń barlyq bóligindegi qoldanýshylarymyzdy qorǵaý úshin únemi qajet sharalar qabyldaýǵa daıynbyz.
Osyǵan uqsas málimdemeni Chrome braýzeriniń tehnologııalar boıynsha aǵa dırektory Parıs Tabrız da jasady. "Biz memlekettik nemese basqa uıymdarǵa Chrome qoldanýshylarynyń derekterine qol suǵýǵa jol bermeımiz. Biz bul máselege baılanysty qorǵanys sharalaryn engizdik. Álemniń barlyq bóligindegi qoldanýshylarymyzdy qorǵaý úshin únemi qajet sharalar qabyldaýǵa daıynbyz" dedi ol.
Apple kompanııasynyń resmı málimdemesinde "Apple jeke ómirine qol suqpaýdy adamnyń negizgi quqyqtarynyń biri dep tanıdy... Safari sertıfıkatty senimsiz dep tanyp, qoldanýshylarymyzdyń derekteri qorǵalýy úshin qajet sharalar qabyldadyq" delingen.
Endi ınternettegi tanymal izdeý júıeleri sanalatyn Firefox, Chrome jáne Safari braýzerleri sertıfıkatty ornatylyp jatqan kezinde-aq buǵattap, muny baılanystaǵy aqaý retinde kórsetedi. Kompanııalar dereginshe, qolǵa alynǵan sharalardyń arqasynda buǵan deıin ornatylǵan sertıfıkattar da isten shyǵady. Baǵdarlama jasaqtaýshylardyń ókili jańa qaýipsizdik sharalary iske qosylǵanyn, qoldanýshyǵa qosymsha áreket jasaýdyń qajeti joǵyn habarlady.
Mıchıgan ýnıversıtetindegi Censored Planet jobasynyń sarapshysy, kompıýterlik ǵylymdar professory Erık Výstroý Azattyqqa sertıfıkatqa biraýyzdan tyıym salý "sırek kezdesetin tájirıbe" ekenin aıtty.
- Qazaqstan bıliginiń áreketi sırek kezdesetin qubylys boldy... Braýzerlerdiń áreketi Qazaqstan men aldaǵy ýaqytta HTTPS-trafıgin urlaýǵa talpynys jasaýy múmkin basqa memleketterge úlken eskertý jasap otyr. Negizgi braýzerler atalǵan máselege qarsy kúsh biriktirdi. Bul basqa memleketterge bolashaqta HTTPS trafıgin shabýyldaýdyń máni joǵyn kórsetedi, - dep jazdy ol.
Výstroý basqa braýzerler de atalǵan kompanııalardyń úlgisin qaıtalaýy múmkin ekenin aıtady.
MÁLIMDEMELER MEN FAKTILER
Birqatar batystyq bedeldi uıymdar, onyń ishinde Mozilla men Google,shildeniń 23-i kúni Výstroý men onyń Mıchıgan ýnıversıtetindegi áriptesterijarııalaǵan zertteýge súıenip, sertıfıkatty "qoldanýshylardyń jeke derekterine qaýip tóndiretin tehnologııa" dep baǵalaǵan.
Censored Planet mamandary Qaznet jumysyn zerttep, "bul tehnologııa Qazaqstan bıligi aıtqandaı qaýipsizdik sertıfıkaty emes, https qaýipsiz baılanysy arqyly júretin shıfrlengen ınternet-trafıkti "urlap", qoldanýshylardy ańdýǵa múmkindik beretin qural" degen qorytyndyǵa kelgen. Mamandardyń pikirinshe, sertıfıkat iri áleýmettik jeliler men shekteýli resýrstardyń (sarapshylar bul resýrstartyń 37-sin anyqtaǵan) qyzmetin shekteýge ǵana baǵyttalǵan.
