Qazaqstanda bılım alǧan Şamisa Rasuli öz elınıŋ qazırgı jaǧdaiy men bolaşaǧyna qatysty öz oiymen bölıstı. Ol qolynan kelse, elındegı jaǧdaidy özgertuǧa tyrysatynyn aita kelıp, oi-armanynan habardar ettı.
«Qyzdary bılımsız eldıŋ aspany mäŋgı qaraŋǧy». Mūny aitqan – belgılı auǧan jazuşysy Haled Hosseini. Onyŋ auǧan qasıretın beinelegen üş kıtaby älemge tanymal. Eŋbekterındegı Auǧanstan ömırı, tūrmys-tırşılıgı men tälıpter kezındegı auǧan äielderınıŋ qaiǧy-qasıretı men mūŋy älem jūrtşylyǧyn alaŋdatpai qoimady. 2001 jyly tälıpter bilıkten ketken soŋ auǧan äielderınıŋ qara būlt töngen aspanyna kün şyqqan edı. Alaida, tura 20 jyldan keiın sol qara būlt qaita oraldy. Auǧanstanda äielderdı qoǧam ömırıne aralastyrmai, bılım aluyna tyiym saldy. Bilıkke kelgenıne üş jyl bolsa da auǧan qyzdarynyŋ qūqyǧyn jyl saiyn şektei berdı. Būl turaly “Adyrna” ūlttyq portaly Qazaqstanda bılım alyp jatqan auǧan qyzy Şamisa Rasuliden sūrap bıldı.
Aita keteiık, üş jyl būryn "Taliban" qozǧalysy (Qazaqstanda tyiym salynǧan) Batys qoldap kelgen auǧan ükımetın qūlatyp, bilıkke keldı. Sodan berı tälıpter bilıgın küşeitıp, eldegı oppozisiiany basyp-janşydy, äielder qūqyǧy men söz bostandyǧyna şekteu qoidy, talaptarǧa qarsy şyqqan jurnalister men qūqyq qorǧauşylardy türmege qamap, soqqyǧa jyqty.
Taliban qyzdardyŋ bılım aluyna qatysty 20-dan astam jazbaşa jäne auyzşa jarlyqtardy jüzege asyrdy. Ärbır jarlyqtyŋ barǧan saiyn şekteulerı artty. Qyzdardyŋ orta bılım aluyna, joǧary oqu oryndaryna tüsuıne jäne universitettıŋ äiel oqytuşylary kampusta er adamdarmen qarym-qatynas jasauyna jol bermeu üşın qataŋ şekteuler qoidy. Bılımge qūştar qyzdar elden qaşyp, şetel asuǧa mäjbür boldy.
Solardyŋ bırı - Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq Ūlttyq universitetı jurnalistika fakultetınıŋ ekınşı kurs studentı, auǧan qyzy Şamisa Rasuli. Ol aǧasymen Auǧanstannan İranǧa ötıp, 2022 jyly özı Qazaqstanǧa bılım aluǧa kelgen.
“AUǦAN QYZDARY BILIMGE QŪŞTAR”
- Men Qazaqsanda bılım alu üşın aǧamdy mäjbürlep, bırge İranǧa ötuge köndırdım. Basqa jol bolmady. Öitkenı, tälıpter äiel adamdy mahramsyz (äkesı, aǧasy, küieuı) şet elge şyǧarmaidy. Şekarada ūzaq tekserısten ötıp, İranǧa kelgen soŋ, basty maqsatym Qazaqstanda joǧary bılım alu boldy. Mıne, qazır sol maqsatyma jettım, - deidı Şamisa Rasuli.
Ol özı osynda bolǧanymen artta qalǧan janūiasyna alaŋdaidy.
