Лингвомәдениеттану – тіл, мәдениет және концептуализация арасындағы байланысты зерттейтін көп салалы зерттеу саласы. Бастапқыда бұл сала когнитивті лингвистиканы лингвистикалық антропологияда кездесетін үш дәстүрмен, атап айтқанда Боаз тіл білімімен, этносемантикамен және сөйлеу этнографиясымен интеграциялауға деген қызығушылықтан туындады.
Соңғы онжылдықта лингвомәдениеттану когнитивті антропологиямен де тығыз байланысты. Өйткені екеуі де тілді қолданумен байланысты мәдени модельдерді зерттейді. Лингвомәдениеттану үшін адам тілдерінің көптеген ерекшеліктері мәдени тұжырымдамаларға, оның ішінде мәдени модельдерге негізделген.
Лингвомәдениеттану мәдени таным ұғымы туралы теориялық түсінікті қалыптастыратын күрделі ғылым болып табылады. Лингвомәдениеттану әлемдік Ағылшын Тілі, мәдениетаралық коммуникация және саяси дискурсты талдау сияқты бірнеше қолданбалы салаларда тілдің мәдени негіздемесін жемісті зерттеуге мүмкіндік берді. Бұл үлес осы бақылауларды нақтылайды және лингвомәдениеттану тұрғысынан лингвистикалық зерттеулердің иллюстрациялық мысалдарын ұсынады.
Жалқы есімдерді басқа тілге аудару күрделі және көп қырлы мәселе. Бұл көптеген түсініспеушіліктерге, қызығушылықтарға, қателіктерге байланысты. Объектінің бірегей атауын сақтау бірқатар міндеттерді білдіреді. Бірақ бұл міндеттерді бірқатар объективті шектеулерге байланысты толық жүзеге асыру мүмкін емес. Аудармашыға қатысты осы міндеттерді шешудің кейбір жалпы тәсілдерін қарастыру барысында, жалқы есімдердің атауларын төрт негізгі жағдайға аудару мүмкіндіктерін бөледі.
Бұл, біріншіден, транслитерация немесе транскрипция (толық немесе ішінара), берілген шындықты білдіретін сөзді немесе оның түбірін өз тілінің әріптерімен жазуда немесе оның тілінің жұрнақтарымен біріктіруде тікелей қолдану болып табылады. Транскрипция – фонема деңгейіндегі аударма.
Тіларалық аударма транскрипциясы – бұл аударма мәтінінде қалыптасқан жаңа сөз, түпнұсқа тілінде естілетін сөздің фонемалық ұқсастығы болып табылады. Осыған орай, бірнеше транскрипция ережелерін атап өтуге болады. Мәселен, транскрипция екі тіл арасындағы фонемалық сәйкестіктер негізінде құрылады. Сәйкесінше, әртүрлі тілдердегі фонемалардың құрамы бірдей емес.
Аталмыш күрделі мәселені түбегейлі түсіну үшін біз негізгі анықтамалар арасындағы айырмашылықтарды белгілейміз: жалқы есім (лат., бұл өз кезегінде грек тілінен алынған калька.), жалқы есім-белгілі бір, толық анықталған объектіні немесе құбылысты атауға арналған сөзді немесе сөз тіркесін білдіретін зат есім, сол затты немесе құбылысты бір типті заттар немесе құбылыстар қатарынан ерекшелендіреді [14, 43 б.].
Жеке есім – социолингвистикалық бірлік, жалқы есімнің бір түрі, адамның негізгі жеке тілдік идентификаторларының бірі [14, 44 б.].
Антропоним (басқа грек тілінен. адам және аты) - жеке есім немесе жеке тұлғаны анықтайтын жалқы есімдердің жиынтығы. Кең мағынада бұл кез-келген адамның аты: ойдан шығарылған немесе нақты [14, 46 б.].
Атауларды аудару мәселесі өзекті және маңызды, біздің ойымызша, жеке және жалпы аударма теориясын жасау үшін. Жалқы есімдер филолог ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі салаларда қарастырылады: жалқы есімнің теориясы, жалқы есімдердің шығу тегі мен тарихы, олардың әртүрлі қоғамдық салаларда жұмыс істеу ерекшеліктері.Әр көркем шығарманың номинациялық кеңістігі антропонимдерден, сондай-ақ антропонимдік емес номинациялардан тұрады. Әдеби шығармаларға көркем шығармалардың мәтіндерінде жұмыс істейтін барлық антропонимдер, соның ішінде көркем шығарманың кейіпкерлері болып табылатын немесе белгілі бір фонды – Тарихи, интеллектуалды, эмоционалды құру үшін тарихи реминисценцияларда шығарманың авторы қабылдаған тарихи тұлғалардың есімдері кіреді.
