«Han (Jünıs han ) barlyq küş jıgerın saryp etıp, osy qauym(moǧoldar keiıngı ūly jūz qazaqtary) uälaiatqa (Moǧolstanǧa) ornyǧyp, otyryqşy el boluyna yntaly boldy, üitkenı otyryqşy el bolmai şynaiy mūsylman bolu mümkın emes edı» ( Mūhammed Haidar Dulati Tarihi Raşidi.177- bet)
Qazaq handyǧy köşpendıler memleketı boldy, qazaq handyǧyna qaraǧan Türkıstan aimaǧyndaǧy qalalarmen kentterdı mekendep 10- ǧasyrdan berı islam dının qataŋ ūstanatyn sarttardy esepke almaǧanda negızgı halyq qazaqtar, onan qalsa qyrǧyzdarmen, qaraqalpaqtar, noǧailar derlıktei köşpendı halyq boldy. Qazaq dalasynyŋ köp jerı sol zaman tūrǧysynan otyryqşylyqqa köşuge tiımsız boldy, sondai-aq köşpendılerde odan barynşa qaşqalaqtady. Sol sebeptı qazaq dalasynda islam ornyǧyp tamyr tarta almady.
Abylai han Joŋǧarǧa tūtqyn bolǧan kezde joŋǧar hontaişysy Ǧaldan seren: «Elıŋ egın salama?»-dep sūrapty, Abylai: «Salmaidy»- deptı, sonda Ǧaldan: «jer emşegın embegen el älıde bolsa neşe audarylyp juyrda ornyqpas deptı.(Şäkärım Qūdaiberdı ūly. Qyrǧyz-qazaq ham handar şejıresı).
Köşpendı qazaqtardyŋ ışınen 17- ǧasyrdan bastap egın eguşıler aqyryndap paida bola bastady. Onyŋda keibır sebepterı bar edı. 1630- jyldardan bastap küşeie bastaǧan oirattardyŋ chorys taipasy bır tūtas joŋǧar memleketın qūrdy. Sonymen qatar Altaidyŋ terıstıgınde Enesei alabyna deiın joryq jasap altai(tölengıt), tyba, hakas, qyrǧyz siiaqty türkı tıldes taipalardy baǧyndyrdy. Baǧynǧysy kelmegen köptegen Saian-Altai, Sıbır türık rulary batysqa köşıp qazaqtarǧa qosyldy. Joŋǧarlardyŋ Jetısuǧa joryǧy Jetısudyŋ aumaqty bölıgın basyp aluy ūly jüz qazaqtarynyŋ jerın qatty taryltyp jıberdı, osy sebeptı mal baǧu qiyndaǧannan keiın jer öŋdeuşıler paida boldy.
Şoqan Uälihanovtyŋ aituynşa :«Egınşılıktıŋ ūly jüzde şyndap qolǧa alynuy 17- ǧasyrda ömır sürgen janystan şyqqan , sol rudyŋ basty adamdarynyŋ bırı Baiqabyl esımımen bailanysty. Ol öz auylyna qaşyp kelgen qalmaqtyŋ järdemımen tūŋǧyş ret jerge soqa saldy».(Şoqan Uälihanov. Altyşaharǧa sapar.17- bet)
Orta Aziiada feodaldyq jer ielenudıŋ negızgı türı soiyrǧal boldy. Feodaldar jerın şarualarǧa ülestırıp beretın de, olardan aqy alyp otyratyn. Soiyrǧalǧa berılgen jer äkeden balaǧa köşıp otyrdy. XV-XVI ǧasyrlar aralyǧynda Orta Aziia jerınde türık tektes bırneşe handyqtar – Būhara, Horezm t. B. Handyqtar qūryldy. Būl handyqtar bır-bırımen şaruaşylyq jäne mädeni bailanysta boldy. Joŋǧarlarǧa tötep beru üşın qazaqtarmen oŋtüstıktegı otyryqşy halyqtardyŋ bailanysy qoiulai tüstı.
1751-1756- jyly joŋǧar memleketı joiylǧannan 1781- jyly Abylai han dünieden ötkenge deiıngı 30 jyl qazaq tarihyndaǧy altyn däuır deuge bolady. Qazaqtar joŋǧarlardy tübegeilı jeŋıp būrynǧy joŋǧarlar basyp alǧan jerlerınıŋ köbın qaitaryp aldy. 1768-1780 ge deiın qyrǧyzdardy bırneşe ret jeŋıp qazırgı qazaq-qyrǧyz şegarasynyŋ negızın qalady. Türkımen, başqūrttardy toitaryp batys oŋtüstıkpen, batys soltüstıkke qarai keŋeidı. 1771- jyly Edıl qalmaqtaryn jeŋıp Atyrau, Oral jerın qolǧa keltırdı. Būqar, Qoqan handyqtaryn jeŋıp Türkıstan, Sairam, Taşkenttı qaita qaratyp aldy. Taşkenıttı qaitarǧan joryqtan qaitqan jolda Abylai han 68 den 69 ǧa qaraǧan jasynda dünie saldy. Abylai hannyŋ ölımıne Taşkent dınbasylarynyŋ ulauy sebep bolǧan delınedı. Abylai ölgen soŋ bır tūtas qazaq handyǧy ydyrap joiyluǧa betaldy.
Reseidıŋ tatar moldalaryn jıberıp qazaqtarǧa islam dının taratuy
Abylai han qaitys bolǧan soŋ 4 jyl ötken soŋ Resei patşasy Ekaterina qazaqtarǧa islam dının taratu turaly jarlyq şyǧardy. Patşaiym Ekaterina 1785-jyly 25-qaraşa künı jarlyq şyǧaryp qazaq arasyna islam taratu boiynşa bylai dep jarlyq beredı:
«Qyrǧyzdardyŋ (qazaqtar) arasyna Qazan tatarlarynan ırıktep, bızge şyn berılgen senımdı moldalardy jöneltu qajet. Olar qazaqtardy patşaǧa berılgen ruhta tarbielesın! Būl moldalardyŋ şyǧynyn ükımet moiynyna alyp, üzdık mındet atqarǧandarǧa silyq berıp tūrsyn».(Beken Qairat. Qazaqiia qalai otarlandy. 210-bet.)
Būl jerde Resei ne üşın qazaqtarǧa islam dının taratuǧa müddelı boldy degen sūraq tuyndaidy. Būǧan myna sebepterdı aituǧa bolady:
Qazaqtardy juasytu. 18-ǧasyrdyŋ basy men ortasynda qazaqtar turaly Resei qūjattarynyŋ barlyǧynda qazaqtardyŋ ör mınezdı, asau , erkın halyq ekenı aitylady. Sol üşınde Resei imperiiasy qazaqtardy özıne baǧyndyru üşın aldymen handarymen bilerıne molynan si-siiapat jasap, şen-şekpen kigızıp, jalaqy berıp tūrdy. Tek orys patşasyna baǧyndym degen qūr sözıne qanaǧat tūtyp, handarǧa tegın sarai salyp berıp, salyqta salmaǧan. 18- ǧasyrda Resei bırde-bır ret qazaqtarǧa äsker jūmsaǧan joq. Tek elbasylaryna molynan paida jetkızıp qazaq dalasynyŋ şetkerı aimaqtaryna qamal-bekınısterın salumen şekteldı. Äsker jūmsauǧa ör mınezdı qazaqtan jasqanatynyn tüsınuge bolady.
Ol kezde qazaq aqsüiekterı islam dının qataŋ ūstanbasada özderın mūsylman sanaityn, sondyqtan hristiian dının taratudan görı islam dının taratu dūrys şeşım sanaldy. Qarapaiym būqaranyŋ mūsylman degen aty bolmasa islam dınınıŋ eşqandai ǧūryptaryn ūstanbaityn. Bıraqta han- sūltandarmen, rubasylardyŋ bilıgıne toqtaityn. Sondyqtan dındı aldymen rubasy, bailarǧa taratty.
Abylai han qaitys bolǧannan keiın, tūtas el sözıne toqtaityn küştı ükımettık qūrlym joq, bas-basyna bi bolǧan jaǧydai jaryqqa şyqty, sol üşınde Reseidıŋ jarlyǧymen kelgen tatar moldalardyŋ äreketıne toqtau salatyn tūlǧalar azaiǧan edı.
Sol zamanda islamnyŋ ūşqary baǧyttary Orta Azhiiaǧada qanat jäiıp ülgergen bolatyn, reseilıkterdıŋ oiynşnşa bolǧanda aǧylşyndar Osman imperiiasyn osy dınnıŋ ūşqary, qaraŋǧy aǧymy arqyly küiretudı közdedı. Qoqan, Būqar, Hiuada äsıre dınşıldık küşeiıp osy öŋırdıŋ būrynǧy madenietın joiuǧa baryn saldy. Onsy baqylap otyrǧan Reseidıŋ öz yqpalyndaǧy qazaqtarǧa ol aǧymnan bölek patşaǧa adal boludy uaǧyzdaityn islamnıŋ fanatik baǧytyn taratuy tegın emes edı.
İslam dının paidalanyp eŋ soŋǧy ırı köşpendı halyqtyŋ neşe myŋ jyldar boiy jalǧasqan dalalyq madenietın joiudy közdedı. 14- ǧasyrdyŋ basynda Özbek han bastaǧan joşy ūlysynyŋ aqsüiekterı , 14- ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy Tūǧylyq temır bastaǧan şaǧatai ūlysynyŋ aqsüiekterı islamdy qabyldap, būqaranyda formalyq jaqtan islamǧa kırgızdı degenmen būl tek qūr söz retınde qala berdıde köşpendıler äuelgısındei öz saltymen jüre berdı. Tek allany täŋırdıŋ sinonimy retınde moiyndady. Osy köşpendılerdıŋ bolmysyn joiu arqyly sanasy qūldanǧan kömpıs halyqqa ainaldyrmaq boldy.
14- ǧasyrdan bergı dalalyqtarǧa sıŋgen islamnyŋ jūmsaq türın emes ,salt-dästürge qaişy, fanattyqqa ūryndyryp nadandastyratyn baǧytty tyqpalady. Osy arqyly sal-dästü, äsırese äskeri, jauyngerlık dästürdı joǧaltudy közdedı.
Qazaqta dın ügıtteitın molda atauly joq bolǧandyqtan, özderı mūsylman, ärı Reseige adal, tılı qazaqqa jaqyn tatarlardan moldalar taldap qazaq arasyna jıberdı.
Reseimen Orta Aziia handyqtary islam dının taratudan ılgerı qazaqtardyŋ negızgı ūstanymy täŋırlık dünie tanym edı. Oǧan azǧantai islam elementterı aralasyp « mūsylman boldyq»- degen qūr aty bolmasa negızgı ūstanymy şamanizm boldy. Ol turaly Şoqan bylai degen edı:
«Qazaq turaly jazuşylardyŋ bärı qazaqtar Mūhammed dının ūstaidy bıraq şaman ǧūryptarynda tūtynady, şaman yrymdaryn aralastyryp qoldanyp otyrady deidı... Qazaqtarda şaman dını mūsylman nanymdarymen äbden aralasyp ketken, sodan süitıp mūsylman dını degen dın şyqqan. Qazaqtar Mūhammedtı bılmei-aq allaǧa sengen, sondai-aq ongon(aruaq)darǧada siynyp , mūsylman äulielerınıŋ basyna baryp mal soiyp tılek tılegen. Baqsyǧada senıp islam qojalarynda qūrmettegen. Taǧy otqa siynyp baqsy, ongondarmen qatar mūsylman perıştelerın şaqyryp allany därıptegen. Būl siiaqty qaişylyqtar bır-bırıne eş kedergı jasamaǧan, al qazaqtar bärınede sene bergen. Orys madenietımen bırge islam dını qazaq dalasyna taraǧan bızdıŋ zamanymyzǧa deiın jaǧydai osylai bolyp kelgen. Al odan keiın fanatik tatarlar tärbielegen sauatty balalar arǧy atalarynyŋ ǧūryptaryn asa jek körıp , kez-kelgen jerde ol ǧūryptardy qudalap tiım sala bastady. Joǧaryda keltırılgen mysaldardan qazaqtaǧy aralas dınnıŋ negızı şaman dını bolǧandyǧyn aiqyn köruge bolady.
