Üş apta būryn Qazaqstan bilıgı "synaqtan sättı öttı" dep habarlaǧan qauıpsızdık sertifikaty taǧy da älemdık baspasözdıŋ basty jaŋalyǧyna ainaldy. Tamyzdyŋ 21-ı künı batystyŋ internet salasyndaǧy üş ırı kompaniiasy şılde aiynda Qazaqstan bilıgı elde jappai engızbek bolǧan Qaznet Trust Network sertifikatyn öz brauzerlerınde būǧattaitynyn habarlady.
Aldaǧy uaqytta öz brauzerlerınde Qaznet Trust Network sertifikaty būǧattalatyny turaly mälımdemenı üş kompaniia - Apple, Alphabet Inc. (Google) jäne Mozilla – bır uaqytta jasady.
"Bükıl älem qoldanuşylary Firefox-qa senedı. Öitkenı bız internetten aqparat ızdeu kezınde qoldanuşylar turaly derekterdı qauıptı şabuyldardan qorǧaimyz. Mūndai äreketke barǧymyz kelmegen. Bıraq qoldanuşylar qauıpsızdıgı men internettıŋ bırtūtastyǧy —Firefox negızgı prinsipterınıŋ bırı" dep mälımdedı Mozilla kompaniiasy senım men qauıpsızdık bölımınıŋ aǧa direktory Marşall Ervin.
Osyǧan ūqsas mälımdemenı Chrome brauzerınıŋ tehnologiialar boiynşa aǧa direktory Paris Tabriz da jasady. "Bız memlekettık nemese basqa ūiymdarǧa Chrome qoldanuşylarynyŋ derekterıne qol sūǧuǧa jol bermeimız. Bız būl mäselege bailanysty qorǧanys şaralaryn engızdık. Älemnıŋ barlyq bölıgındegı qoldanuşylarymyzdy qorǧau üşın ünemı qajet şaralar qabyldauǧa daiynbyz" dedı ol.
Apple kompaniiasynyŋ resmi mälımdemesınde "Apple jeke ömırıne qol sūqpaudy adamnyŋ negızgı qūqyqtarynyŋ bırı dep tanidy... Safari sertifikatty senımsız dep tanyp, qoldanuşylarymyzdyŋ derekterı qorǧaluy üşın qajet şaralar qabyldadyq" delıngen.
Endı internettegı tanymal ızdeu jüielerı sanalatyn Firefox, Chrome jäne Safari brauzerlerı sertifikatty ornatylyp jatqan kezınde-aq būǧattap, mūny bailanystaǧy aqau retınde körsetedı. Kompaniialar deregınşe, qolǧa alynǧan şaralardyŋ arqasynda būǧan deiın ornatylǧan sertifikattar da ısten şyǧady. Baǧdarlama jasaqtauşylardyŋ ökılı jaŋa qauıpsızdık şaralary ıske qosylǧanyn, qoldanuşyǧa qosymşa äreket jasaudyŋ qajetı joǧyn habarlady.
Michigan universitetındegı Censored Planet jobasynyŋ sarapşysy, kompiuterlık ǧylymdar professory Erik Vustrou Azattyqqa sertifikatqa bırauyzdan tyiym salu "sirek kezdesetın täjıribe" ekenın aitty.
Michigan universitetınıŋ kompiuterlık ǧylymdar professory Erik Vustrou.
- Qazaqstan bilıgınıŋ äreketı sirek kezdesetın qūbylys boldy... Brauzerlerdıŋ äreketı Qazaqstan men aldaǧy uaqytta HTTPS-trafigın ūrlauǧa talpynys jasauy mümkın basqa memleketterge ülken eskertu jasap otyr. Negızgı brauzerler atalǧan mäselege qarsy küş bırıktırdı. Būl basqa memleketterge bolaşaqta HTTPS trafigın şabuyldaudyŋ mänı joǧyn körsetedı, - dep jazdy ol.
Vustrou basqa brauzerler de atalǧan kompaniialardyŋ ülgısın qaitalauy mümkın ekenın aitady.
MÄLIMDEMELER MEN FAKTILER
Bırqatar batystyq bedeldı ūiymdar, onyŋ ışınde Mozilla men Google,şıldenıŋ 23-ı künı Vustrou men onyŋ Michigan universitetındegı ärıptesterıjariialaǧan zertteuge süienıp, sertifikatty "qoldanuşylardyŋ jeke derekterıne qauıp töndıretın tehnologiia" dep baǧalaǧan.
