QR boıynsha gandboldan segiz dúrkin chempıon, elimizdiń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, Partııalyq oqý júıesiniń joǵary bilimdi saıasatkeri, BaıTurservıs JShS dári-dármek óndirýshi jáne eksporttaýshy Dosbaev Turǵanbaı Baıjanuly "adyrna.kz" ulttyq portalyna suhbat berdi. Súbeli suhbatty dertine em izdegen qalyń kópshilikke usynamyz.
- Jalpy sizdiń QR-na eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, Qazaq Memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń kafedrasyna 20 jyl qyzmet etken eńbekqor jan ekenińizden habardarmyz. Uıymdastyrýshylyq qabiletińizge qanyqpyz. Biraq farmaevtıkaǵa qalaı keldińiz?
- Áýelden eńbek jolymdy 1979-1980 jyldary Qazaq Memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń aýylsharýashylyq stýdentter otrıadymen jumys jasaýdan bastadym. Bir stýdenttiń óziń basqarý ońaı dúnıe emes ekeni belgili. Alaıda men jumys barysynda 34 myń stýdent qatysqan Búkilálemdik aýylsharýashylyq stýdentter otrıadyn (CCCH) Astrahan oblysy, Chernıaev aýdanynda basqardym. Sol jerde Qazaqstannyń komandıri boldym. Osy aýylsharýashylyq jumystarda Qazaq Memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń qyzdary 1-oryndy jeńip alyp, Ortalyq komıtettiń gramotasymen, aýyspaly Qyzyl Týymen marapattaldy. Kórdińiz be, siz aıtqandaı mende Qudaıdan berilgen uıymdastyrýshylyq qabilet bar. Agranom, dene shynyqtyrý muǵalimi atanyp, dári jasaýshy mamanǵa aınalýym ata-babamnan kele jatqan basqarýshylyq qabiletimniń bolýynda. Ekinshiden, Reseıden Aqsaıǵa sýdy 15 myń adam satyp alyp jatyr degendi estip, ákimge bardym. Maǵan ǵımarat berińiz, men ony óz qarajatyma alaıyn, 3 aıda sý shyǵaraıyn dedim. Salyq osy Batys Qazaqstanda qalady, jumys orny ashylady, sonda jumysshylar óz elimizdiń sýyn tutynatynyń tilge tıek etip kettim. Ákim "1 jylda sýdy shyǵara alsańda rızamyz" dep arqamnan qaqqan. Alaıda ózim aıtqanymdaı 3 aıda sýdy shyǵaryp shyqtym. Sol kezde adam densaýlyǵyna áser etetin ishken sýy men jegen tamaǵy ekenine kózim jetti. Osylaısha maǵan densaýlyqqa paıdaly ónimderdi óndirý kerek ekenin túsindim. Aqyrynda maqsatyma jetip, jumysymdy ShQO Qatonqaraıdan 6 km ary ornalasqan Aqsý sovhozynan 1348 gektar jer alyp, dárilik shópterdiń túr-túrin jınaýmen aınalystym. Sebebi naǵyz densaýlyqqa paıdaly ónimder Qatonqaraǵaıda. Aýasy saf, taýlardan, orman-kólderden turatyn Katonqaraǵaıdyń jerindegi shópteriniń ózi adam janyń da tániń de emdeıtindeı edi. Osylaısha qyzyl kitapqa engen ósimdikterden bıologııalyq belsendi qospalardy aldym. Bul jaqta dárilik shópterdiń 180 túri ósedi eken. Tabıǵattyń daıyn ónimderin paıdalana otyryp, «BaıTurServıs» JShS Qatonqaraǵaıdan dárilik shıkizattardy óndiretin jeke bazasyn qurdym. Búgingi kúni biz oılap tapqan 40 tan astam ónimderim bar.
- Qazirgi zamanda túrli jelilik marketıngpen aınalysýshylar kóbeıip ketti. Ne Memleket bergen arnaıy ruqsaty joq, ne lıenzııasy joq, áıteýir jeleń sózben maqtap, paıdasyz ónimderin ótkizýde. Sizdiń ónimderińiz qanshalyqty zańdy?