Mūsylman dını moldasy joq sauatsyz halyq arasynda oryn tebe almady, süitıp ol būrynǧy şaman dınınıŋ ūǧymdarymen astarlanǧan qūrǧaq söz bolyp şyqty. Tek ataularmen sözder ǧana özgerıp onyŋ mänısı özgermei qalyp otyrdy. Ongondy-aruaq, köktäŋırısın-qūdai ne alla, jer ruhyn- şäitan, perı-diudy-jyn dep ataityn boldy. Bıraq solai bola tūrsada Mūhammedtıŋ qūdai bır degen ūǧymymen bailanysty şaman dınınıŋ negızı şaiqala bastady. Köktäŋırı allamen qosylyp kettı. (Şoqan Uälihanov . Täŋır. 94-95-96- better)
Qazaqtarǧa islamdy taratu üşın Resei ükımetı özderı qarjylandyrǧan tatar moldalaryn «ukaznoi molda» -dep atady, olardyŋ dınni äreketterıne bır tūtas basşylyq etetın orynbor müftilıgı qūryldy. Qazaq dalasynda būryn soŋdy būndai qūzyretpen qoldauǧa ie dınni ortalyq bolmaǧan edı. Orynbor müftilıgı – Resei imperiiasyndaǧy mūsylmandyq dıni basqarma. 1788 j. 22 qyrküiekte Ekaterina II-nıŋ jarlyǧyna säikes Ufa qalasnda aşyldy. Patşa ökımetınıŋ müftilık qūru arqyly imperiia mūsylmandaryna körşıles Türkiia, İran, Auǧanstan siiaqty elder men Orta Aziia handyqtarynyŋ yqpal etuın tejeudı jäne olardyŋ Resei otarşyldyq saiasatyna qarsylyǧyn bäseŋdetudı maqsat ettı. Basqaruşy senattyŋ ūiǧarymymen Orynbor müftilıgınıŋ bas müftilıgıne qazandyq tatar Mūhamedjan Hūsaiynov taǧaiyndaldy. Ufa qalasynda qūrylǧan dıni basqarma 1797 jyldan Orynbor müftilıgı dep ataldy. Atynyŋ özgeru sebebı jaŋadan aşylǧan guberniiaǧa bailanysty edı. Būl guberniianyŋ ortalyǧy Orynbor qalasy bolǧandyqtan, 1798 j. dıni basqarma keŋsesı de sonda köşırılıp, 1802 jyldyŋ soŋyna deiın osynda boldy, keiın Ufa qalasyna qaita auystyryldy. Müftilıktıŋ basty maqsaty joǧaryda aitqanymyzdai qazaqtardy Resei patşasyna baǧyndyru edı, ol kezdegı moldalar: «Patşa qūdaidyŋ köleŋkesı», «Patşaŋ käpır bolsada baǧynuyŋ şart», «Patşaǧa qarsy şyǧu qūdaiǧa qarsy şyǧumen teŋ!»- degen uaǧyzdardy būrqyratty. Osy qazaq dalasyna baǧyttalǧan dınni ärekettıŋ jemısı bolsa 1837-1847 jyldarda Türkıstannan Arqaǧa kelıp atasy Abylaidyŋ kezındegı qazaq handyǧyn qaita tırıltpek bolǧan Kenesary hannyŋ tatar moldalarynyŋ uaǧyzyna ūiyǧan, eldıgın, jauyngerlıgın ūmytqan elden qoldau tappai jeŋılıske ūşyraǧanynan aiqyn baiqauǧa bolar edı. Ärine Kenesary Türkıstan maŋynda erjettı, ol maŋda qoqandyq, būqarlyq baǧyttaǧy islam etek alyp ketkendıkten onyŋ bastap kelgen adamdarymen soltüstıktegı qazaq elbasylarynyŋ dınni islami közqarastarynda paryq bolǧandyqtan auyz bırşılıkte boluda qiyn edı.
18- ǧasyrdyŋ soŋynda qazaq dalasynda hat tanityndar öte sirek bolatyn. Dalalyq otbasy tärbie instituty äldeqaşan qalyptasqandyqtan äke-şeşe tärbiesı, auyl aqsaqalynyŋ tärbiesımen är qazaq eseiıp-erjetetın. Eşqandai mektepte- medıresenıde qajet etpegen, kıtapta bolmaǧan edı. Orynbor müftilıgı qūrylǧannan keiın qazaq dalasyna tarihta bolmaǧan kölemde kıtaptar tarai bastady, bastysy dınni kıtaptar, denı qūran boldy. Bıraq qazaq tılıne audarylmady.
«Patşa ükımetınıŋ qazaqtardyŋ dıni ısterın O. m-ne qaratu şaralary 1789 j. jüzege asty. Sol jyly bas müfti Hūsaiynov Oral q-na kelıp, qazaq aqsüiekterımen kelıssözder jürgızıp, osy öŋırdıŋ dıni ısterın O. m-ne qaratuǧa qol jetkızdı. Būl qazaqtardyŋ dıni ısterın O. m-ne qaratudyŋ alǧaşqy qadamy edı. Mūnan keiın Resei ökımetınıŋ üstemdıgı ornaǧan qazaq dalasynyŋ özge de aimaqtaryna O. m-nıŋ yqpaly bırtındep tarai bastady. Jaŋadan qosylǧan aimaqtardaǧy qazylar men moldalardy bekıtu müftidıŋ qūzyrynda boldy. Mäselen, 1797 j. Oral öŋırındegı Kışı jüz qazaqtaryna qazy bolyp qazandyq tatar Mūhamedjan Qaziev, 1802 j. Bökei Ordasyna Jüsıp Mahmutov bekıtıldı. Patşa ükımetınıŋ bilık organdaryna baǧynudy nasihattauda müfti Hūsaiynov erekşe belsendılık tanytty. Ol 1797 j. Aişuaq sūltan basqarǧan han keŋesınıŋ qūramyna endı. O. m. qazaq balalaryn Ufada, Qazanda, Troiskıde, Orynborda jäne Ombyda aşylǧan medreselerge oqytu ısınde eleulı röl atqardy. 19 ǧ-dyŋ 2-şiregınde müftilıktıŋ aralasuymen Işkı Ordada medrese aşyldy. O. m-nıŋ qaramaǧynda 18 ǧ-dyŋ soŋyna qarai 114 meşıt, medrese boldy. Mūsylmandyq ädebietterdı şyǧaru jönınde bilık oryndarynyŋ rūqsatyn ala otyryp, 1797 j. 3600 dana, 1806 j. 1500 dana, 1853 j. 82 myŋ dana Qūran kıtabyn baspadan şyǧardy.»( Azamatov D.D., Orenburgskoe magometanskoe duhovnoe sobranie v konse XVIII – XIX, Ufa, 1999; Habutdinov A., Millet Orenburgskogo duhovnogo sobraniia v konse XVIII – XIX vekah, Kazan, 2000; Rüstemov S., Orynbor müftilıgı jäne qazaqtar //Qazaq tarihy, 2004, №5.)
Moldalardyŋ qazaq ädebietı men ruhaniiatyna, dästürıne qarsy äreketterı
Moldalar aldymen handarǧa, sūltandarǧa, bailarǧa jıberıldı. Olardyŋ jas balalaryn moldalar oqytyp tärbieledı. Osylaişa äkesınen basqaşa ūrpaq ösıp şyǧa bastady, olar būrynna ata-babasy sengen täŋırdı, aruaqty jekköre bastady, tıptı ony qūrtuǧa deiın bardy. Şoqannyŋ aituynşa:
«Ekınşı därejelı täŋırler nemese suretı barlary mäselen jer qūdailarynyŋ būdy(kiız būdtar) müldem ūmtylyp kettı. Üitkenı islam dının engızgende mūsylmandar(tatar moldamen qojalar) būl būdtardy asa jek körıp qudalady. Onyŋ esebıne jandy dep keiıptelmegen kün, ai, jūldyzdar osy künge deiın qadyrlenedı. Şaman dınınıŋ köşpelı tūrmys babymen bailanysqan ädet-ǧūryptary , ūǧymdary, aŋyzdary qazaq arasynda bütındei tolyq saqtalyp keledı. (Şoqan Uälihanov . Täŋır. 94-95-96- better)
Tatar moldalarynyŋ Resei ükımetıne jäne özderı basyn ainaldyryp alǧan han- sūltandarǧa arqa süiep el arasynda ıstemegenı qalmady, tıptı halyqty jerıtıp jıberdı. Şoqan däl osy jaǧydaiǧa narazy bolyp bylai degen:
«Bızdıŋ pıkırımızşe qazırden bastap Orynbor bastyqtarynyŋ ülgısı boiynşa , bızdıŋ oblystaǧy qazaqtar arasyna islam dınınıŋ būdan bylai qarai taraluyn toqtatyp, tatar moldalarymen Orta Aziia ziialysymaqtarynyŋ yqpalyn älsıretetın nemese müldem joiatyn şaralar kerek.( Şoqan Uälihanov . Täŋır. 123- bet)
Tatar moldalary är rudyŋ sūltany, bolysynyŋ auylyna kelıp ornalasty, olarǧa arnap arnaiy üi tıgılıp barlyq jaǧydaiyn orys ükımetı qamdap tūrdy. Olar elge dın ügıtteumen qatar eldıŋ balalaryn jinap alyp oqytatyn. Olar balalarǧa sonşama qatygezdık ıstep ūryp-soǧatyn bolǧan. Ony myna derekten qarap bıluge bolar edı:
«Ūldardyŋ oiy boiynşa moldalar ürei tudyratyndar bolyp körınedı. Balalar jylap nemese şulap jatqanda äke-şeşelerı: moldaǧa aitam» dep qorqytady. moldalar öte qatal bolyp jas balalardy ūratyn, basqalarmen söilesuge , türegeluge, qataŋ tiym salynǧan, būzǧan jaǧydaida molda şapalaqpen ūratyn, ne jūdyryqpen ūrady, aiaǧymen tekpıleidı, ne şybyqpen şyqpyrtady... (Tarih adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy. 3- tom. 258- bet)
Reseidıŋ islam dının taratuymen bır uaqytta qoqan, būqar handyqtary qojalaryn jıberıp qazaqtardy oŋtüstık jaqta dınge kırgıze bastady. Üitkenı Abylai han ketkennen keiın qoqandyqtar oraidan paidalanyp qazırgı Jambyl, Türkıstan, Qyzylorda oblystaryn basyp alyp ondaǧy qazaqtarǧa islam taratumen tynbai Sararqa men Şyǧysqa, tıptı Maŋǧystauǧada qojalaryn qaptatyp islamdy jappai taratty. Osylaişa islamnyŋ qazaq dalasyna taraluy tarihta bolmaǧan qarqynmen jürıldı.
Desede Qoqan, būqar, hiua handyqtary būl kezderı äbden qaraŋǧylyqtyŋ tünegıne batqan edı. Ol turaly 19- ǧasyrdy körgen Şoqan Uälihanov: «Mäuerannahrdy(Būqar, qoqan, hiua handyqtaryn aityp otyr) iaǧni 15-16 ǧasyrlardaǧy şyǧystyŋ eŋ güldengen elın qazyr nadandyq pen kedkişılık jäilap jatyr. Samarhan, Būqar, Qoqan, Hiua, Ferǧana, Taşkenttıŋ observatoriiasyn tatar uandalizmı men Būqar inkuizasiiasy raqymsyzdyqpen talqandap joidy. Olar dınni bılımnen özge bılımnıŋ bärıne laǧnat aitty. Tıptı ötken zaman madenietınıŋ eskertkışterınde moldalar būl nämūrd mūnarasyna elıktegendık, allanyŋ ısıne qarsy şyǧu dep talqandady. Tek meşıt-medıreselermen Mūhammed jolyn ūstanǧan äulielerdıŋ kesenesı ǧana qaldy.» (Şoqan Ualihanov maqalalary. 103-bet)
19-ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy özbekstan tūrǧyndary.