Censored Planet mamandary Qaznet jūmysyn zerttep, "būl tehnologiia Qazaqstan bilıgı aitqandai qauıpsızdık sertifikaty emes, https qauıpsız bailanysy arqyly jüretın şifrlengen internet-trafiktı "ūrlap", qoldanuşylardy aŋduǧa mümkındık beretın qūral" degen qorytyndyǧa kelgen. Mamandardyŋ pıkırınşe, sertifikat ırı äleumettık jelıler men şekteulı resurstardyŋ (sarapşylar būl resurstartyŋ 37-sın anyqtaǧan) qyzmetın şekteuge ǧana baǧyttalǧan.
Sifrlyq qauıpsızdık salasyndaǧy sarapşylar Qaznet astarynda "ortadaǧy adam" dep atalatyn kiberşabuyl ädısı jasyrylǧanyn – qoldanuşy men sait arasynda "deldal" qyzmetın engızu arqyly sertifikat avtory derekterdı qarap, sūryptap, auystyryp, tüzetuge, qūpiia sözder men jeke habarlamalardy oquǧa, sūralǧan kontenttı qoldanuşynyŋ kelısımınsız öŋdep ne odan jasyruǧa mümkındık alatynyn aitqan.
Vustrou Azattyqqa bergen sūhbatynda sertifikat turaly "Ol bilık aitqandai hakerlerden, onlain-şabuyldardan qorǧamaidy. Onyŋ ornyna olarǧa sızdıŋ derekterıŋızdı oqyp, trafigıŋızdı baqylap, tūtynatyn onlain-aqparatyŋyzdy özgertuge mümkındık beredı" degen.
Qazaqstan bilıgı sertifikatqa qatysty aitylǧan syndardy joqqa şyǧaryp, olardy "qaueset" dep atady. Ärtürlı vedomstvolar qoǧamdy sabyrǧa şaqyru üşın bırqatar mälımdeme de jasady. Qazaqstan bas prokuraturasy azamattardyŋ jeke derekterınıŋ qorǧaluyna kepıldık beretının, qazaqstandyqtardyŋ jeke ömırıne aralasuǧa jol berılmeitının habarlady.
Qazaqstan bilıgınıŋ aituynşa,sertifikat qoldanuşylardy ärtürlı onlain-alaiaqtyq jäne basqa da qauıpterden qorǧauǧa baǧyttalǧan.
Sarapşylardyŋ sözınşe, resmi vedomstvolar men internet-provaiderler köbıne qarama-qaişy sipattaǧy aqparattar bergen. Mäselen, resmi vedomstvolar sertifikat ornatu - erıktı ıs dese, internet-provaiderler sertifikat ornatpaǧan qoldanuşylardyŋ internetke qosyluy qiyndauy mümkın ekenın eskertken.
Bırqatar azamattyŋ habarlauynşa, internetke qosyluda şynymen qiyndyqtar kezdesken. Elde sertifikattyŋ engızıluıne qarsy bırneşe narazylyq aksiiasy öttı. Qaznet sertifikatyn ornatuǧa şaqyryp, qoldanuşylarǧa habarlama jıbergenı üşın bailanys operatorynyŋ üstınen sotqa şaǧym bergender de boldy.
"Qauıpsızdık sertifikatyna" qarsy aksiia ötkızgen belsendıler Bella Orynbetova (oŋ jaqta) men Mūratbek Kärım aqparat qūraldaryna plakattaryn körsetıp tūr. Nūr-Sūltan, 4 tamyz 2019 jyl.
Qauıpsızdık sertifikaty turaly bastamaǧa bırqatar qazaqstandyq jäne halyqaralyq qūqyq qorǧau ūiymdary da qarsy şyqty. Olar bastamany "senzurany küşeituge" jäne "azamattardy aŋdu mümkındıkterın arttyruǧa" talpynys dep baǧalap, alaŋdauşylyq bıldırdı.
"SÄTTI SYNAQ"
Qazaqstan bilıgı äzırge ne sertifikattyŋ būǧattalǧany turaly jaŋalyqqa, ne älemdık internet kompaniialardyŋ mälımdemelerıne bailanysty pıkır bıldırgen joq.
Sertifikatqa qatysty soŋǧy resmi pıkır tamyzdyŋ 6-7 künderı jariialandy. Ol kezde ūlttyq qauıpsızdık komitetı sertifikatty engızu jūmystary toqtaitynyn habarlap, qoldanuşylar "sertifikatty öşıruge bolady" degen. Komitettıŋ mälımdeuınşe, prosess kezınde eldı kiberqauıpten qorǧau maqsatyndaǧy şaralar "synaqtan ötken".