- 2012 jyldyń 16 mamyrynda dári-dármek, fıto-shaı, balzam, ekstrakt-kapsýlalar óndirýge Memlekettik sertıfıkat ıelengenbiz. Iaǵnı Memleket tarapynan dárilik shıkizattardy óndirýge jáne satýǵa ruqsatymyz bar. Tipten tamaqtaný akademııasy bizdiń ónimderińimizdiń sapasyna kepildik bergen. Odan keıin 2015 jyly JShS BaıTurServıs "ónerkásip kóshbasshysy-2015" atanyp, tóbemiz bir kókke jetken. Jalpy óndirilgen dárilerimizdiń bári álemdik jáne IHI Alliance standarttaryna saı, halal ónimderiniń jalpy sharttaryna sáıkes keledi. Búginde BaıTurservıs Memleketke ǵana shıkizat taratýshy emes, Ortalyq Azııa jáne Qytaı Halyq Respýblıkasyna deıin daıyn ónimderdi eksporttaýshy. Qan qysymyn, dıabetti emdeıtin fıto-shaı jáne qyzyl tamyr ekstraktalary qazirgi tańda Qytaıdyń laborotorııalyq synaǵynan ótýde. Onymen qosa QR-da BaıTurServıstiń óz jekemenshik jerinde ósetin 180 nen astam dárilik shópterin eksporttaý quqyǵyna ıe bolǵan.
- Joǵaryda 40 dárilik shópterdi paıdaǵa asyryp, adam densaýlyǵyna qajetti ónimder shyǵardym dep aıtyp kettińiz. Ónimderińiz qanshalyqty paıdaly?
- Máselen, meniń qyzyl tamyrdan jasalǵan sháıim bar. Ony Aıdyn Aıymbetov ǵaryshqa ushqanda ishken. Ol júrek-qan tamyrlarynyń jumysyn rettep, zár shyǵarýdy qalypqa keltiredi. Imýnıtetti kóterip, erkektik kúsh-qýatty arttyrady. Al baǵanadan beri maqtap jatqan «altyn tamyr» fıto-shaıy júıke júıesin tynyshtandyrady. Sebebi adam boıyndaǵy búkil dert kúızelisten paıda bolady. Al "Altyn tamyr" adam ómirin uzartady. Onymen qosa fıto-sháıdi bir ret tańda ishseńiz, kúni boıy álsizdikten saqtaıdy. «Maral tamyry» - tábetti jaqsartady, kóńil-kúıdi kóterip, sharshaý, titirkený saldarynyń aldyn alady. «Jan shıpa»- Algeımer, Parkınson aýrýlaryn emdeý úshin jáne búırektiń qyzmet etý belsendiligin joǵarylatý úshin usynylady. «Tabıǵı organıkalyq kalıı» - adam aǵzasyndaǵy kalııdiń jetkilikti mólsherde bolýyn qamtamasyz etedi. «Dıabetti emdeýshi» - qandaǵy glıýkozalardy azaıtyp, ornyna A, V1, K, RR, V3 dárýmenderin toltyrady. «Atlantıkým» kosmetıkalyq balzamy - túıeniń maıynan jasalǵan. Nevrıt, pleksıtah, radıkýlıt, ıshıalgııa, býrsıt, osteohondroz, protýrzııa, julyndaǵy gryja, gemoroı aýrýlaryn emdep jazady. «Afrodıta» shamdary - gınekologııalyq aýrýlarda, atap aıtsam, erozııa, mıoma, qursaqtaǵy qaterli isik, týrbalardyń qabynýy, ıstıtke em. «Majýnı aflotýn» baldan jasalǵan balzam - qan qysymy túsken kezde qalypqa keltirip, qan azdyqqa sep bolady. "Taý jıdegi" 200 qysymdy az ýaqytta 120-ǵa túsiredi. Qanshasy aıtylmaı qaldy. Ózge de adam densaýlyǵyn 100 % qalypqa keltiretin ónimderim bar.
- Tamasha! Atalǵan dári-dármekterińizdiń bárin alǵym kelip ketti ǵoı. Emdik shópterińizdiń qýaty sondaı myqty bolsa da, jahanǵa jar salyp jatqan joqsyz. Onyń sebebi nede? Jalpy jarnamany nege jasamaısyz?
- Osy kúnge deıin birde-bir jarnamamen aınalyspadym. Onyń sebebi bastaǵan isim aıaǵyna deıin tolyq jetpeı jatyp, jahanǵa jar salǵandy qý janym súımeıdi. Bastaǵan isińdi jarııalaı berseń, ol eshqashan ósip ónbeıdi. Kerisinshe eńbegim shyrqaý shyńyna jetip, pisip turǵanda jarnamasyz-aq tanylatynyna senimdimin. Qazir birneshe armandarym bar. Sol armandaryma qol jetkizgende jarnamanyń sońynan men emes, kerisinshe jarnama meniń sońymnan júgiredi.
- Ol qandaı arman boldy eken?!