Qoqan, Būqar, Hiua, Qaşqariiaǧa taralǧan äsıre dınşıldıkpen fanattyq aqyry eldıŋ eldıgın joiyp orysqa otarlap berumen ǧana şektelmei ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan ǧylmi şyǧarmalardy qūrtty, tarihi, mädeni şyǧarmalar örteldı, halyq nadandasyp, fanattyqqa boi ūrdy. Halyqtyŋ ūlttyq atauy ,kiım-keşegıne deiın joiuǧa şaq qaldy. Būl turaly Şoqan taǧy bylai degen: «Soŋǧy uaqyttarda qaşqarda onyŋ būrynǧy bileuşılerınıŋ ūrpaǧy sanalatyn qojalardyŋ paidasyn közdegen qantögıs köterılıster boldy. Būl qojalar qytailardan görı Qaşqarlyqtardy köbırek qyruda. Bıreulerın sen qytaiǧa şeneulık boldyŋ dep öltırse, endı bıreulerın sen aşyq auyz boldyŋ dep öltıredı, endı bıreulerın qarataulyqsyŋ dep öltıredı. Qytailar qojalardy quyp şyqqannan keiın qalany tonaidy, qazyna maldardy, egındı taptaidy, äielderdı tartyp alady».(Şoqan Uälihanov şyǧarmalary. 3- tom. Joŋǧariia ocherkterı. 343- bet). Özbek , ūiǧyr halyqtaryndaǧy jetı ata saltynyŋ müldem joǧalyp, rulyq tegınıŋ özın şala bıluı, özın belgılı bır ūlttyŋ okılı demei tek: «Mūsylmanmyn!»- deuı, Qaşqarlyq, Hotanlyq, Aqsulyq degen jer attarymen ataluyda osy äsıre dınşıldıktıŋ saldary edı. Şoqan Uälihanov Qaşqariia, Qoqan, Būqardaǧy dınni fanattyq, dın basylarynyŋ adamzat orkenietıne qarsy äreketterı, halyqty ezıp otyrǧan jauyzdyǧynan tüŋılıp bylai deidı: «Özderınıŋ baqytyna qarai buriiattardyŋ adamgerşılıgı mol joǧary dın būddizm dının qabyldaǧanynan, al bız sorymyzǧa qarai dörekı islam dınıne baǧynyp qalǧanymyzda bolyp otyr.»(Şoqan Uälihanov şyǧarmalary.67- bet Jaŋa ömır jurnaly baspasy. 1956j)
Orynbor müftilıgı eŋ aldymen qimyl bastaǧan jer ol tolyǧymen Reseiga aldymen baǧynǧan Bökei guberniiasynda boldy. Olar Jäŋgır hanǧa arnaiy orda salyp berdı jäne Resei qarjysymen meşıt, medrese salyp bergen. Odan būryn būl maŋdaǧy qazaqtardada dın öte jalaŋ bolatyn. Ony myna derekke qarap bıluge bolady:
«... 1801- jylǧa deiın bızdıŋ qyrǧyzdardy(qazaqtarda) «jazu» degen söz müldem tüsınıksız boldy...Sonymen qatar qyrǧyzdar arasynda tatar moldalary paida bolyp , olar qyrǧyzdarǧa Mūhammed dını şäriǧattaryn tanystyryp özderınıŋ sözderınıŋ rastyǧyn däleldeu üşın qaǧazǧa jügıngen. Būl moldalar dūrys dın uaǧyzdauşylar esebınde ülken qūrmetke ie boldy, olardy barlyq jerde toidyryp, si-siiapat jasap , aitqandaryn oryndap otyrǧan. Olarda qyrǧyzdar arasynda qasiettı qūran sözderınıŋ asyl ekenın, dınnıŋ dūrys ekendıgın tüsındıruge tyrysty... äldebır qyrǧyz(qazaq) qaitys bolǧanda , onyŋ janazasyn şyǧaratyn moldany alyp kelu üşın , qaitys bolǧan adamnyŋ tuysqandary 50,100, 150 şaqyrymǧa deiın barǧan. (Tarih adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy. 3- tom. Qoja Mūhammed Salyq Babajanov. Işkı qazaq ordasy turaly. 356-bet)
Şyǧystyŋ bes elınıŋ tarihy- tauarih hamsa 18-19 ǧasyrdaǧy Orta aziia tarihy üşın asa qūndy şyǧarma. Būqar, Qoqan handyǧy, Qaşqariia, qyrǧyz, qalmaq, noǧai turaly jaqsy mälımetter bar. Äsırese şyǧarmanyŋ denı qazaqtar turasynda, 18-ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy jrŋǧarǧa qarsy küres jäne ondaǧy batyrlar turaly köp derekter bar. 19-ǧasyrdaǧy qazaq ömırı, salt-sanasy, dünie tanymy turaly Şoqannan keiıngı mol mälımettı osy kıtaptan tabuǧa bolady dep nyq senımmen aituǧa bolady. Qazaq dästürınıŋ orys, qytai otarşyldyǧy, äsırese keŋester odaǧy kezınde öte ülken joǧaltularǧa ūşyrady, kıtaptan bız bar dep bılmegen qanşama salt-dästürlerdı kezdestıre alamyz.
Bır qyzyǧy kıtapta Reseidıŋ tatar mollalary turaly qyzyqty aitylymdar bar. 1770-jyldary naiman elıne han bolǧan Äbılpeiızdıŋ Şyǧys qazaqstanda tūŋǧyş meşıt saldyrǧanyn aitady.
Qūrbanǧalidyŋ aituynşa: « 1800-jylǧa deiın qazaqtar ait namazyn oqymaǧan. Bälkım şarty kelmei namaz oquǧa kelmeidı, kerek etken adamdar şaharǧa kelsın dep dınbasylar rūqsat etpegen.»(Qūrbanǧali Halidi . Tauarih Hamsa. 191-bet)
Būl kezde qazaq denı köşpendıler edı, şahar dep Türkıstan bastaǧan qalalardy aityp otyr, ol qalada, maŋyndaǧy kenıtterde sarttar basym boldy(qazırgı özbekter), dın basy qojalar dalalyq jerde oqu dūrys emes dep bılse kerek. Türkıstan maŋyndaǧy qazaqtar ärine Türkıstanǧa baryp qatysa alady, qalǧan jerdegıler baruy qiyn. Osy kezde būryn tek Türkıstan maŋynda mekendegen qojalar bükıl qazaq dalasyna tarai bastaǧan. Naiman qarakerei Aqtailaq bidıŋ özı Türkıstannan qyryq üi qoja aldyrypty. Ol qojalar şyǧystaǧy qazaq rularynyŋ arasyna taralyp islam dının jalpylastyruda maŋyzdy rol oinaǧan.
Ukaznoi moldalar qazaq arasyna dın taratu mındetın ǧana atqarǧan joq, olar Resei imperiiasynyŋ qazaq dalasyn otarlauyn dındı , qūdai jolyn jamylu arqyly ıske asyruşylar boldy. Qazaq ol kezde öz erkı özınen ketken otarǧa bükıldei ainaldy. Demek Resei imperiiasy qazaq dalasyn äsker jıberıp soǧysu arqyly emes ,islam atyn jamylǧan misionerlerı arqyly jaulap aldy. Ony sol zamannyŋ kuägerı bolǧan Qūrbanǧalidyŋ derekterınen bılemız:
«Qazaq bilerı būl künde şariǧat jolyn tūtpai, özderınıŋ būrynǧy bılgenderınen de aiyrylyp jürgenderınıŋ sebebı, būlardyŋ dalada jürıp bılımnen kenje qalǧandyǧy. Ekınşıden, Reseige äskerge barudan tartynyp, Qazaqstan arqyly Taşkent, Būharǧa deiın qaşyp jürgen jäne auyldardaǧy jasyrynyp ötırık molda bolyp jürgen noǧailardyŋ (tatarlar)kesırı. Sebebı olar öz bılgenınşe aŋǧaldyǧynan mūnau şariǧat den jūrtqa tüsındırgendıkten qaraŋǧy halyq bır sözın terıs demei nana berdı. Osydan «şala molda dın būzar, nadan sopy el būzar» degen qaǧida paida bolǧan. Är jerde ärtürlı kereǧar däleldemeler- şyǧa bergen soŋ 1858 jyly Orynbor muftiı ükımettıŋ ülken jiyndaryna qatynasyp, el ışın retteu üşın ukaznoi molda sailatyp, patşa ökımetınıŋ būiryǧy şyǧaryldy. Ol moldalardyŋ ısterın tekserıp tūru üşın okrug ahuny, oblys ahuny jäne muhtasibtar (esepşı) taǧaiyndaldy. Bıraq būl taǧaiyndalǧan kısılerdıŋ köpşılıgı ukaznoi moldadan bılımı artyq emes. Sondyqtan būl reformanyŋ (islahat) paidasy şamaly boldy. Sonda da bolsa kazaq auyldaryna är bolysqa bır-bırden noǧaidan molda taǧaiyndatyp alu üşın aqşa jinap berıp Ufaǧa qatynasqa şyqty. Moldalar küimelermen jeldırtıp, ukazdaryn alyp, moiyndaryna şynjyr bauly saǧat salyp toilap qaitqandai bolyp kelıp, ketıp jatty-Nizam (ereje) boiynşa tuu turaly kuälık däpter, tuǧan, ölgen, neke, talaq, siiaqty-ıstı tırkep otyru üşın arnaiy qaǧazdary men rūqsat alyp keldı. Būl söz bıreudı maqtau, bıreudı dattau emes, haq söz qūlaq saluǧa kerek. Qaǧaz alǧan moldalar sondai bır ıster ıstedı: onymen ne dındı, ne dünienı ūstai almaisyŋ. Bır adam ölse ukaznoi molda bolmasa, iaki onyŋ atynan bıreu barmasa "janaza oqymai keibır jaǧdailarda ölıktı sasytyp, obalyna qalmaiyq dep bıreuler janaza oqyp qoisa, ol adam quǧynǧa ūşyraityn boldy. Ony — ukaznoi molda kaida jürse de tapsyryp alyp jazalatyp, ştraf (bodau) töletıp, (aiyp teletıp), äuıre etetın bolǧan soŋ, tıptı janazaǧa eşkım jolamai, ukaznoi moldany kai körge kırıp ketse de ızdep tabu aqy iesınıŋ moiyndarynda ülken bır boryş boldy. Ukaznoi molda kelgen soŋ, mäiıt iesıne erık bermei moldaǧa zäket etesıŋ, pıdiiaǧa mynany beresıŋ, qūranǧa mynany ūsynasyŋ, janazaǧa mūny töleisıŋ dep oiyna kelgenın ısteidı. Tıptı, qaşan bolsa da bır ölım dep hal üstınde jatqan adamdardyŋ pıdiialaryn tırıdei aluǧa ainaldy.(Tauarih hamsa . Qūrbanǧali Halidi. 69-70-71- better)
19- ǧasyrdyŋ basynan bastap ortasyna deiın qazaq arasyna tatar moldalarmen qoqan qojalary islam dının barlaryn salyp taratqanymen önımı körnektı bolmady, neşe myŋ jyldar boiy qanǧa sıŋıp ketken dalalyq dünie tanym- şamanizmdı älsıretkenımen joia almady. Desede bır qatar jetıstıkterıde boldy. Qazaq dalasyndaǧy köşpendı memleketter eşqaşanda islam şäriǧattaryn qabyldamaǧan , şäriǧat degende köp adamdar bıle bermeitın. Ekı üş ūrpaq almasqan soŋ tatar moldamen qojanyŋ tärbiesın alǧan elbasylary qazaq arasyna islam şäriǧattaryn engızıp sol boiynşa qylmystylardy jazalai bastady. Būnda aita keterlıgı Resei gubernatory qazaqtardyŋ ışkı ısıne aralaspady, öz ışındegı dau-şarlardy özderı şeşıp otyrdy. Biler soty jalǧasyp oǧan islam erejelerı engızıldı. Ony resei arqyly engızılgenın Şoqanda aitqan: «Qazaqtar orys qolastyna köşkenge deiın ataq jaǧynan ǧana mūsylman bolyp, Mūhammed dınınıŋ sünit degen tarmaǧynda bolyp keldı. Mūsylman zaŋdaryn (şäriǧat) qazaqtar eşqaşanda qabyldaǧan emes! Ol zaŋdardy qazaq dalasyna syrtqy prikazdardıŋ jemısterımen bırge ükımettıŋ özı bastap engızdı.» (Şoqan Uälihanov . Täŋır.73-bet)
Mūsylmandyq tūrǧydan salystyrar bolsaq ol kezderı Qaşqariia men Mäuerannahrdaǧy ūiǧyr, özbek halyqtary tolyq qandy mūsylman edı. Olarda islam 10-ǧasyrdan bastap ornyqqandyqtan, meşıtterı men medreselerı bolǧandyqtan , bylaişa aitqanda islam dınınıŋ sol elderde instituty äldeqaşan qalyptasyqan edı. Olarda är jūma saiyn halyq jūma namazyna baratyn, köp sandylary bes uaq namazdy tolyq ötep, zeket beretın. Al qazaqtarda eŋ bastysy joǧaryda aityp ötkenımızdei otyryqşylyq qalyptaspaǧandyqtan islamdy tatarlarmen qojalarda tolyq sıŋıre almady, egerde sol kezde Resei qazaqtarǧa 1930- jyldardaǧy siiaqty küştep otyryqşylyqqa köşırse ǧana islamdy 30-40 jylda ornyqtyruǧa mümkındık bar edı.