ıfrlyq qaýipsizdik salasyndaǵy sarapshylar Qaznet astarynda "ortadaǵy adam" dep atalatyn kıbershabýyl ádisi jasyrylǵanyn – qoldanýshy men saıt arasynda "deldal" qyzmetin engizý arqyly sertıfıkat avtory derekterdi qarap, suryptap, aýystyryp, túzetýge, qupııa sózder men jeke habarlamalardy oqýǵa, suralǵan kontentti qoldanýshynyń kelisiminsiz óńdep ne odan jasyrýǵa múmkindik alatynyn aıtqan.
Výstroý Azattyqqa bergen suhbatynda sertıfıkat týraly "Ol bılik aıtqandaı hakerlerden, onlaın-shabýyldardan qorǵamaıdy. Onyń ornyna olarǵa sizdiń derekterińizdi oqyp, trafıgińizdi baqylap, tutynatyn onlaın-aqparatyńyzdy ózgertýge múmkindik beredi" degen.
Qazaqstan bıligi sertıfıkatqa qatysty aıtylǵan syndardy joqqa shyǵaryp, olardy "qaýeset" dep atady. Ártúrli vedomstvolar qoǵamdy sabyrǵa shaqyrý úshin birqatar málimdeme de jasady. Qazaqstan bas prokýratýrasy azamattardyń jeke derekteriniń qorǵalýyna kepildik beretinin, qazaqstandyqtardyń jeke ómirine aralasýǵa jol berilmeıtinin habarlady.
Qazaqstan bıliginiń aıtýynsha,sertıfıkat qoldanýshylardy ártúrli onlaın-alaıaqtyq jáne basqa da qaýipterden qorǵaýǵa baǵyttalǵan.
Sarapshylardyń sózinshe, resmı vedomstvolar men ınternet-provaıderler kóbine qarama-qaıshy sıpattaǵy aqparattar bergen. Máselen, resmı vedomstvolar sertıfıkat ornatý - erikti is dese, ınternet-provaıderler sertıfıkat ornatpaǵan qoldanýshylardyń ınternetke qosylýy qıyndaýy múmkin ekenin eskertken.
Birqatar azamattyń habarlaýynsha, ınternetke qosylýda shynymen qıyndyqtar kezdesken. Elde sertıfıkattyń engizilýine qarsy birneshe narazylyq akııasy ótti. Qaznet sertıfıkatyn ornatýǵa shaqyryp, qoldanýshylarǵa habarlama jibergeni úshin baılanys operatorynyń ústinen sotqa shaǵym bergender de boldy.
Qaýipsizdik sertıfıkaty týraly bastamaǵa birqatar qazaqstandyq jáne halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymdary da qarsy shyqty. Olar bastamany "enzýrany kúsheıtýge" jáne "azamattardy ańdý múmkindikterin arttyrýǵa" talpynys dep baǵalap, alańdaýshylyq bildirdi.
"SÁTTI SYNAQ"
Qazaqstan bıligi ázirge ne sertıfıkattyń buǵattalǵany týraly jańalyqqa, ne álemdik ınternet kompanııalardyń málimdemelerine baılanysty pikir bildirgen joq.
Sertıfıkatqa qatysty sońǵy resmı pikir tamyzdyń 6-7 kúnderi jarııalandy. Ol kezde ulttyq qaýipsizdik komıteti sertıfıkatty engizý jumystary toqtaıtynyn habarlap, qoldanýshylar "sertıfıkatty óshirýge bolady" degen. Komıtettiń málimdeýinshe, proess kezinde eldi kıberqaýipten qorǵaý maqsatyndaǵy sharalar "synaqtan ótken".
Osy jańalyqtan soń Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Twitter paraqshasynda munyń bári óziniń tapsyrmasymen syrttan jasalatyn shabýyldan qorǵaný maqsatynda júzege asqanyn jazǵan. "Qoldanýshylar úshin qıyndyqtar joq" dep jazǵan prezıdent sertıfıkatqa qatysty aıtylǵan barlyq qaýipti "negizsiz" dep atady.