- Qazır otbasym Auǧanstanda. Olar üşın ünemı alaŋdaimyn. Anam men sıŋılım üşın şekteuler öte köp. Sıŋılım mektepke bara almaidy. 10 synypta oqyp jürgende tälıpter kelıp tyiym saldy. Sondyqtan oquyn jalǧastyra almai qaldy. Auǧan qyzdary bılımge qūştar, köbı oqyǧysy keledı. Bıraq mümkındık joq jäne men sekıldı bärınıŋ joly bola bermeidı, - deidı ol.
Şamisa eldegı jaǧdai būryn da asa jaqsaryp ketpegenımen, salystyrmaly türde oŋtaily bolǧanyn aitady.
- Tälıpter kelmei tūryp jaǧdai jaqsy edı. Qyzdardyŋ tolyqtai bolmasa da, qūqyǧy bar edı. Qazır bärı basqa, - deidı Şamisa Rasuli.
BŪRYN QANDAI EDI?
Auǧanstanda Taliban 1996-2001 jyldar arasynda bilıkte bolǧan. Sol kezde äielderge tyiym köbeiıp, olar qoǧam ömırıne aralaspaityn. Keiın 2001 jyly bilıkten ketken soŋ, Auǧanstannyŋ bılım salasyndaǧy jetıstıkterı bırtındep joǧarylai bergen edı. Tälıpter baqylauyndaǧy aimaqtardy qospaǧanda basqa 34 provinsiianyŋ barlyq bılım deŋgeiı qyzdarǧa qol jetımdı boldy.
USIP (Amerika qūrama ştatatrynyŋ beibıtşılık instituty) mälımetınşe, 2002-2021 jyldar aralyǧynda 1-12 synyptarǧa 3 816 793 qyz qabyldanǧan. Auǧanstan Bılım ministrlıgınıŋ 2020-2021 jyldarǧa arnalǧan jyldyq esebıne säikes, 18 765 memlekettık jäne jeke mektep jūmys ıstep tūrǧan. Sondai-aq Auǧanstanda 200 000-nan astam mūǧalım, onyŋ ışınde 80 554 äiel boldy. 2020 jyly 100 000-nan astam auǧandyq äielder memlekettık nemese jekemenşık universitetterge oquǧa tüstı jäne 2019 jylǧy mälımetter boiynşa joǧary oqu oryndarynda 2 439 äiel oqytuşy bolǧan.
Taliban bilıkke kelgenge deiın Auǧanstan parlamentınde 63 äiel boldy, toǧyzy ministr nemese vise-ministr deŋgeiındegı qyzmetterdı atqardy. Auǧanstannyŋ sot jüiesınde 280 äiel sudia jäne 500-den astam prokuror boldy. 2000-nan astam äielderdıŋ şaǧyn jäne orta biznesı bolǧan.
Būl Auǧanstannyŋ dästürlı patriarhaldyq qoǧamynda äielderdıŋ maŋyzdy röl atqara bastaǧanyn körsetetın edı. Alaida Taliban kelgen soŋ olar adam qūqyǧyn saqtau, äielderdıŋ bılım aluyna qatysty uädelerın oryndamai, kerısınşe sipat örıs aldy.
ARTYQŞYLYQ ATYMEN JASALǦAN KEMŞILIK
- Auǧanstandaǧy jaǧdai kürdelı. Bilıkke qaita oralǧan Taliban “qataŋ islam zaŋdaryn” tüsındıru negızınde äielderdıŋ qūqyqtaryna şekteuler engızdı. Būl şekteulerdıŋ naqty sebepterı Talibannyŋ dıni prinsipterdı konservativtı tüsındıruıne negızdelgen. Olar dındı jamylyp, qaraŋǧy şūŋqyr qazuda. Äiel qūqyǧyn şektep qana qoimai, el bolaşaǧyna ziian keltırmek. Bılımdı äielder bolmasa, bılımdı balalar bolmaidy emes pe? – dediı Şamisa Rasuli.