- Alǵashqy armanym qazaq shıpagerleriniń tarıhyna negizdelgen ulttyq emshilik aýrýhana ashý. Osy úshin qarjy jınaý ústindemin. Negizi bolashaqta tórt óńirde «qazaq klınıkasy» degen at berip, emdeý ortalyǵyn ashsam armanym bolmas edi. Klınıkany ashý úshin zamanaýı dárigerlik klınıkanyń Memlekettik leenzııasyn alý kerek edi. Biz aldyq. Sonymen qatar qazaq klıkasynyń emdeý ortalyǵyn OQO-da Aqsýkentte ashyp qoıdyq. Jaqsy jumys jasap jatyr. Demek alǵashqy qadamdar jasaldy. Onymen qosa Memlekettik qazaq emshiligimen birge zertteý, dári-dármek zertteý bazasy men qazaq emshilik daryndaryn tárbıeleý bazasyn qurý nıetim bar. Jáne emdelýi qıyn aýrýlarǵa qatysty qytaı tilinde «qazaq dárigerlik shejiresi», «qazaq shıpagerliginiń nazarlyq negizi», «qazaq shıpagerliginiń tarıhy» atty aýdarma jasalǵan 8 tomdyq ádebıetter shyǵarý oıymda júr.
- "Qazaq medıınasy" degen búgingi tańda klınıka joq. Sizden estip qýanyp otyrmyn. Klınıka týraly tolyǵyraq aıtyp berseńiz..
«Qazaq emshiligi» shıpahanasynda Qazaq shıpagerligi jolymen emdeıtin bólimderdi, aýrý túrlerin jáne emdeý ádisterin qysqasha tanystyryp keteıin.
1. Ishki aıyqtyrý bólimi: bul bólim Qazaq emshiligin negiz etip, asqazan, baýyr, tynys joly, qan aınalym júıesi, nesep joly, jel-quz qatarly aýrýlardy emdeýdi qarastyrady. Emhanamyzda Qazaq emshiligi joldarymen jasalǵan dárilerdi ishke qabyldaý jáne denege jabystyrý arqyly emdeý júrgiziledi.
2. Otashylyq bólim: Qazaq otashylyǵy uzaq tarıhı tájirıbege ıe. Bul bólim dástúrli daýalaý ádisterin paıdalanyp túrli synyq, sińir etteriniń zaqymdalýy, qol-aıaq, moıyn, kókirek, bel omyrtqa (beltikteýlik, qorbýyn, shorbýyn, sorbýyn) aýrýlaryn emdeýde erekshe nátıjege qol jetkizip keledi.
3. Áıelder bólimi: Emhanamyzdaǵy áıelder aýrýy bólimi otyrma bulaý, qum bulaý, maqsatty tartylǵy sekildi emdeý sharalaryn qoldanyp, keldigór, jatyr moıynynyń qabynýy, das qýys qabynýy qatarly aýrýlarǵa em júrgizedi. Emdeý ónimi kórnekti ári ońaı ádispen júzege asqandyqtan, naýqastardyń qoldaýyna ıe boldy.
4. Bulaýhana(sýyq tııýge qarsy em): bulaýmen emdeý. Qazaq dástúrli emshiliginiń bir túri. Mundaǵy ónimder sapaly, aǵzaǵa keri áseri joq, tabıǵı dári shópterden jınalyp, dert túrine baılanysty belgili mólsherde qoldanýǵa beriledi. Bul ádispen jel-quz, sorbýyn, shorbýyn, qorbýyn qatarly aýrýlardy emdeýge bolady. Bulaýmen emdeý naýqastyń densaýlyq jaǵdaıyna qaraı birneshe túrge bólinedi.
5. Qaptek bólimi (Teri aýrýlar bólimi): bul bólim Qazaq dástúrli emshiligin qoldanyp, ishke jáne syrtqa dári qabyldatý arqyly birshama kúrdeli teri aýrýlaryn emdeýde erekshe nátıjege qol jetkizýde.
6. Qandalma bólimi (qan alý, ıne jáne dońqamen emdeıtin bólim): bul qan qysymy joǵarylaý, tamaq qabyný qatarly naýqastardan qan alý arqyly júzege asatyn em. Moıyn, arqa, bel omyrtqa, qol-aıaq aýrýlary, shorbýyn, qorbýyn, júıke júıesiniń buzylýy, saldaný dıagnozyndaǵy naýqastardy lońqa, qurǵaq ıne, ysqymalaý, fızıkalyq emdeý arqyly saýyqtyrady.
- Jalpy qazir adamdar aýrýhanaǵa barǵysy kelmeıdi. Tirshilikten kóz ashpaı júrip, bir kúni aýrýy asqynyp ketedi. Osynyń aldyn alý joly bar ma?!