Keıinirek ulttyq qaýipsizdik komıteti saıtynda sertıfıkatty óshirýge baılanysty nusqaýlyq jarııalandy. Bolǵan oqıǵaǵa baılanysty pikir bildirgen qazaqstandyq sarapshylar men baqylaýshylar Qazaqstannyń "Baılanys týraly" zańynda atalǵan tehnologııany paıdalaný týraly jazylǵanyn eskertken. Olar zań ózgermeıinshe, bolashaqta mundaı tehnologııalyq sheshimderdi qoldanýǵa talpynys qaıtalanýy múmkin ekenin aıtqan.
- Olar bul "synaq boldy" deıdi. Biraq men olaı oılamaımyn. Bul synaq bolsa, bılik qoǵamda artyq shý bolmas úshin, halyqqa bul týraly áýel bastan eskerter edi. Qazaqstanda 2015 jyly "Baılanys týraly" zań qabyldanǵan. Onda sertıfıkat týraly aıtylǵan. Zańǵa ózgerister engizip, sertıfıkat týraly jazylǵan bólimin alyp tastaý kerek dep oılaımyn. Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń málimdemesinde "sertıfıkat aldaǵy ýaqytta qaýipti jaǵdaı týǵan kezde qoldanylýy múmkin" delingen. Biz bul suraqtyń núktesin qoıýǵa kúsh salý kerekpiz, - deıdi osyǵan deıin sertıfıkat engizýge qarsy pıketke shyqqan Bella Orynbetova.
Mamandar qazaqstandyq qoldanýshylarǵa sertıfıkatty óshirýge keńes bergen. Censored Planet ókili Erık Výstroý Azattyqqa tamyzdyń 7-cinen beri sertıfıkat tarapynan belsendilik baıqamaǵanyn aıtty.
- Bılik sertıfıkat qoldanysy toqtady degenimen, bolashaqta bul tehnologııa qaıta iske qosylsa, Qaznet baǵdarlamasyn ornatyp úlgergen qoldanýshylardyń derekterine qaýip tónýi múmkin. Braýzerler sertıfıkat jumysyna tyıym salý arqyly sertıfıkat ornatyp úlgergen qoldanýshylarǵa tóngen qaýipti de joıdy, - deıdi ol.
Mozilla kompanııasynyń ókili aqparat quraldarynyń suraǵyna jaýap berip, sertıfıkat engizý jumystary toqtaǵany týraly habardy estigenin, ázirge sertıfıkatqa qarsy aldyn-alý sharasy qolǵa alynǵanyn málimdedi. Kompanııa Qazaqstan bıligi áreketin baqylaýda ustaıtynyn jetkizgen Marshall Ervın: "Qazaqstan bıligi qoldanýshylardy jańa sertıfıkat ornatýǵa májbúrlep, trafık urlaýdy qaıta bastasa, biz Firefox qoldanýshylarynyń derekteriniń qaýipsizdigin qorǵaý úshin qarsy sharalar qoldanamyz" dedi.
Qazaqstan úkimeti birneshe jyldan beri "kıberqaýipke qarsy kúres sharasyna" asa kóp qarjy bólip keledi. 2018 jyly kúsh qurylymdaryna "áleýmettik, tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy qaýip tóngende nemese tótenshe jaǵdaı bolǵanda" úkimet men prezıdent baılanysynan basqa ınternet pen baılanys júıesin buǵattaý quqyǵy berilgen.
Buǵan qosa sońǵy eki jylǵa jýyq ýaqyt boıy Qazaqstanda YouTube, Facebook pen Instagram tárizdi tanymal saıttar men messendjerler aýyq-aýyq buǵattalyp qalatyn bolǵan. Freedom House halyqaralyq quqyq qorǵaý uıymynyń álemdegi ınternet erkindigi týraly ótken jylǵy esebinde (Freedom on the Net 2018) Qazaqstan 65 eldiń arasynda 46-orynda tur.
"Azattyq" radıosy