- Auǧanstandaǧy imandylyqty nasihattau jäne azǧyndyqtardyŋ aldyn alu ministrlıgı men bılım ministrlıgı mūǧalımderge dıni test tapsyrta bastady. Būl synaqtar tälıpter üşın bılımdı jäne täjıribelı mūǧalımderdı jūmystan şyǧaryp, olardyŋ ornyna resmi bılımı joq nemese täjıribesı joq, köpşılıgı tek medreselerde bılım alǧan mūǧalımderdı auystyru mehanizmı retınde qarastyrylǧan. Talibandar sonymen qatar dıni synaqtan ötken mūǧalımderge qarapaiym syiaqy qarastyryp, jalaqysyn da kötermek. Al dıni synaqtan ötpegen mūǧalımder, jūmyssyz qaldy. Kiım ülgısı özderıŋız bıletındei, aşyq tüstı kiımge tyiym salynǧan. Eldıŋ kei aimaǧynda mūǧalımderge sabaq beru kezınde tıptı synyp ışınde betterın jabuǧa būiryq berıldı, - deidı auǧanstandyq student Şamisa Rasuli.
Şamisa otbasyn qatty saǧynǧanyn, degenmen, elıne qaita orala almaitynyn aitty.
“QAITA ELIME ORALA ALMAIMYN”
- Men qaita elıme orala almaimyn. Bırınşıden, elge mahramsyz qaitu qiyn. Ekınşıden, bolaşaǧym üşın alaŋdaimyn. Barǧanda jurnalist bolyp jūmys ıstei alamyn ba? Mūny da bılmeimın. Üşınşıden, otbasymnyŋ tūrmysy men qauıpsızdık jaǧdaiy naşar. Mūnyŋ barlyǧy –maǧan qysym, - deidı auǧandyq jas.
- Elde jaǧdai jaqsaryp, jurnalisterge mümkındık artpaiynşa, elge oralu oiymda da joq. Qazaqstandaǧy oqudy bıtırgen soŋ, Europa elderıne magistraturaǧa tüskım keledı, - deidı Şamisa.
Armany köp 22 jastaǧy Şamisa mümkındıgı bolsa, Auǧanstandaǧy bıraz närsenı özgertkısı keledı.
- Men auǧan qyzdary üşın alaŋdaimyn. Olar özderınıŋ maqsatsyz jäne belgısız ömır sürıp jatqanyna qapaly. Oǧan könuge mäjbür. Menıŋ mümkındıgım bolsa, elımde köp närsenı özgerter edım. Aldymen, beibıtşılık pen tūraqtylyqty ornatqym keledı. Qaqtyǧystardan şarşaǧan halyq Auǧanstan tūraqty beibıt el bolǧanyn qalaidy. Ekınşı, adam qūqyǧyn jaqsy därejege jetkızer edım. Äsırese, äiel qūqyǧy. Olar teŋ därejede qoǧamǧa aralasuy kerek. Bılımge, densaulyq saqtauǧa teŋ qūqyǧy boluy qajet. Üşınşı, ärine, bılımge qoljetımdılık, sapasynyŋ artuyn negızge aluǧa ūmtylar em. Törtınşı, eldıŋ ekonomikalyq damuyna küş salar edım. Besınşı, saiasi reformalar. Ükımettı jauapty basqaruǧa, aşyqtyqqa ūmtyluǧa şaqyrar edım. Al menıŋ qazırgı qolymnan keletını –tek bılım alu, - deidı Şamisa Rasuli.
1994 jyly qūrylǧan Taliban qozǧalysy 2021 jyly Auǧanstan bilıgıne kelıp, qūzyryn jürgızıp otyr. Alaida Talibannyŋ bilıkke keler kezdegı adam qūqyǧyn saqtau jäne äielderdıŋ bılım aluyn qamatamsyz etu uädesın äzırge oryndamai otyrǧany jiı synalady. Talibat atauy astyndaǧy äkımşılıkke qaraityndardyŋ özara ärtürlı toptan qūralǧany aitylady.
Dana Nūrmūhanbet,
”Adyrna” ūlttyq portaly