Шығарма кейіпкерлерінің лақап аты ретінде қызмет ететін нақты тұлғалар мен әдеби кейіпкерлердің есімдері. Әдеби антропонимдер көркем мәтінмен тікелей байланысты және онда маңызды стилистикалық рөл атқарады. Олар Семантиканың қосымша конотативті компоненттерін қамтиды және кейіпкерлердің өздерін де, оларды атайтындарды да сипаттайды.
Туыстық тек неке мен ұрпақ қатынастарынан туындайтын, олардың шығу тегінің ортақтығына байланысты адамдар арасындағы байланыс ретінде ғана емес, сонымен бірге осы ұғымды анықтайтын көзқарастар мен болжамдармен бөлісетіндердің кейінгі мінез-құлқына әсер ететін мәдени-тарихи құбылыс ретінде анықталады. Туыстық қатынастар жүйесін қарастыра отырып, туыстық ұғымын тұжырымдауға болады. Туыстық қатынастар жүйелері тарихи шартты терминдер жүйесі арқылы көрінеді туыстық және қасиеттер (некедегі туыстық). Біздің зерттеуіміз үшін диахрония тұрғысынан ағылшын тіліндегі осы терминдердің атаулары, мағыналары және эволюциясы ерекше маңызды.
Бұл терминдердің өзі тілдің лексикасының бөлігі болып табылады және соңғысының даму заңдарына сәйкес өзгереді; бірақ терминдерді топтастыру принциптері әлеуметтік ұйымның ерекшеліктерімен анықталады және өзгерген сайын түрленеді. Ағылшын тілінің семантикасын дамытудың тарихи аспектісіндегі туыстық терминдерді зерттеудің өзектілігі осы терминдерді зерттеуге когнитивті көзқарас аясында орындалған зерттеулердің аздығы байқатады. Біз жүргізген туыстық пен қасиет терминдерінің этимологиялық талдауы осы терминдерді когнитивті зерттеуге негіз бола алады.
Зерттелетін терминдер әр түрлі идеялар, стереотиптер, идеалдар мен стандарттар негізінде қалыптасқан әлеуметтік тағайындалған қасиеттердің иелері (тасымалдаушылары) ретінде әке мен ана туралы және қасиеттер қатынастары туралы жалпы мәдени идеялардың проекциясы болып табылады. Бұл диплом сөздік мақалалар, ескі ағылшын әдебиетінің жазбаша ескерткіштері және англо-саксон қоғамының әлеуметтік құрылымы туралы дереккөздер негізінде туыстық терминдердің кейбір атауларын талдауға арналған. Сөздік мақалалардан алынған мәліметтерге және ескі ағылшын әдебиетінің жазба ескерткіштеріне сүйене отырып, біз келесі этимологиялық талдау жасадық .
Деректерді талдау барысында мынадай туыстық атаулардың түп төркінін зерттеді:
- Ескі ағылшын тілінде: ана (mōdor), әке (fæder), ұлы (sunu), қызы (dohtor), әпкесі (sweostor), ағасы (brōder), ағасы (fædera), тәтесі (mōdrige), жиені (nefa, sweostorbearn (niece)), жиен (sweostorsunu (nephew), suhter(i) ga), атасы (eald-fæder), әжесі (eald - mōdor), немересі (dohtorsunu, nefa), немересі (nefene, nift).
- Физикалық тұрғыда әкені Құдай ретінде белгілеу үшін fæder деген бірдей термин қолданылады.
- Mōdor-дан басқа анаға сілтеме жасау үшін "ана"ұғымын тікелей жеткізетін bearncennicge (бала туатын) термині қолданылады.
- Sweostor термині "тақуа" деген қосымша мағынаға ие.
- Ағайдың (fædera) атауына ерекше назар аудару керек, ол fæder зат есімінен ер адамды немесе агентті білдіретін-a-жұрнағы арқылы жасалады. Ана ағасына сілтеме жасау үшін "suhtor-fædera" термині қолданылады, мұнда suhtor когнаттық туыстықтың көрсеткіші болып табылады.