Sol däuırdı közımen körgen islamnanda sauaty bar Şoqan ol turaly : «Mūsylmandyq äzırşe bızdıŋ süiegımız ben qanymyzǧa sıŋıp bola qoiǧan joq. Ol bızge keleşekte halyqty ydyratu qaupın töndırmek. Qazaqtardyŋ arasynda älı Mūhammedtıŋ atyn da bılmeitınder köp jäne bızdıŋ baqsylarymyz qyrdyŋ köp jerlerınde özderınıŋ mänın joǧalta qoiǧan joq. Qasiettı Rusta zamanynda nestor bolǧany siiaqty qazyr bızdıŋ saharada qos dı däuırı bolyp tūr. Bızdıŋ dınni kıtapşyldarymyz ertedegı Rus kıtapşyldary siiaqty özderınıŋ halyqtyq saltyn batyl alastauda. Özımızdıŋ zaŋ, epos, sot adet-ǧūryptaryn olar kiız kıtap (täŋırşı baqsylardyŋ dūǧa jazǧan kiızı) tıŋ soraqy atauymen masqaralap, al bızdıŋ būtqa tabynuşylyq yrymdar, toi-tomalaqtardy saitandyq degennen basqa atpen atamaidy. Tatar moldalarynyŋ jäne Orta aziialyq işandar, jäne özderınıŋ jaŋa dınni uaǧyzşylarynyŋ yqpalynda bızdıŋ halyq barǧan saiyn jalpy mūsylmandyq keiıpke tüsıp kele jatyr. Keibır sūltandar men bai qazaqtar özderınıŋ äielderın haramǧa qamaǧandai jeke üige qamap qoiady. Keibır qazaqtar mekege barudy bastap, bızdıŋ jyrşylarymyz halyqtyq batyrlar jyrynyŋ orynyna öleŋderınıŋ türıne ainallyrylǧan mūsylmandyq afokripterdı jyrlaidy.» (Altyşaharǧa sapar. Şoqan Uälihanov. 114- bet. Almaty. Atamūra. 2006)
Şoqan aitqan jaǧydaidyŋ aqiqaty mynada: Qazaq halqy qara sözden görı jyrdy jaqsy qabyldaidy, sol üşın tatar moldalarymen qojalar qazaqtyŋ jyraulyq dästürınıŋ tamyryna balta şauyp batyrlar jyry men halyq ertegı aŋyzdaryn tastatyp orynyna arab-parystyŋ dınni aŋyz ertegılerın jyrlatatyn bolǧan. Mysaly: «Hazret Äli men Qarynnyŋ küresı», «Däriǧa men Qalidyŋ küresı», «Fransuz patşa», «Jüsyp-Zliha» degen jyr-hisalar halyq arasyna keŋınen taralǧan. Baqsy-qūşnaştardy qudalap olardy jyn-şäitan buǧandar dep ölgenın bölek jerlettı. Ol kezde qazaq arasynda baqsylar joǧalǧan malǧa qūmalaq salatyn, auru-syrqaudy emdeitın, quaŋşylyq kezderı tasattyq dūǧasyn oqyp jaŋbyr jaudyratyn. Desede baqsylardy tübegeilı joia almady, desede ırı baqsy abyzdarynyŋ kiız kıtaptaryn joǧaltty. Odan būryn qazaqtar kie dep sanaityn tabiǧattaǧy tılsım küşterdıŋ bärın şirık dep tiım saldy.
Şoqannyŋ aitqanyndai 19- ǧasyrdyŋ ortasynan bastap meşıt, medrese salu , qajyǧa baru jiılep kettı. Balalaryna ararb, evrei attaryn jappai qoia bastady. Mysaly Qūnanbai öz balalarymen nemerelerıne İbırahim, Yshaq, Ospan(Usman), Maǧauiia degen attar qoiǧan, özı qajyǧa baryp qaita kelgen soŋ Qarqaralyda meşıt saldyrǧan.
Qūnanbai meşıtı
İslam dının uaǧyzdauşy molda, qojalardyŋ kelesı bır qiianaty bolsa ol qazaqtyŋ tarihy men şejıresın būrmalauy boldy. Olar qazaqtyŋ tegın Nūq paiǧambarǧa tıredı, endı bıreulerı Mūhammedtıŋ kezındegı sahabalarǧa aparyp tıremek boldy. Ol turaly Şäkerım Qūdaiberdı ūly:
«Qazaqtyŋ tüp atasy batyr türık,
Arabsyŋ degen sözdıŋ tübı şırık.
Pälenşe sahabanyŋ zatysyŋ dep,
Özınşe dın jamylǧan öŋkei jülık.»- dep şenegen bolatyn. Desede sol kezde sauaty tömen qazaqtar soǧan sendı, tıptı han-sūltan ūrpaqtary özderınıŋ Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy bolǧanyna arlanatyn boldy. Qabanbai batyrdyŋda ūly atasy Baijıgıttı qojanyŋ äuletı dep soqty, abaq kerei şejıresındegı abaq ananyŋda küieuı molda qoja dep adam senbes ötırıkter şyǧardy. «İslam dınınıŋ qazaq dalasyna basyp keluı arabtardyŋ Soltüstık afrika men Ündıstanǧa arabtyŋ qaiqy qylyşy men arab tūlparyn oinatyp keluıne ūqsamaidy. Ol sol kezdegı qazaq handarynyŋ ruhi jaqtan jeŋılıp täsıoım boluynan bastaldy….Qazaqtyŋ ata-babalaryna jalǧan tarih jabylyp, Mūhammedtıŋ tuysy Ännäs degen sahabadan taratyldy. Ortalyq azmiadaǧy neşe myŋ jyldyq tarihy joqqa şyǧarylyp būrynnan mūsylman delınıp şejıre jazyldy. Qazaq mollalary öz ūltyna opasyzdyq ıstep qazaqtyŋ tarihyn mūsylman dını aldynda qūrbandyqqa şaluǧa ūryndy.»(Asqar Tatanai.Tarihi derek, kelelı keŋes. 2- kıtap 2-3 bet).
Ortalyqtaǧy qazaqtardyŋ mūsylmanşylyǧy (1850-1860)
Dauylbaevtyŋ Torǧai oblysy Nikolaev uezdıgınıŋ qyrǧyzdarynyŋ ömırı turaly äŋgıme(1830-1880 aralyǧy)de bylai delınıptı:
«Dın jaǧy qyrǧyzdar(Qazaqtar) arasynda sol kezde älsız bolǧan: bes uaq namazdy öte sirek oqyp, qazırgıge qaraǧanda soqyr nanymdary köbırek bolǧan. Olar siqyrlarmen balgerlerge köbırek sengen. Moldalary az bolǧan, bız aityp otyrǧan üş ruda: Şoşaly Hangeldı, Jaisan Tabyldin, Qisamiddin Baigelev, Şolaq molda, Tūrymbai qoja...».(Tarih adamzat aqylq- oiynyŋ qazynasy. 4-tom. 399-bet)
«Aqiqattyŋ adasuşyoyqtyŋ eŋ oŋbaǧan türın jeŋe almaitynyn, äsırese islam dınınıŋ zärı küştı uyna aralastyryp şaman dının älı ūstanyp otyrǧan qazaqty jeŋe almaitynyn endı körıp otyrmyn».(Şoqan Uälihanov şyǧarmalary.181-bet. N. A. Maiylovqa jazǧan hatynan.). Būl Şoqannyŋ baǧanaly , baltaly elınde aǧa sūltandyqqa tüspek bolǧanda özı turaly elbasylarynyŋ türlı qauesetterıne renjıgendegı aitqan sözı edı. Būl pıkırınen islam dınınıŋ 19- ǧasyrda zor küşpen taratylsada bärıbır köşpendı qazaqtyŋ şamandyq ǧūryptaryn qasarysa qorǧap , älıde jartylai şaman bolyp otyrǧanyn baiqauǧa bolady.
Moldalar qazaq arasyndaǧy köktäŋırden keiın tūratyn ūmai anany şäitän dep qaralap ony el jadynan ūmyttyruǧa küş salady. «Ol albasty şäitännıŋ aty, ony aitqandar allaǧa jazyqty bolady»-dep eldı qorqytqan. Sondada el kelın bosaǧa attaǧanda oşaqtaǧy otqa mai tamyzyp «ot ana, ūmai ana jarylqa!» -dep siyna berdı, jäne qoryqqanda oibai deitın, oibai sözı oi+ūmai degen ekı sözden qūralǧan söz bolatyn. Onyda moldalar mümkındıgınşe aitqyzbauǧa tyrysty. (Nyǧymet Myŋjan ūly. Qazaqtyŋ miftık aŋyzdary
Soltüstıktegı qazaqtardyŋ mūsylmanşylyǧy
19-ǧasyrdyŋ soŋǧy jarymyna kelgende qazaq dalasy aitarlyqtai mūsylmandyqqa bet būrsada bärıbır köşpendı qazaq şala mūsylman küiınde qala berdı. Ondaǧy tübırlı sebep-qazaqtyŋ köşpendı halyq bolǧandyǧy edı. Köşpendı halyq tört mausym saiyn köşıp jüretındıkten , ärı bır jerde assa 7-8 üi bır auyl bolyp şoǧyrly qonystanbaǧandyqtan, jūma saiyn jiylyp namaz oqu, uaǧyz jürgızu asa qiyn boldy. 19- ǧasyrdyŋ ortalarynan bastap qystaulyq jerlerde meştter salynǧanymen oǧanda bır bolys eldıŋ barlyǧynyŋ jiyluy öte qiyn ıs bolatyn. Demek islam köşpendı halyqqa üilespeitın, köşpendı halyqty islamdastyrudyŋ tıke joly bolsa olardy tūtasymen otyryqşylandyru edı. 10- ǧasyrdan 20- ǧasyrǧa deiın islamnyŋ qazaq dalasyna taralmauy, halyqtyŋ ony ūstanbauynyŋ sebebı osy edı.
Zertteuşılerdıŋ aituynşa, soltüstık öŋırlerde islamnyŋ taraluy baiau jürdı, tıptı HVII ǧasyrǧa deiın jalǧasty. İslam qalaly ärı jyly aimaqtarǧa köbırek säikesetın, qazaq dalasynyŋ soltüstıgı klimaty suyq, egın saluǧa qolaisyz bolǧandyqtan eş uaqytta qalalar bolmaǧan, tıptı arǧy kezderı būl araǧa qazaqtar tek jaz ailarynda ǧana kelıp bırneşe ai otyryp, qysta oŋtüstıkke köşetın. Orys qalalarynyŋ salynuyna ılese sauda-sattyqqa qolaily bolǧandyqtan, taǧy qazaqtar qystaulyq üi-qora saludy üirenıp, qystyq şöptı jinap sonymen malyn asyrauǧa üirene bastadyda soltüstıkte tūraqty mekendep qaldy. Būl jaily V. Radlov bylai deidı: «Būl dın dalada erte taralsa da olarǧa Mūhammed dını örkenietınıŋ sipattary älı tolyq engen joq. Halyqtyŋ köp bölıgı islam ädet-ǧūryptaryna syrttai ǧana boi ūsynady. Şaşty, saqal-mūrtty alyp otyrudy qatty qadaǧalaidy. Oraza tūtu, namaz oqudy otyryqşy mūsylmandar men körşı tūratyn qazaqtardy eseptemegende, halyqtyŋ köpşılıgı saqtai bermeidı. Däret aludy dūrys atqarmaidy. Ony sürtınumen auystyrudy ūnatady...(V. Radlov. Altyn sandyq. – Almaty, 1993. 17-bet.)
Jalpy Reseidıŋ qazaqqa dın taratuynyŋ nätijesınde neşe myŋ jyldar boiy attan tüspegen ,ör ruhty, erkın dalanyŋ äskerilerınıŋ soŋǧy ūrpaǧy bolǧan qazaqtar qaruyn tastap äskeri köşpendıden tek mal baǧatyn juas, kömpıs malşy halyqqa ainaldy. Ol turaly Maǧjan Jūmabaev:
«Qarmaŋbai, qarap jatyp baq kütuge,
Izdenbei alasūryp, taq kütuge,
Taǧdyrda, bır taqtaida jazuly dep,
Är ıske kım üirettı şaq kütuge?
Şarq ūryp erıkke ūmtylǧan ūşqyr jandy,
Qainaǧan tamyrdaǧy ystyq qandy
Tūtqyn ǧyp kım qamady? Kım suytty?
Kım aldy qalyŋ qairat, küştı, äldı?
Keşegı arystandy aibyny zor,
Jürektı jolbarystai qairaty mol
Aiyryp ar-namystan, küşten, esten,
Kım qyldy şala-jansar bır qorqaq qūl?!
Aqylǧa, jan-jürekke kısen saldy,
Körmeitın közdı ker ǧyp arty-aldy.
Üiretıp dın dep qūldyq, qorqaqtyqty,
Qandai qūl bızge molda bola qaldy?!»- dep aşyna jyrlady.
Qazaqtardyŋ eŋ qiyr şyǧysynda jasaityn abaq kerei taipasyna islam dınınıŋ taralu barysyn mysal retınde keltıruge bolady.
