Almatydaǧy Kino üiınıŋ bügıngı qarausyz küiınen tiıstı ministrlık habardar ekenı aitylady. Degenmen ony qaita jaŋǧyrtyp, qalpyna keltırudıŋ joly qandai? Kino önerınıŋ ǧibadathanasyndai ǧimarat nege mūndai küige tüstı?
«AIMANOV QONAEVTAN SŪRAP ALǦAN»
Almatynyŋ qaq ortasynda ornalasqan Kino üiın bırı bılse, bırı bılmes. Sebebı Qazybek bi men Qaldaiaqov köşlerenıŋ qiylysynda ornalasqan ekı qabatty ǧimarat jyn-oinaq mekenıne ainalyp ketkelı bıraz jyldyŋ jüzı bolǧan. Mädeniet oşaǧy boluy tiıs meken qarausyz qalǧan baladai «jetımsırep» tūr. Tüngı klubtyŋ jarnamasy jarqyraǧan ǧimarattyŋ syrty bütın bolsa da ışı astan-kesteŋ.
Osy ǧimarat ötken ǧasyrda Almaty jastarynyŋ süiıktı mekenı bolǧan degenge bügınde eşkım senbestei küige tüsken.
Kinogerlerdıŋ sözınşe, būl nysandy 1969 jyly Şäken Aimanov Dınmūhammed Qonaevtan sūrap, ırgetasyn qalaǧan. Är būryşyna erekşe nazar salyp, qabyrǧasyn alaqanymen sipap, köŋıl bölgen desedı. Nätijesınde ekı jyldyŋ ışınde 2 qabatty ülken ǧimarattyŋ ırgetasy qalanyp, sol jyly-aq kinolardyŋ körsetılımı jürgen.
MÄDENİET OŞAǦYN JYN-OINAQQA AINALDYRǦAN KIM?
Qazaqstan Kinematografister odaǧynyŋ enşısınde bolǧan ǧimarattyŋ dauy ötken ǧasyrda bastalsa kerek. Oljas Süleimenov, Qaltai Mūhamedjanov, Äkım Tarazi, Raşid Nūǧymanov, Oraz Rymjanov, Maksim Smaǧūlov, Ämır Qaraǧūlov, Asanälı Äşımov, İgor Vovnianko jäne jas maman Ahat Ybyraev töraǧalyq etken kino älemınıŋ tynyştyǧyn naryqtyq zaman būzǧan.
Toqsanynşy jyldary memlekettıŋ qamqorlyǧynan qaǧylǧan şyǧarmaşylyq üilerın jappai jekeşelendıru jürgızılıp, sol kezde käsıpkerlerdıŋ bırı ataqty Kino üiı ǧimaratynyŋ 60 paiyzyn satyp alypty. Aldymen ǧimarattyŋ bır bölıgı qoǧamdyq tamaqtandyru ornyna, sosyn tüngı klub bolǧan körınedı. 2016 jyly Qazaqstan kinematografister odaǧy jas, esımı köpke beimälım rejisser Ahat Ybyraevtyŋ qolyna ötken. Ol Kino üiınıŋ odaqqa qarasty bölıgın jalǧa berıp, ol jerdı kommersiialyq maqsatqa paidalana bastaidy. Al bırneşe jyldan berı Kino üiınıŋ maŋdaiynda «King club» degen jarnama tūr.
Basynan baq taiǧan Kinogerler odaǧy 2018 jyly aqpanda kezekten tys sezd ötkızıp, ūiym basşylyǧyna Ermek Tūrsynovty bekıtken. Kino üiın kinogerlerge kerı qaitaru jūmystary bastalyp, ǧimaratty jalǧa alǧan käsıpkerlerdı sotqa bergen Qazaqstan kinematografister odaǧy 2,5 jyldan soŋ, jeŋıske jetken.
