Sońǵy onjyldyqtyń kóleminde álem elderiniń tek akademııalyq ári saıası ortasynda ǵana emes, jalpy qarapaıym halyqtyń aýzynan túspeıtin taqyryptardyń biri Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» bastamasy ekeni jasyryn emes. Bireýler bul bastamaǵa seskenip qarasa, biri úlken múmkindik ekenin alǵa tartyp jatady. Al endi keıbireýler qytaılyq bastamany árqashan tereńnen oılaıtyn Qytaı bıliginiń ózgelerdi óziniń saıası-ekonomıkalyq quryǵyna túsirý maqsatynda jasap otyrǵan aılaker saıasaty dep at tondaryn ala qashyp jatqandary da bar. Osy tektes ár túrli paıymdar qazaq qoǵamynda da keńinen kezdesedi.
Birimiz «irgemiz túıisip jatqan álemdik ekinshi ekonomıka bolyp tabylatyn alyp memleketpen tereń saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastar ornatyp, yntymaqtastyqtyń jemisin kórmesek, bul úlken tarıhı qatelik bolady» desek, endi birimiz «qytaılyq bastama aıasynda keler ınvestıııa men nesıe – el moınyna túser qylburaý» dep irgemizdi alshaq ustaýǵa shaqyramyz. Munyń bári aqparat tapshylyǵynan nemese birjaqty aqparattardyń basymdyq alýynan týyndap otyrǵan ekiudaı paıym ekeni anyq. Sonyń ishinde, ásirese, qazaq tilindegi keshendi zertteýlerge súıengen tushymdy jumystardyń azdyǵy jáne jurtshylyqtyń ǵylymı negizdelgen irgeli eńbekterden góri ústirt jazylǵan jeńil-jelpi aqparattarǵa úıirsektigi árqıly alyp-qashpa áńgimelerge muryndyq bolyp otyr. Jaqynda osy olqylyqtyń ornyn toltyrarlyq salmaqty ǵylymı eńbek jaryqqa shyqty.
R.Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkerleri, qytaıtanýshy ǵalymdar Aınur Ábıdenqyzy men Qurmet Qadylǵazyulynyń «Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasy jáne Qazaqstannyń ekonomıkalyq múddesi» atty monografııasy tek ǵylym-bilim salasynda júrgen jandar úshin ǵana emes, eldiń ishki-syrtqy saıasatyna qatysty jańalyqtarǵa qulaq túrip júretin barsha jurt úshin qundy eńbek ekenin basa aıtýymyz kerek. Zertteý jumysy ekonomıka, saıasattaný, halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastar men qytaıtaný salasynyń mamandary men izdenýshilerine arnalǵanymen, eńbektiń qytaılyq «Bir beldeý, bir jol» bastamasy jaıly jáne onyń elimizge áseri týraly tereńirek bilgisi keletin barlyq oqyrmanǵa qajet salmaqty jumys ekenin aıta ketý kerek. Bul zertteý qytaılyq «Bir beldeý, bir jol» bastamasynyń tek saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen óńirdiń ınfraqurylymdyq damýyna tıgizer áserlerin ǵana zerdelep qoımaı, qytaılyq megajobanyń tarıhı, saıası-ekonomıkalyq alǵysharttary, resmı Beıjińniń geostrategııalyq paıymynyń tabıǵatyna tereń úńiledi.
