Lıngvomádenıettaný – til, mádenıet jáne koneptýalızaııa arasyndaǵy baılanysty zertteıtin kóp salaly zertteý salasy. Bastapqyda bul sala kognıtıvti lıngvıstıkany lıngvıstıkalyq antropologııada kezdesetin úsh dástúrmen, atap aıtqanda Boaz til bilimimen, etnosemantıkamen jáne sóıleý etnografııasymen ıntegraııalaýǵa degen qyzyǵýshylyqtan týyndady.
Sońǵy onjyldyqta lıngvomádenıettaný kognıtıvti antropologııamen de tyǵyz baılanysty. Óıtkeni ekeýi de tildi qoldanýmen baılanysty mádenı modelderdi zertteıdi. Lıngvomádenıettaný úshin adam tilderiniń kóptegen erekshelikteri mádenı tujyrymdamalarǵa, onyń ishinde mádenı modelderge negizdelgen.
Lıngvomádenıettaný mádenı tanym uǵymy týraly teorııalyq túsinikti qalyptastyratyn kúrdeli ǵylym bolyp tabylady. Lıngvomádenıettaný álemdik Aǵylshyn Tili, mádenıetaralyq kommýnıkaııa jáne saıası dıskýrsty taldaý sııaqty birneshe qoldanbaly salalarda tildiń mádenı negizdemesin jemisti zertteýge múmkindik berdi. Bul úles osy baqylaýlardy naqtylaıdy jáne lıngvomádenıettaný turǵysynan lıngvıstıkalyq zertteýlerdiń ıllıýstraııalyq mysaldaryn usynady.
Jalqy esimderdi basqa tilge aýdarý kúrdeli jáne kóp qyrly másele. Bul kóptegen túsinispeýshilikterge, qyzyǵýshylyqtarǵa, qatelikterge baılanysty. Obektiniń biregeı ataýyn saqtaý birqatar mindetterdi bildiredi. Biraq bul mindetterdi birqatar obektıvti shekteýlerge baılanysty tolyq júzege asyrý múmkin emes. Aýdarmashyǵa qatysty osy mindetterdi sheshýdiń keıbir jalpy tásilderin qarastyrý barysynda, jalqy esimderdiń ataýlaryn tórt negizgi jaǵdaıǵa aýdarý múmkindikterin bóledi.
Bul, birinshiden, translıteraııa nemese transkrıpııa (tolyq nemese ishinara), berilgen shyndyqty bildiretin sózdi nemese onyń túbirin óz tiliniń áripterimen jazýda nemese onyń tiliniń jurnaqtarymen biriktirýde tikeleı qoldaný bolyp tabylady. Transkrıpııa – fonema deńgeıindegi aýdarma.
Tilaralyq aýdarma transkrıpııasy – bul aýdarma mátininde qalyptasqan jańa sóz, túpnusqa tilinde estiletin sózdiń fonemalyq uqsastyǵy bolyp tabylady. Osyǵan oraı, birneshe transkrıpııa erejelerin atap ótýge bolady. Máselen, transkrıpııa eki til arasyndaǵy fonemalyq sáıkestikter negizinde qurylady. Sáıkesinshe, ártúrli tilderdegi fonemalardyń quramy birdeı emes.
Atalmysh kúrdeli máseleni túbegeıli túsiný úshin biz negizgi anyqtamalar arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy belgileımiz: jalqy esim (lat., bul óz kezeginde grek tilinen alynǵan kalka.), jalqy esim-belgili bir, tolyq anyqtalǵan obektini nemese qubylysty ataýǵa arnalǵan sózdi nemese sóz tirkesin bildiretin zat esim, sol zatty nemese qubylysty bir tıpti zattar nemese qubylystar qatarynan erekshelendiredi [14, 43 b.].
Jeke esim – soıolıngvıstıkalyq birlik, jalqy esimniń bir túri, adamnyń negizgi jeke tildik ıdentıfıkatorlarynyń biri [14, 44 b.].
Antroponım (basqa grek tilinen. adam jáne aty) - jeke esim nemese jeke tulǵany anyqtaıtyn jalqy esimderdiń jıyntyǵy. Keń maǵynada bul kez-kelgen adamnyń aty: oıdan shyǵarylǵan nemese naqty [14, 46 b.].
Ataýlardy aýdarý máselesi ózekti jáne mańyzdy, bizdiń oıymyzsha, jeke jáne jalpy aýdarma teorııasyn jasaý úshin. Jalqy esimder fılolog ǵalymdardyń eńbekterinde ártúrli salalarda qarastyrylady: jalqy esimniń teorııasy, jalqy esimderdiń shyǵý tegi men tarıhy, olardyń ártúrli qoǵamdyq salalarda jumys isteý erekshelikteri.Ár kórkem shyǵarmanyń nomınaııalyq keńistigi antroponımderden, sondaı-aq antroponımdik emes nomınaııalardan turady. Ádebı shyǵarmalarǵa kórkem shyǵarmalardyń mátinderinde jumys isteıtin barlyq antroponımder, sonyń ishinde kórkem shyǵarmanyń keıipkerleri bolyp tabylatyn nemese belgili bir fondy – Tarıhı, ıntellektýaldy, emoıonaldy qurý úshin tarıhı remınısenııalarda shyǵarmanyń avtory qabyldaǵan tarıhı tulǵalardyń esimderi kiredi.