- Osyny ózim de aıtqaly otyr edim. Mysaly, siz qonaqúıge ne dámhanaǵa bardyńyz dep elesteteıikshi. Ol jerde sizge birinshi kofe, sháı nemese kokteıl usynady. Bulardyń biri qan qysymyn túsirip jiberse, biri qandaǵy qant mólsherin kóbeıtedi. Tistiń sarǵaıýyna ákep soqtyrady. Jalpy aıta berseń kóp. Osylardyń ornyna meniń "tabıǵı organıkalyq kalııimdi" kokteıl túrinde usynsa deımin. Nemese tashkenttik sháıdiń ornyna júregi aýyratyn adam bolsa júrekke arnalǵan, búıregi aýyrsa, búırekke arnalǵan sháıime tapsyrys berse, adam densaýlyǵyn emdeıtin edi. Aýrýdyń aldyn alý degen osy.
- Sonymen qatar sizdiń kitap jazatynyńyzdy da estip edik...
- Jalpy adam ózi qandaı bolsa aýrýy da sondaı bolady. Máselen, yzaqor, ashýlanshaq adamnyń baýyry aýyrady, nemese únemi ne bolsa sodan shoshynyp júretinderdiń ót joly qabynsa, bireýdiń qamyn jep, únemi shyr-pyr bolyp júretinder kók baýyr aýrýymen aýyrady, óziniń kórkine senimsiz áıelder uıqy beziniń aýrýyna ushyraıdy. Mine, osy syndy dúnıeler bizdiń kitabymyz da jazylǵan. Biz dep otyrǵanym Medıınalyq emdeýdiń álem chempıony, Shyǵys medıınanyń ǵulama bilgiri, Respýblıkalyq I-dárejeli kásibı halyq emshisi, jazýshy Saııd Iýldashóli Saııd Ergashóli Quraıysh Qajy Ál Arabı. Bul kisi maǵan óz batasyn bergen. Kitabymyz «Dástúrli medıınaǵa negizdelgen qazaq halyq emshiligi» dep atalady. Osynyń úsh tomdyǵy bar. Munda halyq emshiligine qatysty bar maǵlumattar engizilgen. Júıkeńiz aýyrsa úı jaǵdaıynda ne isteý kerek? Nemese baýyryńyz ne sebepti aýyrady? Kóńil-kúıdiń densaýlyqqa áseri?- degen sekildi suraqtarǵa jaýaptar berilgen. Jalpy aıtqanda bul kitappen júrip-turǵan adamdar aýyrmaýdyń qamyn jasaıdy.
- Úsh birdeı qasıetti alyp júrip, 40 túrli dári oılap taýyp, kitap shyǵaryp, Turǵanbaı Dosbaev atyndaǵy bıznes entrdi de basqaryp otyrsyz. Osynshama kúsh-qýatty qaıdan aldyńyz?!
- Men bir jasymnan ákesiz óstim. Anam ǵana boldy. «Anasyz ósken tul jetim, ákesiz ósken erke jetim» degendeı erke jetim bolyp er jettim. Iaǵnı meniń sener eshkimim joq bolǵan soń aıaqqa ózim turýym kerek ekenin túsindim. Túsindim de erteńim úshin áreket ettim. Eger anama ǵana ıek artyp júrgende bul ómirde eshkim bolmas edim. Táńirge myń shúkir! 4-synypty támamdaǵanda, ınternatta oqydym. Ol jerde sabaǵyńdy oqısyń, kıimińdi ózderi beredi, tamaǵyńdy ishesiń, sportpen shuǵyldanasyń. Iaǵnı men áskerde júrgendeı tárbıe alyp shyqtym. Ári boıymdaǵy talantym da tynysh jatqyzbady.
Siz úsh Joǵarǵy oqý oryn támamdap, gandboldan segiz dúrkin QR chempıony atandyńyz, Úkimet 3 bólmeli úı berdi. Qazaq Memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń kafeda meńgerýshisi, kásipodaq komıtetiniń tóraǵasy boldyńyz. "Aıko" degen sý shyǵardyńyz.
Kez-kelgen jetistikke jetken tulǵa retinde adamzatqa qandaı aqyl aıtasyz?
- Birinshiden, jumys isteısiń be, bar ynta-shyntańmen, janyńmen berilip iste. Osy bir jumys úshin ýaqytyńdy, bar sátińdi qurban etetindeı bol. Sáıkesinshe, jumys ta saǵan úlken baqyt, taýsylmas shattyq syılaýy tıis. Ondaı bolmaǵan jaǵdaıda ol jumystan shyq! Adam barlyq aýrýdy jumys jasaýdan taýyp alatynyń umytpaýy kerek.
Suhbattasqan: Aqgúl AIDARBEKOVA
"Adyrna" ulttyq portaly