Eń aldymen kitaptyń taqyrybynan-aq ǵalymdardyń qytaılyq «Bir beldeý, bir jol» bastamasyna qatysty ustanymdaryn birden baıqaýǵa bolady. Qytaı bıligi «Bir beldeý, bir joldy» árqashan «bastama» () dep ataýdy jón kóredi. Joba, baǵdarlama, jospar ne strategııa degenge qaraǵanda bastama termıniniń anaǵurlym jumsaq estileri anyq. Resmı Beıjiń «Bir beldeý, bir joldyń» tartymdylyǵyn arttyrý úshin jáne ózgelerdi úrkitip almaý úshin «bastama» dep ataıtyny sondyqtan. Iaǵnı, Beıjińniń paıymynsha, Qytaı memleketi usynyp otyrǵan izgi «bastamany» ózge memleketter óz erkimen, óz ynta-nıetterimen qostasa, jalpy adamzattyń ıgiligi úshin jumys istemek. Sebebi jumyr jerde ǵumyr keshken barsha «adamzattyń taǵdyry ortaq». Al kitap avtorlary qytaılyq bastamany «Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasy dep naqty ataıdy. Avtorlardyń paıymynsha, «Bir beldeý, bir jol» – teorııalyq turǵyda tujyrymdalǵan, quqyqtyq-normatıvti negizi bekitilgen, júzege asyrý tetikteri naqtylanǵan jáne qajetti qarajatty usynatyn qarjy ınstıtýttary qalyptasqan qytaılyq strategııalyq joba. Ǵalymdar óz eńbekterinde osy paıymdaryn keshendi zertteýler men taldaýlar arqyly dáleldep beredi.
«QHR-nyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasy jáne halyqaralyq geosaıası jaǵdaı»; «QHR-nyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasynyń alǵashqy kezeńi: múmkindikter men problemalar»; «QHR-nyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasy jáne Qazaqstan: ekonomıkalyq múddeler, múmkindikter jáne syn-qaterler» dep atalatyn úsh taraýdan jáne «Qytaı ǵalymdarynyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasy týraly paıymdaýlary» atty qosymsha bólimi bar. 20 baspatabaqtan turatyn zertteýde qytaılyq bastamanyń tarıhı, saıası-ekonomıkalyq alǵysharttary men jobanyń mazmuny, maqsat-mindetteri jan-jaqty ashyp kórsetiledi. 2013 jyly Sı zınpın Astanada Nazarbaev ýnıversıtetinde «Bir beldeý, bir jol» bastamasyn alǵash ret álemge jarııa etkenimen, bul joba jańa saılanǵan QHR tóraǵasynyń ózi tótesinen shyǵarǵan tyń baǵdarlama emes Den Sıaopın reformasynyń zańdy jalǵasy degen paıym jasaıdy avtorlar. Kitapta keltirilgen statıstıkalyq kórsetkishterge júginsek, QHR-nyń JIÓ 40 jylda 335%-ǵa eselengen. 1978 jyly Qytaıdyń JIÓ 367,9 mln ıýan bolǵan bolsa, 2017 jyly eldiń JIÓ 80 trln ıýandi quraǵan. Iaǵnı, 1978 jyly Qytaıdyń álemdik ekonomıkadaǵy úlesi 1,8 % qurasa, 2017 jyly 15%-ǵa jetken. Al 2022 jyly bul kórsetkish 18,5%-ǵa jetip qana qoımaı, Qytaıdyń álemdik ekonomıkanyń ósýine qosqan úlesi 30%-dan asyp túsken. Sonymen qatar Qytaı valıýta qory boıynsha álemde 2006 jyldan beri birinshi orynda. 2022 jyly eldiń valıýta qory 3,13 trln AQSh dollaryn quraǵan. Saıası-ekonomııada jıi aıtylatyn: «Bir memleket damyǵan saıyn, onyń ekonomıkalyq qurylymyndaǵy aýylsharýashylyǵy sekildi dástúrli sharýashylyqtardyń úlesi azaıyp, ónerkásip salasynyń úlesi artady. Ekonomıkanyń udaıy damýy ǵylym-tehnıka men jańa tehnologııalardy negiz etetin qyzmet kórsetý salasynyń jetilýine ákeledi» deıtin qaǵıdat Qytaı mysalynda naqty kórinis tapqanyn baıqaımyz. Kitapta kórsetilgendeı, 1978 jyly Qytaı ekonomıkasyndaǵy aýylsharýashylyǵynyń úlesi 80%-dan asqan bolsa, 2018 jyly el ekonomıkasyndaǵy aýylsharýashylyǵynyń úlesi nebári 7,9%-dy, al ónerkásip pen qyzmet kórsetý salalary sáıkesinshe 40,5% jáne 56,1% quraǵan. Osy kórsetkishterge qaraı otyryp, Qytaı úshin burynǵy ekonomıkalyq saıasattyń zamanaýı syn-tegeýrinderge jaýap bere almaıtynyn jáne qalyptasqan naryqtyń azdyq etetinin túsinemiz. Kitap avtorlary naqty statıstıkaǵa júgine otyryp, bizge «Bir beldeý, bir jol» bastamasynyń tarıhı, saıası-ekonomıkalyq alǵysharttaryn táptishtep túsindirip beredi.