Shyǵarma keıipkerleriniń laqap aty retinde qyzmet etetin naqty tulǵalar men ádebı keıipkerlerdiń esimderi. Ádebı antroponımder kórkem mátinmen tikeleı baılanysty jáne onda mańyzdy stılıstıkalyq ról atqarady. Olar Semantıkanyń qosymsha konotatıvti komponentterin qamtıdy jáne keıipkerlerdiń ózderin de, olardy ataıtyndardy da sıpattaıdy.
Týystyq tek neke men urpaq qatynastarynan týyndaıtyn, olardyń shyǵý teginiń ortaqtyǵyna baılanysty adamdar arasyndaǵy baılanys retinde ǵana emes, sonymen birge osy uǵymdy anyqtaıtyn kózqarastar men boljamdarmen bólisetinderdiń keıingi minez-qulqyna áser etetin mádenı-tarıhı qubylys retinde anyqtalady. Týystyq qatynastar júıesin qarastyra otyryp, týystyq uǵymyn tujyrymdaýǵa bolady. Týystyq qatynastar júıeleri tarıhı shartty termınder júıesi arqyly kórinedi týystyq jáne qasıetter (nekedegi týystyq). Bizdiń zertteýimiz úshin dıahronııa turǵysynan aǵylshyn tilindegi osy termınderdiń ataýlary, maǵynalary jáne evolıýııasy erekshe mańyzdy.
Bul termınderdiń ózi tildiń leksıkasynyń bóligi bolyp tabylady jáne sońǵysynyń damý zańdaryna sáıkes ózgeredi; biraq termınderdi toptastyrý prınıpteri áleýmettik uıymnyń erekshelikterimen anyqtalady jáne ózgergen saıyn túrlenedi. Aǵylshyn tiliniń semantıkasyn damytýdyń tarıhı aspektisindegi týystyq termınderdi zertteýdiń ózektiligi osy termınderdi zertteýge kognıtıvti kózqaras aıasynda oryndalǵan zertteýlerdiń azdyǵy baıqatady. Biz júrgizgen týystyq pen qasıet termınderiniń etımologııalyq taldaýy osy termınderdi kognıtıvti zertteýge negiz bola alady.
Zertteletin termınder ár túrli ıdeıalar, stereotıpter, ıdealdar men standarttar negizinde qalyptasqan áleýmettik taǵaıyndalǵan qasıetterdiń ıeleri (tasymaldaýshylary) retinde áke men ana týraly jáne qasıetter qatynastary týraly jalpy mádenı ıdeıalardyń proekııasy bolyp tabylady. Bul dıplom sózdik maqalalar, eski aǵylshyn ádebıetiniń jazbasha eskertkishteri jáne anglo-sakson qoǵamynyń áleýmettik qurylymy týraly derekkózder negizinde týystyq termınderdiń keıbir ataýlaryn taldaýǵa arnalǵan. Sózdik maqalalardan alynǵan málimetterge jáne eski aǵylshyn ádebıetiniń jazba eskertkishterine súıene otyryp, biz kelesi etımologııalyq taldaý jasadyq .
Derekterdi taldaý barysynda mynadaı týystyq ataýlardyń túp tórkinin zerttedi:
- Eski aǵylshyn tilinde: ana (mōdor), áke (fæder), uly (sunu), qyzy (dohtor), ápkesi (sweostor), aǵasy (brōder), aǵasy (fædera), tátesi (mōdrige), jıeni (nefa, sweostorbearn (niece)), jıen (sweostorsunu (nephew), suhter(i) ga), atasy (eald-fæder), ájesi (eald - mōdor), nemeresi (dohtorsunu, nefa), nemeresi (nefene, nift).
- Fızıkalyq turǵyda ákeni Qudaı retinde belgileý úshin fæder degen birdeı termın qoldanylady.
- Mōdor-dan basqa anaǵa silteme jasaý úshin "ana"uǵymyn tikeleı jetkizetin bearncennicge (bala týatyn) termıni qoldanylady.
- Sweostor termıni "taqýa" degen qosymsha maǵynaǵa ıe.
- Aǵaıdyń (fædera) ataýyna erekshe nazar aýdarý kerek, ol fæder zat esiminen er adamdy nemese agentti bildiretin-a-jurnaǵy arqyly jasalady. Ana aǵasyna silteme jasaý úshin "suhtor-fædera" termıni qoldanylady, munda suhtor kognattyq týystyqtyń kórsetkishi bolyp tabylady.