Altaidaǧy abaq kereilerge islam dınınıŋ taraluy
Abaq kereiler turaly mälımetter 18- ǧasyrdyŋ 40- jyldaryndaǧy orys qūjattarynda körınedı. 1740- jyly Ǧaldan Serennıŋ 30 myŋ äskerınıŋ jarymyn Sarmanjy bastap Saryarqaǧa basa köktep kırıp Esıl boiyndaǧy abaq kereidı şabady. 1756- jyly Manchjur-Sin imperiiasynyŋ deregı boiynşa orta jüzdegı kereiler 14500 tütın, onyŋ ışınde abaq kerei 2500 tütın bolyp Qojabergen batyrdyŋ bilıgınde bolǧan. Däl sol jylǧy sanaqta Joŋǧariiada joŋǧar memleketıne qarasty 6000 üi kereit(kereiler), 4000 üi dulattar, taǧy abaǧys(abaqtar) degen taipanyŋ aty aitylady. Kereit(kereiler) Şyŋǧys qaǧannan būryn öz aldyna handyq qūrǧany barşaǧa aian. Keiıngı Moǧolstannyŋda eŋ belgılı taipalarynyŋ bırı retınde aitylady. Moǧolstannyŋ şyǧysyn oirattar 1417- jyly basyp alsa, 1530- jyldardan keiın batys bölıgı qazaq handyǧyna qaraǧan. Demek kereiler sol zamanda ekı handyqqa bölınıp ketse kerek. 1756-1757 jyldary joŋǧarlar genositke ūşyraǧan kezde olardyŋ 10-20% qazaqtar arasyna kırıp ketkenı derekterde aşyq aitylǧan. 2500 üi abaq kereidıŋ keiın qomaqty elge ainalyp 12 ruǧa bölınuı osy joŋǧariiadaǧy ejelgı tuystarynyŋ qosyluynan boluy äbden mümkın. Üitkenı Altaidaǧy kereilerdıŋ terıstıgındegı altai, tyba, hakastardyŋ qūramynda, qalmaqtardyŋ qūramynda ortaq rular öte köp, būny joŋǧar genositı kezınde bölınıp ketkender dep şamalauǧa bolady, kereiler ǧana emes onymen ırgeles naimandardanda osy ūqsastyqty baiqauǧa bolady. Moǧolstanda islamdy qabyldau 1353- jyldary boldy, sol kezde kereilerde qabyldady desek bıraq joŋǧarǧa baǧynǧandarynda būddizm bolmaǧan siiaqty. Al 18- ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda abaq kerei arasynda islam tüsınıgı öte tömen bolǧan. 1758- jyly olar Esıl boiynan şyǧysqa qarai köşıp Jelezni( Pavlodar obylysynda) bekınısı maŋyn bıraz jyl jäilap, 1764- jyly Öskemen , Zaisanǧa baryp tūraqtaidy. 1780- jyldary özderıne Äbılmanbet hannyŋ nemeresı Kögedaidy sūltan etıp sailaidy.
«Ol kezde kerei arasynda janaza şyǧaratyn molda, şeşek egıp bala sündetteitın qoja müldem joq eken. Ölgenı janazasyz, balalar egusız, sündetsız ketedı eken. Köşpendı halyq oqu-toqudan mahrūm bolǧandyqtan molda, qojany özbek, sarttan jalynyp-jalpaiyp şaqyryp äkelıp qonystandyrǧanmen olar tūraqtap tūrmaidy eken. Osy qiynşylyqtardy eskerıp Kögedaidy şeşesı Tūmarmen köşırıp beredı. Olarǧa ılese bır sart molla, bır qoja, bır bura, bır matai malşysy, üş qyrǧyz jiyny on jetı üi äkeledı(Qazaq şejırelerı 1-kıtap. Abaq jäne töre şejıresı. Mellathan Älen ūly. 456-bet. Ile halyq baspasy).
Desede qalyŋ ruly elge bır qojanyŋ dın taratuǧa şamasy mülde kelmeitını tüsınıktı, sonan el baiaǧysynşa islamnan mahrūm qala berdı. Desede qazaq dalasyna būryn bolmaǧan kölemde islamdy jalpylastyrǧan tatarlarmen qojalardyŋ nazarynan tys qala almady. 19- ǧasyrdyŋ basynda abaq kereidıŋ tütın sany 15 myŋ tütınnen assa sonyŋ jarymynan köbı qazırgı Qazaqstan teritoriiasynan tys Qytai, Moŋǧoliia jerınde mekendedı. Tatar moldalarynyŋ Semeidegı medreselerınen dınni oqu oqyǧandaryda bolyp öz elıne dındı ügıttegen, bıraq körnektı nätijege jete almaǧan. Osy elge islam dının ügıttep körnektı nätijege jetken Būqardan kelgen Şahmänsür degen adam boldy. Ol turaly Asqar Tatanai ūlynyŋ eŋbegınde bylai delınedı:
« Abaqkerei ışınde meşıt-medreseler 19-ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda boi kötere bastady. Eŋ alǧaş dınni oqu oqyǧan, özı elge dınni oqu oqytqan Säbit Damoldaedı. Ol toǧyz jasynda Qazan qalasynda tatar hazretten, keiın Būharadan oqyp, 1847-jyly Saiqanda qaraǧaidan meşıt saldyrǧan. 1827-jyly Būharadan Şahmänsür degen saudager sart Altaidaǧy Qojamjar töre auylyna keledı. Ol özı balasy Mūhammed Mühmindı Būharalaǧy ataqty medreseden oqytqan.
Ol Būharaǧa qaita baryp dınnen sauatsyz elge saudadan görı dın ügıtteulıŋ anaǧūrlym paidaly ekenın anyq tüsındı. Ol qaita kelgenle köptegen dınni kıtaptar ala keldı. 1889-jyly Mūhammed Mühmin Altaidyŋ Balaǧai degen jerınde meşıt salyp dın ügıttedı. Malşylardyŋ dınge selqostyǧyn baiqaǧan ol jūma saiyn palau, köje jasatyp elge tegın taratty, köp el tegın tamaqqa bola keletın bolǧan, sol barysta bır jaǧynan elge dın ügıttedı. 1898-jyly Türkiiadan arnauly Mūhammed paiǧambardyŋ saqalyn aldyryp eldı jiyp tamaşalatyp eldıŋ dınni pırıne ainaldy.Osy Şahmänsürdıŋ yqpalymen 12 abaq kereidıŋ törelerımen rubasylary jappai meşıtter saldyra bastaǧan
Būlardyŋ ışındegı bedelı zor meşıtter: Köktoǧaidaǧy Aqyt qajy meşıtı, Bıteuırgedegı Mämi beisı meşıtı, Sauyrdaǧy Jäke bi meşıtı, Ertıstegı Jaqyp amby meşıtı, tasbikenıŋ Aqaral meşıtı, Buyrşyn boiyndaǧy Ömırtai meşıtı, Ertıs boiyndaǧy Toqbai meşıtı, Qabadaǧy Daby meşıtı, Balbaǧai men Kürtıdegı Quanbai qajy meşıtı qatarly meşıtter boldy. Osy meşıtterdegı ülken medıreseler: Bıteuırgedegı Abaqiia medıresesı, Sauyrdaǧy Jäke bi aşqan medırese, Köktoǧaidaǧy Aqyt qajy medıresesı, Aqmeşıttegı Ataŋ auyly medıresesı boldy.» (Asqar Tatanai ūly . Tarihi derek, kelelı keŋes. 2- kıtap.6- betten 17 betke deiın). Ärine būndaǧy onşaqty meşıt sol kezhdegı 60 myŋnan asa qazaqtyŋ qajetın qamdai almaǧan. Sol üşınde dın köbınese törelermen biler, rubasylarmen bailarda küştırek boldyda jäi būqarada älsız boldy, desede 18- ǧasyrdaǧymen salystyrǧanda jermen-köktei ılgerleuşılık boldy. Qazaqtardyŋ öz ışınen moldalar, imamdar jetılıp şyǧyp tatar moldamen qojaǧa iek süieu azaidy.
Aqyt Ülımjıūly özınıŋ «Kerei işany Mūhammed Mūhmin» atty dastanynda:
« Altaiǧa kelıp kırdı kerei jazǧan,
Körıptı talai mehnat aqyly azdan.
Būl ortada dın islam esten şyǧyp,
El bopty aqylynan azyp-tozǧan.
Bılmeidı oraza, namaz, zeket, qajdy,
Ädılsız, töre, bi joq, joldan azdy.
Halı kelgen halsızge zorlyq qylyp,(Ūlan Bapai. Tört bi töre. 146-bet)
Asqar Tatanai aitqandai Şahmänsür kelerden būryn abaq kerei arasynda islamnyŋ elesıde joq, äiteu mūsylmanbyz dep şamanizımmen jürgenın Aqyt qajynyŋ osy öleŋıde däleldeidı. Tatar moldalar şektep joiǧan şamanizmnıŋ ata-baba aruaqtarynan kiız būd beinesın jasap tabynuy abaq kerei ışındede bolyp, keibırı būdtardy tyǧyp sandyqqa salyp qoiǧan. Osy būdtar 1939- jyly qytai ükımetınıŋ jappai tıntuı kezınde qaraqas ruynan baiqalǧan eken.
İslam dını abaq kerei arasyna ornyǧa bastaǧan soŋ 1842- jyly abaq kerei qūryltaiy bolyp tört bi sailap , būrynǧy dala zaŋyn negız etıp «abaq kerei jarǧysy» atty zaŋdardy belgılegen, būǧan şäriǧat ükımderınen ,dınge qatysty ekı tarmaq qosylǧan.
«Jetınşı bap. Dın (moldalar) turaly Jiyrma bır. Dın moldalary naǧyz Mūhammed paiǧamdardyŋ ümbetı retınde dın josynymen köpşılıkke uaǧyz jürgızgende basqa bır taraptan ziian, böget jasalsa, nemese onyŋ aitqan uaǧyzyn tyŋdamai mensınbei, qarsylasatyn bolsa, ondai jasauşylardy bır aiyppen qataŋ jazalaidy. Jiyrma ekı. Moldalar dın uaǧyzdai jürıp özı ūrlyq jasau, nemese basqanyŋ alǧan äielımen jüru sekıldı öte laiyqsyz ıstı jasaityn bolsa, ony imamdyqtan tüsırıp, jer audarady.
Segızınşı bap. basqalardy qorlap kemsıtu turaly Jiyrma üş. Bai, bi jäne moldalar sondai-aq basqa tuystuǧandary köp adamdar kedei, jadau nemese, tuysy joq, jetımjesırlerdı jön-josyqsyz janşyp, sabap jäne zat-būiymdaryn küşpen tartyp alsa şariǧat boiynşa qamşylau (düre soǧu) siiaqty jekkörınıştılıkpen jazalanady. Kerısınşe, kedeiler bailar men bilerdı basynatyn bolsa osy josyn boiynşa jazalanady. Qazır mūndai jazany qazaqtar ūmytyp ketken.»(Ūlan Bapai. Abaq kerei erejesı. 93-94- better)
Būl ekı erejenıŋ sırä qai kezde qosylǧany beimälım, būny keiıngı kezde moŋǧol bıtıkşılerı qaǧaz betıne tüsırgen, qazır Ūlanbatyr qalasyndaǧy arhivte saqtauly, būny qazaq zaŋdarynyŋ hatqa tüsıp saqtalyp qalǧan sarqyty deuge bolady. Qazaqtarda äskeri dästürdıŋ bır synyǧy –aruaqşylyq. Köşpendıler ata-baba aruaǧy basqa ıs tüskende şaqyrsa kelıp küş beredı dep sengendıkten, soǧystarda öz ruynyŋ eŋ myqty batyrynyŋ atyn ūran etıp şaqyrǧan. Al tatar, özbek siiaqty islamdasyp ketken ūlttar «allahuäkbär!», «Mūhammed» dep ūrandaǧan. Qasan Öraltaidyŋ aituynşa osy tatar moldalarynyŋ dınni mektebı bolǧan Tarbaǧataida 1947- jyly sovet qoldaǧan qyzyl ükımetke qarsy soǧysta qazaqtar tırıdei janaza şyǧartyp , maidanǧa «allahuäkbär!», «Mūhammed!» -dep şapqan eken.
19-ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy özbekstan tūrǧyndary.