Osy jaŋalyqtan soŋ Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Twitter paraqşasynda mūnyŋ bärı özınıŋ tapsyrmasymen syrttan jasalatyn şabuyldan qorǧanu maqsatynda jüzege asqanyn jazǧan. "Qoldanuşylar üşın qiyndyqtar joq" dep jazǧan prezident sertifikatqa qatysty aitylǧan barlyq qauıptı "negızsız" dep atady.
Keiınırek ūlttyq qauıpsızdık komitetı saitynda sertifikatty öşıruge bailanysty nūsqaulyq jariialandy. Bolǧan oqiǧaǧa bailanysty pıkır bıldırgen qazaqstandyq sarapşylar men baqylauşylar Qazaqstannyŋ "Bailanys turaly" zaŋynda atalǧan tehnologiiany paidalanu turaly jazylǧanyn eskertken. Olar zaŋ özgermeiınşe, bolaşaqta mūndai tehnologiialyq şeşımderdı qoldanuǧa talpynys qaitalanuy mümkın ekenın aitqan.
Belsendı Bella Orynbetova. Nūr-Sūltan, 9 mausym 2019 jyl.
- Olar būl "synaq boldy" deidı. Bıraq men olai oilamaimyn. Būl synaq bolsa, bilık qoǧamda artyq şu bolmas üşın, halyqqa būl turaly äuel bastan eskerter edı. Qazaqstanda 2015 jyly "Bailanys turaly" zaŋ qabyldanǧan. Onda sertifikat turaly aitylǧan. Zaŋǧa özgerıster engızıp, sertifikat turaly jazylǧan bölımın alyp tastau kerek dep oilaimyn. Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ mälımdemesınde "sertifikat aldaǧy uaqytta qauıptı jaǧdai tuǧan kezde qoldanyluy mümkın" delıngen. Bız būl sūraqtyŋ nüktesın qoiuǧa küş salu kerekpız, - deidı osyǧan deiın sertifikat engızuge qarsy piketke şyqqan Bella Orynbetova.
Mamandar qazaqstandyq qoldanuşylarǧa sertifikatty öşıruge keŋes bergen. Censored Planet ökılı Erik Vustrou Azattyqqa tamyzdyŋ 7-cınen berı sertifikat tarapynan belsendılık baiqamaǧanyn aitty.
- Bilık sertifikat qoldanysy toqtady degenımen, bolaşaqta būl tehnologiia qaita ıske qosylsa, Qaznet baǧdarlamasyn ornatyp ülgergen qoldanuşylardyŋ derekterıne qauıp tönuı mümkın. Brauzerler sertifikat jūmysyna tyiym salu arqyly sertifikat ornatyp ülgergen qoldanuşylarǧa töngen qauıptı de joidy, - deidı ol.
Mozilla kompaniiasynyŋ ökılı aqparat qūraldarynyŋ sūraǧyna jauap berıp, sertifikat engızu jūmystary toqtaǧany turaly habardy estıgenın, äzırge sertifikatqa qarsy aldyn-alu şarasy qolǧa alynǧanyn mälımdedı. Kompaniia Qazaqstan bilıgı äreketın baqylauda ūstaitynyn jetkızgen Marşall Ervin: "Qazaqstan bilıgı qoldanuşylardy jaŋa sertifikat ornatuǧa mäjbürlep, trafik ūrlaudy qaita bastasa, bız Firefox qoldanuşylarynyŋ derekterınıŋ qauıpsızdıgın qorǧau üşın qarsy şaralar qoldanamyz" dedı.
Qazaqstan ükımetı bırneşe jyldan berı "kiberqauıpke qarsy küres şarasyna" asa köp qarjy bölıp keledı. 2018 jyly küş qūrylymdaryna "äleumettık, tabiǧi jäne tehnogendık sipattaǧy qauıp töngende nemese tötenşe jaǧdai bolǧanda" ükımet men prezident bailanysynan basqa internet pen bailanys jüiesın būǧattau qūqyǧy berılgen.
Būǧan qosa soŋǧy ekı jylǧa juyq uaqyt boiy Qazaqstanda YouTube, Facebook pen Instagram tärızdı tanymal saittar men messendjerler auyq-auyq būǧattalyp qalatyn bolǧan. Freedom House halyqaralyq qūqyq qorǧau ūiymynyŋ älemdegı internet erkındıgı turaly ötken jylǧy esebınde (Freedom on the Net 2018) Qazaqstan 65 eldıŋ arasynda 46-orynda tūr.
Älemnıŋ barlyq bölıgındegı qoldanuşylarymyzdy qorǧau üşın ünemı qajet şaralar qabyldauǧa daiynbyz.
"Azattyq" radiosy