- Atasy men ájesiniń (eald-fæder, eald-mōdor) ataýlarynyń qalyptasýy fæder jáne mōdor zat esimderiniń eald (old, aged) syn esimin qosý arqyly júredi. Týystyq júıelerdi zertteýdegi tildik derekter óte mańyzdy ekeni belgili.
Atasy bólek qazaq joq
Anasy da bir bulaǵy
Yrza bolyp jamaǵat
Shapan jaýyp jylady (Qurmanǵazy)
Ata men ana degende – shapannyń úlkenderge arnalǵan ulttyq kıim ekendigi sanada qabyldanady. Shapandy kim qaı ýaqytta jabady degen suraq týady. Iaǵnı qatty rıza bolǵanda jabady.
There is no Kazakh who was separated from his grandfather
the mother is also a spring
the people are satisfied
cried in a cloak(shapan)
Atasy bólek qazaq joq
Anasy da bir bulaǵy
Bul óleń jolynda eshkimdi jetim qaldyrmaıdy degen maǵynada berýge bolady [1,74 b.].
B. Delbrıýk pen O. Shraderdiń klassıkalyq shyǵarmalarynyń áserinen úndieýropalyqtar matrıarhatty bilmeıtin tezıs usynyldy. Bul tezıs tek tildik dálelderge, atap aıtqanda týystyq termınologııany taldaýǵa negizdelgen. Kúıeýiniń týystaryna arnalǵan termınderdiń damyǵan júıesi aıasynda úndieýropalyq tilderge ortaq áıel týystarynyń ata-baba ataýlary joq. Bul fakt qasıetter termınderin zertteýimizde de rastaldy. Úndieýropalyqtardyń áleýmettik qurylymy týraly dál osyndaı ıdeıany biz E. Benvenıst, T. V. Gamkrelıdze sııaqty ǵalymdardyń zamanaýı zertteýlerinen tabamyz.
Alaıda, barlyq derekter (tildik jáne etnografııalyq) jekelegen úndieýropalyq tilder men dástúrlerde kórinis tapqan áıeldiń erekshe jáne ústem jaǵdaıyn kórsetedi. Bahofenniń áıgili "Das Mutterrecht" (ana quqyǵy) bul faktini dáleldeıdi. Joǵaryda sıpattalǵan jumysta ejelgi avtorlardyń, sondaı-aq halyqtyq dástúrler men dastandardyń aıǵaqtaryna súıene otyryp, ananyń róli basym bolǵandyǵy, ananyń týystyq júıesi barlyq jerde ákesiniń týystyǵynan buryn bolǵandyǵy dáleldendi. Bir qaraǵanda, bul tańqalarlyq faktini túsindirý Bahofen buryn adamdar ómir súrgen erkin jynystyq qatynas (geterızm) balanyń ákesin anyqtaýǵa múmkindik bermeıtinin kórdi; sondyqtan onyń shyǵý tegi tabıǵı túrde analyq dep sanaldy.
Barlyq týystyq sezimderdiń negizi, sózsiz, ana mahabbaty. Jalǵyz ana balalardyń qurmetine ıe boldy jáne olarǵa bılik júrgizdi; demek," áıelderdiń ústemdigi " (gınekokratııa). Ortaq shyǵý tegi, bir saıatshylyqta birge ómir súrý, birlesken jumys, ózara kómek bir ananyń balalaryn jaqyn týystyq baılanystarmen baılanystyra almady. Osylaısha otbasy ana men balalardan quraldy. Ákesi, eger ol tipti belgili bolsa, basqa tuqymǵa jatatyn jáne otbasymen turaqty ómir súrmeı, otbasylyq qarym-qatynasta mańyzdy ról atqara almady. Áke men bala arasyndaǵy qan baılanysy týraly habardarlyqtyń ózi keıinirek paıda bolady. Áıel balalarymen qajetti qorǵanysty kúıeýinen emes, sol anadan týǵan baýyrlarynan tapty. Bul oılar ejelgi jazýshylardyń dálelderimen rastalady. Chehoslovak lıngvısti A. V. Isachenko sol lıngvıstıkalyq dálelderge súıene otyryp, úndieýropalyq tilderdiń negizgi sózdik qorynyń ejelgi qabattaryndaǵy, atap aıtqanda, baılanysty termınologııadaǵy kóptegen ózgeristerdi túsindiretin áleýmettik qatynastar tek matrıarhatta ǵana bolýy múmkin degen qorytyndyǵa keldi.
Sagınova Arýjan Abzalovna
Jetekshi: Túlekova Gúljan Qajymuratqyzy «Jýrnalıstıka jáne aýdarma isi»
kafedrasynyń qaýymdastypylǵan professor, f.ǵ.k.