Qoqan, Būqar, Hiua, Qaşqariiaǧa taralǧan äsıre dınşıldıkpen fanattyq aqyry eldıŋ eldıgın joiyp orysqa otarlap berumen ǧana şektelmei ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan ǧylmi şyǧarmalardy qūrtty, tarihi, mädeni şyǧarmalar örteldı, halyq nadandasyp, fanattyqqa boi ūrdy. Halyqtyŋ ūlttyq atauy ,kiım-keşegıne deiın joiuǧa şaq qaldy. Būl turaly Şoqan taǧy bylai degen: «Soŋǧy uaqyttarda qaşqarda onyŋ būrynǧy bileuşılerınıŋ ūrpaǧy sanalatyn qojalardyŋ paidasyn közdegen qantögıs köterılıster boldy. Būl qojalar qytailardan görı Qaşqarlyqtardy köbırek qyruda. Bıreulerın sen qytaiǧa şeneulık boldyŋ dep öltırse, endı bıreulerın sen aşyq auyz boldyŋ dep öltıredı, endı bıreulerın qarataulyqsyŋ dep öltıredı. Qytailar qojalardy quyp şyqqannan keiın qalany tonaidy, qazyna maldardy, egındı taptaidy, äielderdı tartyp alady».(Şoqan Uälihanov şyǧarmalary. 3- tom. Joŋǧariia ocherkterı. 343- bet). Özbek , ūiǧyr halyqtaryndaǧy jetı ata saltynyŋ müldem joǧalyp, rulyq tegınıŋ özın şala bıluı, özın belgılı bır ūlttyŋ okılı demei tek: «Mūsylmanmyn!»- deuı, Qaşqarlyq, Hotanlyq, Aqsulyq degen jer attarymen ataluyda osy äsıre dınşıldıktıŋ saldary edı. Şoqan Uälihanov Qaşqariia, Qoqan, Būqardaǧy dınni fanattyq, dın basylarynyŋ adamzat orkenietıne qarsy äreketterı, halyqty ezıp otyrǧan jauyzdyǧynan tüŋılıp bylai deidı: «Özderınıŋ baqytyna qarai buriiattardyŋ adamgerşılıgı mol joǧary dın būddizm dının qabyldaǧanynan, al bız sorymyzǧa qarai dörekı islam dınıne baǧynyp qalǧanymyzda bolyp otyr.»(Şoqan Uälihanov şyǧarmalary.67- bet Jaŋa ömır jurnaly baspasy. 1956j)
Orynbor müftilıgı eŋ aldymen qimyl bastaǧan jer ol tolyǧymen Reseiga aldymen baǧynǧan Bökei guberniiasynda boldy. Olar Jäŋgır hanǧa arnaiy orda salyp berdı jäne Resei qarjysymen meşıt, medrese salyp bergen. Odan būryn būl maŋdaǧy qazaqtardada dın öte jalaŋ bolatyn. Ony myna derekke qarap bıluge bolady:
«... 1801- jylǧa deiın bızdıŋ qyrǧyzdardy(qazaqtarda) «jazu» degen söz müldem tüsınıksız boldy...Sonymen qatar qyrǧyzdar arasynda tatar moldalary paida bolyp , olar qyrǧyzdarǧa Mūhammed dını şäriǧattaryn tanystyryp özderınıŋ sözderınıŋ rastyǧyn däleldeu üşın qaǧazǧa jügıngen. Būl moldalar dūrys dın uaǧyzdauşylar esebınde ülken qūrmetke ie boldy, olardy barlyq jerde toidyryp, si-siiapat jasap , aitqandaryn oryndap otyrǧan. Olarda qyrǧyzdar arasynda qasiettı qūran sözderınıŋ asyl ekenın, dınnıŋ dūrys ekendıgın tüsındıruge tyrysty... äldebır qyrǧyz(qazaq) qaitys bolǧanda , onyŋ janazasyn şyǧaratyn moldany alyp kelu üşın , qaitys bolǧan adamnyŋ tuysqandary 50,100, 150 şaqyrymǧa deiın barǧan. (Tarih adamzat aqyl-oiynyŋ qazynasy. 3- tom. Qoja Mūhammed Salyq Babajanov. Işkı qazaq ordasy turaly. 356-bet)
Şyǧystyŋ bes elınıŋ tarihy- tauarih hamsa 18-19 ǧasyrdaǧy Orta aziia tarihy üşın asa qūndy şyǧarma. Būqar, Qoqan handyǧy, Qaşqariia, qyrǧyz, qalmaq, noǧai turaly jaqsy mälımetter bar. Äsırese şyǧarmanyŋ denı qazaqtar turasynda, 18-ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy jrŋǧarǧa qarsy küres jäne ondaǧy batyrlar turaly köp derekter bar. 19-ǧasyrdaǧy qazaq ömırı, salt-sanasy, dünie tanymy turaly Şoqannan keiıngı mol mälımettı osy kıtaptan tabuǧa bolady dep nyq senımmen aituǧa bolady. Qazaq dästürınıŋ orys, qytai otarşyldyǧy, äsırese keŋester odaǧy kezınde öte ülken joǧaltularǧa ūşyrady, kıtaptan bız bar dep bılmegen qanşama salt-dästürlerdı kezdestıre alamyz.
Bır qyzyǧy kıtapta Reseidıŋ tatar mollalary turaly qyzyqty aitylymdar bar. 1770-jyldary naiman elıne han bolǧan Äbılpeiızdıŋ Şyǧys qazaqstanda tūŋǧyş meşıt saldyrǧanyn aitady.
Qūrbanǧalidyŋ aituynşa: « 1800-jylǧa deiın qazaqtar ait namazyn oqymaǧan. Bälkım şarty kelmei namaz oquǧa kelmeidı, kerek etken adamdar şaharǧa kelsın dep dınbasylar rūqsat etpegen.»(Qūrbanǧali Halidi . Tauarih Hamsa. 191-bet)
Būl kezde qazaq denı köşpendıler edı, şahar dep Türkıstan bastaǧan qalalardy aityp otyr, ol qalada, maŋyndaǧy kenıtterde sarttar basym boldy(qazırgı özbekter), dın basy qojalar dalalyq jerde oqu dūrys emes dep bılse kerek. Türkıstan maŋyndaǧy qazaqtar ärine Türkıstanǧa baryp qatysa alady, qalǧan jerdegıler baruy qiyn. Osy kezde būryn tek Türkıstan maŋynda mekendegen qojalar bükıl qazaq dalasyna tarai bastaǧan. Naiman qarakerei Aqtailaq bidıŋ özı Türkıstannan qyryq üi qoja aldyrypty. Ol qojalar şyǧystaǧy qazaq rularynyŋ arasyna taralyp islam dının jalpylastyruda maŋyzdy rol oinaǧan.
Ukaznoi moldalar qazaq arasyna dın taratu mındetın ǧana atqarǧan joq, olar Resei imperiiasynyŋ qazaq dalasyn otarlauyn dındı , qūdai jolyn jamylu arqyly ıske asyruşylar boldy. Qazaq ol kezde öz erkı özınen ketken otarǧa bükıldei ainaldy. Demek Resei imperiiasy qazaq dalasyn äsker jıberıp soǧysu arqyly emes ,islam atyn jamylǧan misionerlerı arqyly jaulap aldy. Ony sol zamannyŋ kuägerı bolǧan Qūrbanǧalidyŋ derekterınen bılemız:
«Qazaq bilerı būl künde şariǧat jolyn tūtpai, özderınıŋ būrynǧy bılgenderınen de aiyrylyp jürgenderınıŋ sebebı, būlardyŋ dalada jürıp bılımnen kenje qalǧandyǧy. Ekınşıden, Reseige äskerge barudan tartynyp, Qazaqstan arqyly Taşkent, Būharǧa deiın qaşyp jürgen jäne auyldardaǧy jasyrynyp ötırık molda bolyp jürgen noǧailardyŋ (tatarlar)kesırı. Sebebı olar öz bılgenınşe aŋǧaldyǧynan mūnau şariǧat den jūrtqa tüsındırgendıkten qaraŋǧy halyq bır sözın terıs demei nana berdı. Osydan «şala molda dın būzar, nadan sopy el būzar» degen qaǧida paida bolǧan. Är jerde ärtürlı kereǧar däleldemeler- şyǧa bergen soŋ 1858 jyly Orynbor muftiı ükımettıŋ ülken jiyndaryna qatynasyp, el ışın retteu üşın ukaznoi molda sailatyp, patşa ökımetınıŋ būiryǧy şyǧaryldy. Ol moldalardyŋ ısterın tekserıp tūru üşın okrug ahuny, oblys ahuny jäne muhtasibtar (esepşı) taǧaiyndaldy. Bıraq būl taǧaiyndalǧan kısılerdıŋ köpşılıgı ukaznoi moldadan bılımı artyq emes. Sondyqtan būl reformanyŋ (islahat) paidasy şamaly boldy. Sonda da bolsa kazaq auyldaryna är bolysqa bır-bırden noǧaidan molda taǧaiyndatyp alu üşın aqşa jinap berıp Ufaǧa qatynasqa şyqty. Moldalar küimelermen jeldırtıp, ukazdaryn alyp, moiyndaryna şynjyr bauly saǧat salyp toilap qaitqandai bolyp kelıp, ketıp jatty-Nizam (ereje) boiynşa tuu turaly kuälık däpter, tuǧan, ölgen, neke, talaq, siiaqty-ıstı tırkep otyru üşın arnaiy qaǧazdary men rūqsat alyp keldı. Būl söz bıreudı maqtau, bıreudı dattau emes, haq söz qūlaq saluǧa kerek. Qaǧaz alǧan moldalar sondai bır ıster ıstedı: onymen ne dındı, ne dünienı ūstai almaisyŋ. Bır adam ölse ukaznoi molda bolmasa, iaki onyŋ atynan bıreu barmasa "janaza oqymai keibır jaǧdailarda ölıktı sasytyp, obalyna qalmaiyq dep bıreuler janaza oqyp qoisa, ol adam quǧynǧa ūşyraityn boldy. Ony — ukaznoi molda kaida jürse de tapsyryp alyp jazalatyp, ştraf (bodau) töletıp, (aiyp teletıp), äuıre etetın bolǧan soŋ, tıptı janazaǧa eşkım jolamai, ukaznoi moldany kai körge kırıp ketse de ızdep tabu aqy iesınıŋ moiyndarynda ülken bır boryş boldy. Ukaznoi molda kelgen soŋ, mäiıt iesıne erık bermei moldaǧa zäket etesıŋ, pıdiiaǧa mynany beresıŋ, qūranǧa mynany ūsynasyŋ, janazaǧa mūny töleisıŋ dep oiyna kelgenın ısteidı. Tıptı, qaşan bolsa da bır ölım dep hal üstınde jatqan adamdardyŋ pıdiialaryn tırıdei aluǧa ainaldy.(Tauarih hamsa . Qūrbanǧali Halidi. 69-70-71- better)
19- ǧasyrdyŋ basynan bastap ortasyna deiın qazaq arasyna tatar moldalarmen qoqan qojalary islam dının barlaryn salyp taratqanymen önımı körnektı bolmady, neşe myŋ jyldar boiy qanǧa sıŋıp ketken dalalyq dünie tanym- şamanizmdı älsıretkenımen joia almady. Desede bır qatar jetıstıkterıde boldy. Qazaq dalasyndaǧy köşpendı memleketter eşqaşanda islam şäriǧattaryn qabyldamaǧan , şäriǧat degende köp adamdar bıle bermeitın. Ekı üş ūrpaq almasqan soŋ tatar moldamen qojanyŋ tärbiesın alǧan elbasylary qazaq arasyna islam şäriǧattaryn engızıp sol boiynşa qylmystylardy jazalai bastady. Būnda aita keterlıgı Resei gubernatory qazaqtardyŋ ışkı ısıne aralaspady, öz ışındegı dau-şarlardy özderı şeşıp otyrdy. Biler soty jalǧasyp oǧan islam erejelerı engızıldı. Ony resei arqyly engızılgenın Şoqanda aitqan: «Qazaqtar orys qolastyna köşkenge deiın ataq jaǧynan ǧana mūsylman bolyp, Mūhammed dınınıŋ sünit degen tarmaǧynda bolyp keldı. Mūsylman zaŋdaryn (şäriǧat) qazaqtar eşqaşanda qabyldaǧan emes! Ol zaŋdardy qazaq dalasyna syrtqy prikazdardıŋ jemısterımen bırge ükımettıŋ özı bastap engızdı.» (Şoqan Uälihanov . Täŋır.73-bet)
Mūsylmandyq tūrǧydan salystyrar bolsaq ol kezderı Qaşqariia men Mäuerannahrdaǧy ūiǧyr, özbek halyqtary tolyq qandy mūsylman edı. Olarda islam 10-ǧasyrdan bastap ornyqqandyqtan, meşıtterı men medreselerı bolǧandyqtan , bylaişa aitqanda islam dınınıŋ sol elderde instituty äldeqaşan qalyptasyqan edı. Olarda är jūma saiyn halyq jūma namazyna baratyn, köp sandylary bes uaq namazdy tolyq ötep, zeket beretın. Al qazaqtarda eŋ bastysy joǧaryda aityp ötkenımızdei otyryqşylyq qalyptaspaǧandyqtan islamdy tatarlarmen qojalarda tolyq sıŋıre almady, egerde sol kezde Resei qazaqtarǧa 1930- jyldardaǧy siiaqty küştep otyryqşylyqqa köşırse ǧana islamdy 30-40 jylda ornyqtyruǧa mümkındık bar edı.