- Атасы мен әжесінің (eald-fæder, eald-mōdor) атауларының қалыптасуы fæder және mōdor зат есімдерінің eald (old, aged) сын есімін қосу арқылы жүреді. Туыстық жүйелерді зерттеудегі тілдік деректер өте маңызды екені белгілі.
Атасы бөлек қазақ жоқ
Анасы да бір бұлағы
Ырза болып жамағат
Шапан жауып жылады (Құрманғазы)
Ата мен ана дегенде – шапанның үлкендерге арналған ұлттық киім екендігі санада қабылданады. Шапанды кім қай уақытта жабады деген сұрақ туады. Яғни қатты риза болғанда жабады.
There is no Kazakh who was separated from his grandfather
the mother is also a spring
the people are satisfied
cried in a cloak(shapan)
Атасы бөлек қазақ жоқ
Анасы да бір бұлағы
Бұл өлең жолында ешкімді жетім қалдырмайды деген мағынада беруге болады [1,74 б.].
Б. Делбрюк пен О. Шрадердің классикалық шығармаларының әсерінен үндіеуропалықтар матриархатты білмейтін тезис ұсынылды. Бұл тезис тек тілдік дәлелдерге, атап айтқанда туыстық терминологияны талдауға негізделген. Күйеуінің туыстарына арналған терминдердің дамыған жүйесі аясында үндіеуропалық тілдерге ортақ әйел туыстарының ата-баба атаулары жоқ. Бұл факт қасиеттер терминдерін зерттеуімізде де расталды. Үндіеуропалықтардың әлеуметтік құрылымы туралы дәл осындай идеяны біз Э. Бенвенист, Т. В. Гамкрелидзе сияқты ғалымдардың заманауи зерттеулерінен табамыз.
Алайда, барлық деректер (тілдік және этнографиялық) жекелеген үндіеуропалық тілдер мен дәстүрлерде көрініс тапқан әйелдің ерекше және үстем жағдайын көрсетеді. Бахофеннің әйгілі "Das Mutterrecht" (ана құқығы) бұл фактіні дәлелдейді. Жоғарыда сипатталған жұмыста ежелгі авторлардың, сондай-ақ халықтық дәстүрлер мен дастандардың айғақтарына сүйене отырып, ананың рөлі басым болғандығы, ананың туыстық жүйесі барлық жерде әкесінің туыстығынан бұрын болғандығы дәлелденді. Бір қарағанда, бұл таңқаларлық фактіні түсіндіру Бахофен бұрын адамдар өмір сүрген еркін жыныстық қатынас (гетеризм) баланың әкесін анықтауға мүмкіндік бермейтінін көрді; сондықтан оның шығу тегі табиғи түрде аналық деп саналды.
Барлық туыстық сезімдердің негізі, сөзсіз, ана махаббаты. Жалғыз ана балалардың құрметіне ие болды және оларға билік жүргізді; демек," әйелдердің үстемдігі " (гинекократия). Ортақ шығу тегі, бір саятшылықта бірге өмір сүру, бірлескен жұмыс, өзара көмек бір ананың балаларын жақын туыстық байланыстармен байланыстыра алмады. Осылайша отбасы ана мен балалардан құралды. Әкесі, егер ол тіпті белгілі болса, басқа тұқымға жататын және отбасымен тұрақты өмір сүрмей, отбасылық қарым-қатынаста маңызды рөл атқара алмады. Әке мен бала арасындағы қан байланысы туралы хабардарлықтың өзі кейінірек пайда болады. Әйел балаларымен қажетті қорғанысты күйеуінен емес, сол анадан туған бауырларынан тапты. Бұл ойлар ежелгі жазушылардың дәлелдерімен расталады. Чехословак лингвисті А. В. Исаченко сол лингвистикалық дәлелдерге сүйене отырып, үндіеуропалық тілдердің негізгі сөздік қорының ежелгі қабаттарындағы, атап айтқанда, байланысты терминологиядағы көптеген өзгерістерді түсіндіретін әлеуметтік қатынастар тек матриархатта ғана болуы мүмкін деген қорытындыға келді.
Сагинова Аружан Абзаловна
Жетекші: Түлекова Гүлжан Қажымұратқызы «Журналистика және аударма ісі»
кафедрасының қауымдастыпылған профессор, ф.ғ.к.