Sonymen qatar sońǵy onjyldyqtyń kóleminde álemdik geosaıası jaǵdaıdyń aýmaly-tókpeli bolyp turýy sonyń ishinde, ásirese Azııa-Tynyq muhıt aımaǵyndaǵy oıyn erejeleriniń ózgere bastaýy da Qytaıdy syrtqy naryqpen baılanystyratyn jańa ımport-eksport ótkelderin izdeýge nemese burynǵy ótkelderdiń múmkindikterin arttyrý joldaryn qarastyrýǵa ıtermelegenin baıqaımyz. Aınur Ábıdenqyzy men Qurmet Qadylǵazyuly «Bir beldeý, bir jol» bastamasynyń bir tarmaǵy bolyp tabylatyn «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldigi» Qytaı úshin asa mańyzdy strategııalyq baǵyt ekenin aıtady. Qytaı taýarlarynyń 90% teńiz arqyly tasymaldanatyn eskersek, Qytaı úshin Sıngapýr men Malaızııany Indonezııadan bólip turǵan Malakka buǵazynyń mańyzdylyǵy aıtpasa da túsinikti. Azııa-Tynyq muhıty aımaǵyndaǵy geosaıası jaǵdaı ýshyǵar bolsa Qytaıdy batys naryǵymen baılanystar balama joldyń kóp bolýy óte ózekti. Sol sebepti Sı tóraǵanyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasyn jarııa eterde aldymen Astanaǵa at basyn burǵanyn avtorlar osylaı túsindiredi.
Qytaıdyń «Beldeý jáne jol» bastamasyn bárimiz aýyzdan tastamaı sóz etip júretinimizben jeme-jemge kelgende onyń mazmuny men maqsatynyń naqty ne ekenin aıta almaı múdirip qalatynymyz jasyryn emes. Buǵan Qytaıdyń óziniń jahandyq strategııalaryn «bastama» dep jumsartyp ataıtyny da sebep bolatyn shyǵar. Aqparat quraldarynda ózge memleketterdiń ınfraqurylymdardy damytý, ulttyq ındýstrıaldy-ınnovaııalyq jobalarynyń qytaılyq «bastamamen» úılesip jatqany jaıly jıi jazylady. Ilgerirekte qazaqstandyq aqparat kózderinde de «Beldeý jáne jol bastamasy men Nurly joldyń toǵysýy» degen syndy sóz ıirimderi jıi kezdesetin. Sondyqtan da qytaılyq bastama bylaıǵy jurtqa ózge elderdiń qoldap-qoshtaýynsyz júzege aspas, «urandaı salǵan yntymaqtastyqqa shaqyrý» sııaqty kórinip jatady. Alaıda kitap avtorlary «Bir beldeý, bir joldyń» maqsat-mindetteri aıqyndalǵan naqty strategııa ekenin ár qyrynan aıǵaqtaıdy.
Avtorlardyń kórsetýi boıynsha, «Bir beldeý, bir jol» strategııasynyń mazmun-maqsaty «Bes tutastyrý» qaǵıdattaryna negizdelgen. Naqtyraq aıtqanda: saıası úılestirý, ınfraqurylymdary damytýdy jalǵastyrý, tosqaýylsyz saýda, qarjyny aınalymǵa qosý jáne halyqtardy jaqyndastyrý.