Sol däuırdı közımen körgen islamnanda sauaty bar Şoqan ol turaly : «Mūsylmandyq äzırşe bızdıŋ süiegımız ben qanymyzǧa sıŋıp bola qoiǧan joq. Ol bızge keleşekte halyqty ydyratu qaupın töndırmek. Qazaqtardyŋ arasynda älı Mūhammedtıŋ atyn da bılmeitınder köp jäne bızdıŋ baqsylarymyz qyrdyŋ köp jerlerınde özderınıŋ mänın joǧalta qoiǧan joq. Qasiettı Rusta zamanynda nestor bolǧany siiaqty qazyr bızdıŋ saharada qos dı däuırı bolyp tūr. Bızdıŋ dınni kıtapşyldarymyz ertedegı Rus kıtapşyldary siiaqty özderınıŋ halyqtyq saltyn batyl alastauda. Özımızdıŋ zaŋ, epos, sot adet-ǧūryptaryn olar kiız kıtap (täŋırşı baqsylardyŋ dūǧa jazǧan kiızı) tıŋ soraqy atauymen masqaralap, al bızdıŋ būtqa tabynuşylyq yrymdar, toi-tomalaqtardy saitandyq degennen basqa atpen atamaidy. Tatar moldalarynyŋ jäne Orta aziialyq işandar, jäne özderınıŋ jaŋa dınni uaǧyzşylarynyŋ yqpalynda bızdıŋ halyq barǧan saiyn jalpy mūsylmandyq keiıpke tüsıp kele jatyr. Keibır sūltandar men bai qazaqtar özderınıŋ äielderın haramǧa qamaǧandai jeke üige qamap qoiady. Keibır qazaqtar mekege barudy bastap, bızdıŋ jyrşylarymyz halyqtyq batyrlar jyrynyŋ orynyna öleŋderınıŋ türıne ainallyrylǧan mūsylmandyq afokripterdı jyrlaidy.» (Altyşaharǧa sapar. Şoqan Uälihanov. 114- bet. Almaty. Atamūra. 2006)
Şoqan aitqan jaǧydaidyŋ aqiqaty mynada: Qazaq halqy qara sözden görı jyrdy jaqsy qabyldaidy, sol üşın tatar moldalarymen qojalar qazaqtyŋ jyraulyq dästürınıŋ tamyryna balta şauyp batyrlar jyry men halyq ertegı aŋyzdaryn tastatyp orynyna arab-parystyŋ dınni aŋyz ertegılerın jyrlatatyn bolǧan. Mysaly: «Hazret Äli men Qarynnyŋ küresı», «Däriǧa men Qalidyŋ küresı», «Fransuz patşa», «Jüsyp-Zliha» degen jyr-hisalar halyq arasyna keŋınen taralǧan. Baqsy-qūşnaştardy qudalap olardy jyn-şäitan buǧandar dep ölgenın bölek jerlettı. Ol kezde qazaq arasynda baqsylar joǧalǧan malǧa qūmalaq salatyn, auru-syrqaudy emdeitın, quaŋşylyq kezderı tasattyq dūǧasyn oqyp jaŋbyr jaudyratyn. Desede baqsylardy tübegeilı joia almady, desede ırı baqsy abyzdarynyŋ kiız kıtaptaryn joǧaltty. Odan būryn qazaqtar kie dep sanaityn tabiǧattaǧy tılsım küşterdıŋ bärın şirık dep tiım saldy.
Şoqannyŋ aitqanyndai 19- ǧasyrdyŋ ortasynan bastap meşıt, medrese salu , qajyǧa baru jiılep kettı. Balalaryna ararb, evrei attaryn jappai qoia bastady. Mysaly Qūnanbai öz balalarymen nemerelerıne İbırahim, Yshaq, Ospan(Usman), Maǧauiia degen attar qoiǧan, özı qajyǧa baryp qaita kelgen soŋ Qarqaralyda meşıt saldyrǧan.
Qūnanbai meşıtı
İslam dının uaǧyzdauşy molda, qojalardyŋ kelesı bır qiianaty bolsa ol qazaqtyŋ tarihy men şejıresın būrmalauy boldy. Olar qazaqtyŋ tegın Nūq paiǧambarǧa tıredı, endı bıreulerı Mūhammedtıŋ kezındegı sahabalarǧa aparyp tıremek boldy. Ol turaly Şäkerım Qūdaiberdı ūly:
«Qazaqtyŋ tüp atasy batyr türık,
Arabsyŋ degen sözdıŋ tübı şırık.
Pälenşe sahabanyŋ zatysyŋ dep,
Özınşe dın jamylǧan öŋkei jülık.»- dep şenegen bolatyn. Desede sol kezde sauaty tömen qazaqtar soǧan sendı, tıptı han-sūltan ūrpaqtary özderınıŋ Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧy bolǧanyna arlanatyn boldy. Qabanbai batyrdyŋda ūly atasy Baijıgıttı qojanyŋ äuletı dep soqty, abaq kerei şejıresındegı abaq ananyŋda küieuı molda qoja dep adam senbes ötırıkter şyǧardy. «İslam dınınıŋ qazaq dalasyna basyp keluı arabtardyŋ Soltüstık afrika men Ündıstanǧa arabtyŋ qaiqy qylyşy men arab tūlparyn oinatyp keluıne ūqsamaidy. Ol sol kezdegı qazaq handarynyŋ ruhi jaqtan jeŋılıp täsıoım boluynan bastaldy….Qazaqtyŋ ata-babalaryna jalǧan tarih jabylyp, Mūhammedtıŋ tuysy Ännäs degen sahabadan taratyldy. Ortalyq azmiadaǧy neşe myŋ jyldyq tarihy joqqa şyǧarylyp būrynnan mūsylman delınıp şejıre jazyldy. Qazaq mollalary öz ūltyna opasyzdyq ıstep qazaqtyŋ tarihyn mūsylman dını aldynda qūrbandyqqa şaluǧa ūryndy.»(Asqar Tatanai.Tarihi derek, kelelı keŋes. 2- kıtap 2-3 bet).
Ortalyqtaǧy qazaqtardyŋ mūsylmanşylyǧy (1850-1860)
Dauylbaevtyŋ Torǧai oblysy Nikolaev uezdıgınıŋ qyrǧyzdarynyŋ ömırı turaly äŋgıme(1830-1880 aralyǧy)de bylai delınıptı:
«Dın jaǧy qyrǧyzdar(Qazaqtar) arasynda sol kezde älsız bolǧan: bes uaq namazdy öte sirek oqyp, qazırgıge qaraǧanda soqyr nanymdary köbırek bolǧan. Olar siqyrlarmen balgerlerge köbırek sengen. Moldalary az bolǧan, bız aityp otyrǧan üş ruda: Şoşaly Hangeldı, Jaisan Tabyldin, Qisamiddin Baigelev, Şolaq molda, Tūrymbai qoja...».(Tarih adamzat aqylq- oiynyŋ qazynasy. 4-tom. 399-bet)
«Aqiqattyŋ adasuşyoyqtyŋ eŋ oŋbaǧan türın jeŋe almaitynyn, äsırese islam dınınıŋ zärı küştı uyna aralastyryp şaman dının älı ūstanyp otyrǧan qazaqty jeŋe almaitynyn endı körıp otyrmyn».(Şoqan Uälihanov şyǧarmalary.181-bet. N. A. Maiylovqa jazǧan hatynan.). Būl Şoqannyŋ baǧanaly , baltaly elınde aǧa sūltandyqqa tüspek bolǧanda özı turaly elbasylarynyŋ türlı qauesetterıne renjıgendegı aitqan sözı edı. Būl pıkırınen islam dınınıŋ 19- ǧasyrda zor küşpen taratylsada bärıbır köşpendı qazaqtyŋ şamandyq ǧūryptaryn qasarysa qorǧap , älıde jartylai şaman bolyp otyrǧanyn baiqauǧa bolady.
Moldalar qazaq arasyndaǧy köktäŋırden keiın tūratyn ūmai anany şäitän dep qaralap ony el jadynan ūmyttyruǧa küş salady. «Ol albasty şäitännıŋ aty, ony aitqandar allaǧa jazyqty bolady»-dep eldı qorqytqan. Sondada el kelın bosaǧa attaǧanda oşaqtaǧy otqa mai tamyzyp «ot ana, ūmai ana jarylqa!» -dep siyna berdı, jäne qoryqqanda oibai deitın, oibai sözı oi+ūmai degen ekı sözden qūralǧan söz bolatyn. Onyda moldalar mümkındıgınşe aitqyzbauǧa tyrysty. (Nyǧymet Myŋjan ūly. Qazaqtyŋ miftık aŋyzdary
Soltüstıktegı qazaqtardyŋ mūsylmanşylyǧy
19-ǧasyrdyŋ soŋǧy jarymyna kelgende qazaq dalasy aitarlyqtai mūsylmandyqqa bet būrsada bärıbır köşpendı qazaq şala mūsylman küiınde qala berdı. Ondaǧy tübırlı sebep-qazaqtyŋ köşpendı halyq bolǧandyǧy edı. Köşpendı halyq tört mausym saiyn köşıp jüretındıkten , ärı bır jerde assa 7-8 üi bır auyl bolyp şoǧyrly qonystanbaǧandyqtan, jūma saiyn jiylyp namaz oqu, uaǧyz jürgızu asa qiyn boldy. 19- ǧasyrdyŋ ortalarynan bastap qystaulyq jerlerde meştter salynǧanymen oǧanda bır bolys eldıŋ barlyǧynyŋ jiyluy öte qiyn ıs bolatyn. Demek islam köşpendı halyqqa üilespeitın, köşpendı halyqty islamdastyrudyŋ tıke joly bolsa olardy tūtasymen otyryqşylandyru edı. 10- ǧasyrdan 20- ǧasyrǧa deiın islamnyŋ qazaq dalasyna taralmauy, halyqtyŋ ony ūstanbauynyŋ sebebı osy edı.
Zertteuşılerdıŋ aituynşa, soltüstık öŋırlerde islamnyŋ taraluy baiau jürdı, tıptı HVII ǧasyrǧa deiın jalǧasty. İslam qalaly ärı jyly aimaqtarǧa köbırek säikesetın, qazaq dalasynyŋ soltüstıgı klimaty suyq, egın saluǧa qolaisyz bolǧandyqtan eş uaqytta qalalar bolmaǧan, tıptı arǧy kezderı būl araǧa qazaqtar tek jaz ailarynda ǧana kelıp bırneşe ai otyryp, qysta oŋtüstıkke köşetın. Orys qalalarynyŋ salynuyna ılese sauda-sattyqqa qolaily bolǧandyqtan, taǧy qazaqtar qystaulyq üi-qora saludy üirenıp, qystyq şöptı jinap sonymen malyn asyrauǧa üirene bastadyda soltüstıkte tūraqty mekendep qaldy. Būl jaily V. Radlov bylai deidı: «Būl dın dalada erte taralsa da olarǧa Mūhammed dını örkenietınıŋ sipattary älı tolyq engen joq. Halyqtyŋ köp bölıgı islam ädet-ǧūryptaryna syrttai ǧana boi ūsynady. Şaşty, saqal-mūrtty alyp otyrudy qatty qadaǧalaidy. Oraza tūtu, namaz oqudy otyryqşy mūsylmandar men körşı tūratyn qazaqtardy eseptemegende, halyqtyŋ köpşılıgı saqtai bermeidı. Däret aludy dūrys atqarmaidy. Ony sürtınumen auystyrudy ūnatady...(V. Radlov. Altyn sandyq. – Almaty, 1993. 17-bet.)
Jalpy Reseidıŋ qazaqqa dın taratuynyŋ nätijesınde neşe myŋ jyldar boiy attan tüspegen ,ör ruhty, erkın dalanyŋ äskerilerınıŋ soŋǧy ūrpaǧy bolǧan qazaqtar qaruyn tastap äskeri köşpendıden tek mal baǧatyn juas, kömpıs malşy halyqqa ainaldy. Ol turaly Maǧjan Jūmabaev:
«Qarmaŋbai, qarap jatyp baq kütuge,
Izdenbei alasūryp, taq kütuge,
Taǧdyrda, bır taqtaida jazuly dep,
Är ıske kım üirettı şaq kütuge?
Şarq ūryp erıkke ūmtylǧan ūşqyr jandy,
Qainaǧan tamyrdaǧy ystyq qandy
Tūtqyn ǧyp kım qamady? Kım suytty?
Kım aldy qalyŋ qairat, küştı, äldı?
Keşegı arystandy aibyny zor,
Jürektı jolbarystai qairaty mol
Aiyryp ar-namystan, küşten, esten,
Kım qyldy şala-jansar bır qorqaq qūl?!