- 2000 jyldaryy basşylar ǧimarattyŋ 60 paiyzyn satqan. Qazır Odaqta tek 40 paiyz qaldy. Qanşa ret ministrlıkke eskertıldı. Ermek Tūrsynov bärımen kelısken, söilesken. Ministrler «qoldaimyz, kömektesemız» degen. Bıraq, jai söz bolyp qaldy. Almatyda üş äkım auysty. Bärımen de jüzdestı. Ol jerde de tek «kömektesemız» degen qūrǧaq uäde bolǧan. «Qazaqfilmde» de jaǧdai osyndai. 1969 jyldan berı ol jaqqa ta jöndeu jūmystary jasalmaǧan. Kino üiı de qirap tūr, - deidı kinoprodiuser, Qazaqstannyŋ Eŋbek sıŋırgen qairatkerı Qanat Törebai.
KİNOTEATRLAR JEKENIŊ QOLYNA KETKEN...
Qazaq kinosynyŋ bolaşaǧy üşın aianbai eŋbek etuge arnalǧan būl mekennıŋ bügıngı körkı adam şoşyrlyq. 400 oryndyq kinozaly bar mekende qazaqtyŋ üzdık tuyndylary qoiylyp, türlı kinolardyŋ tūsaukeserı kesıldı degenge senu qiyn. Alaida jastyq şaǧyn osynda ötkızgen el aǧalary bar şyndyǧyn jaiyp saldy.
- Men 1974 jyly oqudy bıtırıp, Leningradtan osynda keldım. Kinostudiia qazırgı filarmoniianyŋ ornynda bolatyn. Sol jaqtan 6-da şyǧyp, osy jaqta kino köruşı edık. Bükıl Keŋes odaǧyna taralǧan kinolardyŋ tūsaukeserı osy Kino üiınde ötuşı edı. Al astyndaǧy biuro şetel kinolaryn Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırıne taratyp, belgılı akterlermen kezdesu, leksiia ūiymdastyratyn. Balalardyŋ bärın osylai kinoǧa tartuşy edı. Qazır ol tügılı özımız premera jasai almaimyz. Memleket kömek bermeidı. Bız qoǧamdyq ūiymbyz. Sol sebeptı ministrlık bızge qarjy böle almaidy. Alaida bızde qazır eş jerde memlekettık kinoteatrlar joq. Bärı jekenıŋ qolynda. Ministrlıkten bızdıŋ sūraitynymyz: Almatyda memlekettık kinoteatr bolsyn. Qazır «Qazaqfilmde» kinolar şyǧyp jatyr. Ony körsetetın jer joq. Basqa kinoteatrlar äkesınıŋ qūnyn sūraidy. Bızge kömektesetın adam bolsa osy ǧimaratty jöndeuden ötkızıp bersın. 400 oryndyq zaly bar. Kino körsetetın keremet jer. Jastardy osy jerde oqytuǧa, kinoǧa bauluǧa, üiretuge bolady, - deidı Kinomatografister Odaǧynyŋ hatşysy, rejisser Satybaldy Tekeev.
QAZAQ KİNOSYNYŊ BÜGINGI KÜII – KİNO ÜIINIŊ JAǦDAIY
- Bız qalai täuelsızdık aldyq, solai ūlttyq kinonyŋ mäselesı bastaldy. Sol kezden bastap osyndai qirandyǧa jetıp otyrmyz. Būl 90-jyldardan bastalǧan mäsele negızı. Sol sätte jaŋa buyn kelıp, kinoǧa ielık ettı. Qazır köbısı būl düniede joq. Olar kezınde osynyŋ bärın satyp, qyzyǧyn körgen. Olar soŋǧy saǧattarynda qiynşylyq kördı. Önerge qiianat jasauǧa bolmaidy. Ömır sony däleldedı, - deidı ssenarist, rejisser, kinotanuşy Erlan Töleutai.
Kölemı 900 şarşy metr bolatyn kinogerler ielıgınde qalǧan aumaqta ekı myŋynşy jyldardyŋ soŋyna deiın «Euraziia» kinofestivalı, şetel kinolarynyŋ aptalyǧy, kinogerlerdıŋ «Qūlager» täuelsız syilyǧy saltanatty türde tabystalyp otyrǧan.
Al qazırgı jaǧdaida sot arqyly Kino üiı kinogerlerdıŋ menşıgıne qaitqanymen kömek körsetetın «Atymtai jomart» tabylmai tūr. Eŋ ökınıştısı, qazır būl jerdı «köşe kezgenderdıŋ tastandy mekenımen» şatastyruǧa bolady. Sebebı qūndy qūjattar şaşylǧan, oryndyqtardyŋ kül-talqany şyǧyp, barlyq jer qiraǧan. Tıptı kino tarihynda esımı altyn ärıptermen jazylǧan kinogerlerdıŋ suretterı aiaq asty bolyp, arhivta saqtaluy tiıs suretter men estelıkter şaŋ basyp jatyr.