Kez kelgen strategııalyq jobanyń júzege asýynda mańyzdy jaıt qarjy máselesi ekeni aıan. Qytaıtanýshy ǵalymdar A.Ábıdenqyzy men Q.Qadylǵazyuly bul máseleniń sheshimin de Qytaı «qarjyny aınalymǵa qosý» qaǵıdaty negizinde taba bilgenin jazady. Iaǵnı, 2014 jyldyń 24 qazanynda Qytaıdyń bastamasymen 21 memleket Beıjińde «Azııa ınfraqurylymdardy ınvestıııalaý bankin» qurý týraly shartqa qol qoıǵan edi. Jarǵylyq kapıtaly 100 mlrd AQSh dollaryn quraıtyn bankidegi Qytaıdyń úlesi 30,34%. Al 2014 jyly 29 jeltoqsanda qurylǵan aktıvi 40 mlrd AQSh dollary bolatyn «Jibek joly qoryn» qarjylandyrýdy Beıjiń tolyǵymen óz mindetine alǵan. Iaǵnı, Qytaı álemdegi eń iri valıýta qoryn «Bir beldeý, bir jol» aıasynda kedergisiz jahandyq naryqqa shyǵaryp, el paıdasy úshin jumys istetýge baǵyttalǵan utymdy strategııa retinde paıdalanyp otyr.
Avtorlar Aınur Ábıdenqyzy men Qurmet Qadylǵazyuly júrgizgen keshendi zertteýlerin túıindeı kele, «Bir beldeý, bir jol» bastamasyna «ıdeologııalyq turǵydan bastap, ınfraqurylym, qarjylyq qural, rýhanı-psıhologııalyq aspektilerge deıin jete oılastyrylyp, pysyqtalǵan iri strategııalyq joba» dep baǵa beredi.
Kitaptyń úshinshi taraýynda ǵalymdar qytaılyq strategııanyń Qazaqstan úshin múmkindikteri men syn-qaterlerine jan-jaqty toqtalǵan. Sońǵy onjyldyqtyń kólemindegi saýda-ekonomıkalyq ári saıası saladaǵy qazaq-qytaı qarym-qatynastaryna tereń zertteý jasap, «Beldeý jáne jol» strategııasy sheńberindegi yntymaqtastyqqa sandyq ári sapalyq taldaý jasaıdy. Qytaılyq jobanyń elimiz úshin bereri men yqtımal syn-tegeýrinderi jaıly tereńirek bilgisi kelgen janǵa atalmysh monografııa taptyrmas qundy eńbek.
Monografııanyń taǵy bir basa aıta ketetin tusy kitap sońynda «qosymsha» retinde berilgen belgili Qytaı ǵalymdarynyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasyna qatysty zertteý maqalalarynyń qazaqsha aýdarmasy. Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» strategııasyna qatysty qazaqstandyq eńbekterde zertteýshiler negizinen otandyq, reseılik jáne batystyq zertteýlerge kóbirek júginip jatatyny jasyryn emes. Oǵan birinshiden, olardyń kóbisiniń qytaı tilin bilmeýinen bolsa, ekinshi kezekte qytaılyq akademııalyq jazbalardyń qol jetimdilik deńgeıiniń tómendigi sebep. Qytaı tilin meńgergen zertteýshilerdiń ózine qytaılyq akademııalyq bazalardan zertteýlerdi alyp oqý múmkindikteri bolmaı jatady. Qytaıdyń aqparat keńistiginiń anaǵurlym qorǵalǵany bárimizge málim. Osy turǵydan qaraǵanda, Aınur Ábıdenqyzy men Qurmet Qadylǵazyulynyń óz zertteýleriniń sońynda bedeldi qytaılyq ǵalymdarynyń salmaqty zertteýlerin túpnusqasynan qazaqshaǵa aýdaryp, kitapqa engizýi otandyq qytaıtaný salasy úshin eleýli úles ekenin atap aıtýymyz kerek.
Dalelhan Aıbolat
PhD doktory, L.Gýmılev atyndaǵy EUÝ qaýymdastyrylǵan professory
Bul maqala shygystanu.kz saıtynan alynyp jarııalanyp otyr. Maqalany kóshirgende túpnusqaǵa silteme jasaý mindetti.