Aqylǧa, jan-jürekke kısen saldy,
Körmeitın közdı ker ǧyp arty-aldy.
Üiretıp dın dep qūldyq, qorqaqtyqty,
Qandai qūl bızge molda bola qaldy?!»- dep aşyna jyrlady.
Qazaqtardyŋ eŋ qiyr şyǧysynda jasaityn abaq kerei taipasyna islam dınınıŋ taralu barysyn mysal retınde keltıruge bolady.
Altaidaǧy abaq kereilerge islam dınınıŋ taraluy
Abaq kereiler turaly mälımetter 18- ǧasyrdyŋ 40- jyldaryndaǧy orys qūjattarynda körınedı. 1740- jyly Ǧaldan Serennıŋ 30 myŋ äskerınıŋ jarymyn Sarmanjy bastap Saryarqaǧa basa köktep kırıp Esıl boiyndaǧy abaq kereidı şabady. 1756- jyly Manchjur-Sin imperiiasynyŋ deregı boiynşa orta jüzdegı kereiler 14500 tütın, onyŋ ışınde abaq kerei 2500 tütın bolyp Qojabergen batyrdyŋ bilıgınde bolǧan. Däl sol jylǧy sanaqta Joŋǧariiada joŋǧar memleketıne qarasty 6000 üi kereit(kereiler), 4000 üi dulattar, taǧy abaǧys(abaqtar) degen taipanyŋ aty aitylady. Kereit(kereiler) Şyŋǧys qaǧannan būryn öz aldyna handyq qūrǧany barşaǧa aian. Keiıngı Moǧolstannyŋda eŋ belgılı taipalarynyŋ bırı retınde aitylady. Moǧolstannyŋ şyǧysyn oirattar 1417- jyly basyp alsa, 1530- jyldardan keiın batys bölıgı qazaq handyǧyna qaraǧan. Demek kereiler sol zamanda ekı handyqqa bölınıp ketse kerek. 1756-1757 jyldary joŋǧarlar genositke ūşyraǧan kezde olardyŋ 10-20% qazaqtar arasyna kırıp ketkenı derekterde aşyq aitylǧan. 2500 üi abaq kereidıŋ keiın qomaqty elge ainalyp 12 ruǧa bölınuı osy joŋǧariiadaǧy ejelgı tuystarynyŋ qosyluynan boluy äbden mümkın. Üitkenı Altaidaǧy kereilerdıŋ terıstıgındegı altai, tyba, hakastardyŋ qūramynda, qalmaqtardyŋ qūramynda ortaq rular öte köp, būny joŋǧar genositı kezınde bölınıp ketkender dep şamalauǧa bolady, kereiler ǧana emes onymen ırgeles naimandardanda osy ūqsastyqty baiqauǧa bolady. Moǧolstanda islamdy qabyldau 1353- jyldary boldy, sol kezde kereilerde qabyldady desek bıraq joŋǧarǧa baǧynǧandarynda būddizm bolmaǧan siiaqty. Al 18- ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda abaq kerei arasynda islam tüsınıgı öte tömen bolǧan. 1758- jyly olar Esıl boiynan şyǧysqa qarai köşıp Jelezni( Pavlodar obylysynda) bekınısı maŋyn bıraz jyl jäilap, 1764- jyly Öskemen , Zaisanǧa baryp tūraqtaidy. 1780- jyldary özderıne Äbılmanbet hannyŋ nemeresı Kögedaidy sūltan etıp sailaidy.
«Ol kezde kerei arasynda janaza şyǧaratyn molda, şeşek egıp bala sündetteitın qoja müldem joq eken. Ölgenı janazasyz, balalar egusız, sündetsız ketedı eken. Köşpendı halyq oqu-toqudan mahrūm bolǧandyqtan molda, qojany özbek, sarttan jalynyp-jalpaiyp şaqyryp äkelıp qonystandyrǧanmen olar tūraqtap tūrmaidy eken. Osy qiynşylyqtardy eskerıp Kögedaidy şeşesı Tūmarmen köşırıp beredı. Olarǧa ılese bır sart molla, bır qoja, bır bura, bır matai malşysy, üş qyrǧyz jiyny on jetı üi äkeledı(Qazaq şejırelerı 1-kıtap. Abaq jäne töre şejıresı. Mellathan Älen ūly. 456-bet. Ile halyq baspasy).
Desede qalyŋ ruly elge bır qojanyŋ dın taratuǧa şamasy mülde kelmeitını tüsınıktı, sonan el baiaǧysynşa islamnan mahrūm qala berdı. Desede qazaq dalasyna būryn bolmaǧan kölemde islamdy jalpylastyrǧan tatarlarmen qojalardyŋ nazarynan tys qala almady. 19- ǧasyrdyŋ basynda abaq kereidıŋ tütın sany 15 myŋ tütınnen assa sonyŋ jarymynan köbı qazırgı Qazaqstan teritoriiasynan tys Qytai, Moŋǧoliia jerınde mekendedı. Tatar moldalarynyŋ Semeidegı medreselerınen dınni oqu oqyǧandaryda bolyp öz elıne dındı ügıttegen, bıraq körnektı nätijege jete almaǧan. Osy elge islam dının ügıttep körnektı nätijege jetken Būqardan kelgen Şahmänsür degen adam boldy. Ol turaly Asqar Tatanai ūlynyŋ eŋbegınde bylai delınedı:
« Abaqkerei ışınde meşıt-medreseler 19-ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda boi kötere bastady. Eŋ alǧaş dınni oqu oqyǧan, özı elge dınni oqu oqytqan Säbit Damoldaedı. Ol toǧyz jasynda Qazan qalasynda tatar hazretten, keiın Būharadan oqyp, 1847-jyly Saiqanda qaraǧaidan meşıt saldyrǧan. 1827-jyly Būharadan Şahmänsür degen saudager sart Altaidaǧy Qojamjar töre auylyna keledı. Ol özı balasy Mūhammed Mühmindı Būharalaǧy ataqty medreseden oqytqan.
Ol Būharaǧa qaita baryp dınnen sauatsyz elge saudadan görı dın ügıtteulıŋ anaǧūrlym paidaly ekenın anyq tüsındı. Ol qaita kelgenle köptegen dınni kıtaptar ala keldı. 1889-jyly Mūhammed Mühmin Altaidyŋ Balaǧai degen jerınde meşıt salyp dın ügıttedı. Malşylardyŋ dınge selqostyǧyn baiqaǧan ol jūma saiyn palau, köje jasatyp elge tegın taratty, köp el tegın tamaqqa bola keletın bolǧan, sol barysta bır jaǧynan elge dın ügıttedı. 1898-jyly Türkiiadan arnauly Mūhammed paiǧambardyŋ saqalyn aldyryp eldı jiyp tamaşalatyp eldıŋ dınni pırıne ainaldy.Osy Şahmänsürdıŋ yqpalymen 12 abaq kereidıŋ törelerımen rubasylary jappai meşıtter saldyra bastaǧan
Būlardyŋ ışındegı bedelı zor meşıtter: Köktoǧaidaǧy Aqyt qajy meşıtı, Bıteuırgedegı Mämi beisı meşıtı, Sauyrdaǧy Jäke bi meşıtı, Ertıstegı Jaqyp amby meşıtı, tasbikenıŋ Aqaral meşıtı, Buyrşyn boiyndaǧy Ömırtai meşıtı, Ertıs boiyndaǧy Toqbai meşıtı, Qabadaǧy Daby meşıtı, Balbaǧai men Kürtıdegı Quanbai qajy meşıtı qatarly meşıtter boldy. Osy meşıtterdegı ülken medıreseler: Bıteuırgedegı Abaqiia medıresesı, Sauyrdaǧy Jäke bi aşqan medırese, Köktoǧaidaǧy Aqyt qajy medıresesı, Aqmeşıttegı Ataŋ auyly medıresesı boldy.» (Asqar Tatanai ūly . Tarihi derek, kelelı keŋes. 2- kıtap.6- betten 17 betke deiın). Ärine būndaǧy onşaqty meşıt sol kezhdegı 60 myŋnan asa qazaqtyŋ qajetın qamdai almaǧan. Sol üşınde dın köbınese törelermen biler, rubasylarmen bailarda küştırek boldyda jäi būqarada älsız boldy, desede 18- ǧasyrdaǧymen salystyrǧanda jermen-köktei ılgerleuşılık boldy. Qazaqtardyŋ öz ışınen moldalar, imamdar jetılıp şyǧyp tatar moldamen qojaǧa iek süieu azaidy.
Aqyt Ülımjıūly özınıŋ «Kerei işany Mūhammed Mūhmin» atty dastanynda:
« Altaiǧa kelıp kırdı kerei jazǧan,
Körıptı talai mehnat aqyly azdan.
Būl ortada dın islam esten şyǧyp,
El bopty aqylynan azyp-tozǧan.
Bılmeidı oraza, namaz, zeket, qajdy,
Ädılsız, töre, bi joq, joldan azdy.
Halı kelgen halsızge zorlyq qylyp,(Ūlan Bapai. Tört bi töre. 146-bet)
Asqar Tatanai aitqandai Şahmänsür kelerden būryn abaq kerei arasynda islamnyŋ elesıde joq, äiteu mūsylmanbyz dep şamanizımmen jürgenın Aqyt qajynyŋ osy öleŋıde däleldeidı. Tatar moldalar şektep joiǧan şamanizmnıŋ ata-baba aruaqtarynan kiız būd beinesın jasap tabynuy abaq kerei ışındede bolyp, keibırı būdtardy tyǧyp sandyqqa salyp qoiǧan. Osy būdtar 1939- jyly qytai ükımetınıŋ jappai tıntuı kezınde qaraqas ruynan baiqalǧan eken.
İslam dını abaq kerei arasyna ornyǧa bastaǧan soŋ 1842- jyly abaq kerei qūryltaiy bolyp tört bi sailap , būrynǧy dala zaŋyn negız etıp «abaq kerei jarǧysy» atty zaŋdardy belgılegen, būǧan şäriǧat ükımderınen ,dınge qatysty ekı tarmaq qosylǧan.
«Jetınşı bap. Dın (moldalar) turaly Jiyrma bır. Dın moldalary naǧyz Mūhammed paiǧamdardyŋ ümbetı retınde dın josynymen köpşılıkke uaǧyz jürgızgende basqa bır taraptan ziian, böget jasalsa, nemese onyŋ aitqan uaǧyzyn tyŋdamai mensınbei, qarsylasatyn bolsa, ondai jasauşylardy bır aiyppen qataŋ jazalaidy. Jiyrma ekı. Moldalar dın uaǧyzdai jürıp özı ūrlyq jasau, nemese basqanyŋ alǧan äielımen jüru sekıldı öte laiyqsyz ıstı jasaityn bolsa, ony imamdyqtan tüsırıp, jer audarady.
Segızınşı bap. basqalardy qorlap kemsıtu turaly Jiyrma üş. Bai, bi jäne moldalar sondai-aq basqa tuystuǧandary köp adamdar kedei, jadau nemese, tuysy joq, jetımjesırlerdı jön-josyqsyz janşyp, sabap jäne zat-būiymdaryn küşpen tartyp alsa şariǧat boiynşa qamşylau (düre soǧu) siiaqty jekkörınıştılıkpen jazalanady. Kerısınşe, kedeiler bailar men bilerdı basynatyn bolsa osy josyn boiynşa jazalanady. Qazır mūndai jazany qazaqtar ūmytyp ketken.»(Ūlan Bapai. Abaq kerei erejesı. 93-94- better)
Būl ekı erejenıŋ sırä qai kezde qosylǧany beimälım, būny keiıngı kezde moŋǧol bıtıkşılerı qaǧaz betıne tüsırgen, qazır Ūlanbatyr qalasyndaǧy arhivte saqtauly, būny qazaq zaŋdarynyŋ hatqa tüsıp saqtalyp qalǧan sarqyty deuge bolady. Qazaqtarda äskeri dästürdıŋ bır synyǧy –aruaqşylyq. Köşpendıler ata-baba aruaǧy basqa ıs tüskende şaqyrsa kelıp küş beredı dep sengendıkten, soǧystarda öz ruynyŋ eŋ myqty batyrynyŋ atyn ūran etıp şaqyrǧan. Al tatar, özbek siiaqty islamdasyp ketken ūlttar «allahuäkbär!», «Mūhammed» dep ūrandaǧan. Qasan Öraltaidyŋ aituynşa osy tatar moldalarynyŋ dınni mektebı bolǧan Tarbaǧataida 1947- jyly sovet qoldaǧan qyzyl ükımetke qarsy soǧysta qazaqtar tırıdei janaza şyǧartyp , maidanǧa «allahuäkbär!», «Mūhammed!» -dep şapqan eken.Ūqsas jaŋalyqtar