- Būl – kielı meken. «Qazaqfilm» siiaqty, Jazuşylar odaǧy sekıldı kielı jer. Būl jerde Şäken Aimanovtyŋ ızı qalǧan.1971 jyly aşyldy. Kino üiı – qazaq kinosyndaǧy maidangerlerdıŋ ekınşı üiı siiaqty bolyp keldı. «Qyz Jıbek» filmınıŋ alǧaşqy tūsaukeserı osy jerde öttı. Sondyqtan būl tarihi sätterge toly kielı meken. Bızdıŋ kelesı josparymyz – ǧimaratty qalpyna keltırıp, kädege jaratu. 2 ai būryn ministr Aida Balaevamen kezdestım. Ol kısıler «bılıp otyrmyz, habardarmyz, kömektesemız» dep otyr. Endı jöndeu jūmystaryna qajettı materialdar, zattardyŋ qarjysyn sanau jūmystary jürıp jatyr. Qazaq qoǧamy, memlekettıŋ kömegımen kielı jerımızdı körnektı qalpyna keltıru kerek. Keiın būl jerde memlekettık filmderdıŋ tūsaukeserı, premera ötedı. Qazaqstandaǧy ideologiiaǧa toly, halyqtyŋ qoly jetetın kinoteatrǧa ainaldyramyz degen josparymyz bar, - deidı Qazaqstan kinogerler odaǧynyŋ basqarma töraǧasy Adai Äbılda.
CÜRIP TASTAP, SEGIZ QABAT ǦİMARAT SALMAQ
Qala ortasynda körkı ketken ǧimaratqa demeuşılık etuşıler tabylypty. Alaida olardyŋ közdegenı paida bolyp otyr deidı kinogerler. Biznesmender Kino üiın sürıp tastap, segız qabatty ǧimarat saluǧa niettı körınedı. Köpqabatty ortalyqtyŋ ekı qabatyn kino maitalmandaryna tabystap, qalǧanyn jeke müddege paidalanudy közdemek. Būl ǧimaratty «amanat» dep sanaityn kino salasynyŋ saŋlaqtary ūsynysqa kelısım bıldırmegen.
Qos qabatty ǧimarattyŋ bırınşı bölımınde klub bolyp, jihazdary qalyp qoiǧan. Şäken Aimanov qolymen ūstap, alaqanymen sipalaǧan qabyrǧalarda LGBT tuy beinelengen ersı suretter, al 400 adamdyq zalda ışımdıktıŋ qaldyqtary jatyr.
Kezınde basşylyq otyryp, qūryltai ötkızgen ekınşı qabattaǧy bölmeler de astan-kesteŋ. Ūlylardyŋ suretterı aiaq astynda taptalyp, ötken ǧasyrda ılıngen afişalar şaŋ basqan. Kezınde qūny 1 rubl bolǧan qūndy biletter de jerde şaşylyp jatyr. Odan bölek, Abdolla Qarsaqbaevtyŋ türlı tuyndylary, «Jerūiyq» pen «Jetımder» syndy filmderdıŋ diskterı synyp, qarausyz qalǧan.
Ǧimarattyŋ bügıngı körınısıne qarap, «osy jerde kezınde baqilyq bolǧan kinogerlerdı aqtyq saparǧa şyǧaryp salu räsımderı ötken» degenge eşkım sene qoimas. Bıraq būl – naǧyz şyndyq. Jyn-oinaqqa jem bolǧan Kino üiın äreŋ aman alyp qalǧan kinogerler bügınde amaly tausylǧanyn aitady. Tarihty saqtap qalu üşın memleketten kömek sūrap, ūlttyq kinoteatrdy qalyptastyruǧa şaqyrady.
"Adyrna" ūlttyq portalynyŋ iutub arnasynda osy mäselege qatysty kinogerlerdıŋ oiy men pıkırı aitylǧan podkast jariialandy.Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
