Balyq, qoqys, jaǧajai... Jaǧdaiyŋ qalai, Qapşaǧai?

Qazaqstan aumaǧyndaǧy eŋ ülken su qoimasy sanalatyn Qapşaǧai bögenınıŋ ekologiialyq jaǧdaiy nazardan qalys qala beretın mäselelerdıŋ bırı. "Adyrna" tılşısı taiauda Qapşaǧaidaǧy ahualdy közben körıp, aralap qaitty. Qalyptasqan ahualǧa bailanysty sarapşylar öz oilarymen bölıstı.   Jaǧasynyŋ ūzyndyǧy 430 km, su jinalatyn alaby 113 myŋ şarşy şaqyrymdy qūraityn su qoimasy bügınde türlı käsıptıŋ otanyna ainalǧan. 1970 jyly su elektr stansiiasy üşın bögelgen Ile özenı qūiatyn Qapşaǧaidyŋ ekologiialyq hal-ahualy syr berıp tūr. Qapşaǧai bögenı —  Ile özenı boiynda, Almaty oblysynda ornalasqan. Audan boiynşa Talǧar jäne oblys boiynşa eŋ köp halyq sany bar Eŋbekşıqazaq audandaryn qamtyp tūr. Būdan bölek Qapşaǧai jaǧalauy demalys orny retınde elge eleulı. Ile özenınıŋ oŋ jaq jaǧalauyndaǧy jartastarǧa salynǧan suretter jäne sol jaǧalaudaǧy «Köşpendıler filmınıŋ» dekorasiialary turisterdıŋ qyzyǧuşylyǧyn jyl saiyn arttyruda. Su qoimasynyŋ jaǧalauynda 150-ge juyq demalys orny ornalasqan. Qapşaǧai jaǧalauynyŋ jazdaǧy körınısı (foto: visitkazakhstan.kz) Būdan bölek Qapşaǧaida balyqtyŋ 26 türı (aqmarqa, möŋke, tūqy, taban balyq, t.b.) kezdesedı. Olardyŋ ışınde 16 türınıŋ käsıptık maŋyzy bar. Jylyna 2 myŋ tonnadai balyq aulanady. Qazırgı taŋda bögende 50-den asa adam balyq şaruşylyǧymen ainalysady.

infografika: Sabina Rysbai

TYIYM SALYNǦAN TORDYŊ JYRY BITE ME?

Älqissa. Qapşaǧaidyŋ ekologiialyq mäselelerınıŋ bırı tıkelei balyq aulaumen ainalysatyn balyqşylardyŋ ısımen bailanysty. Joǧaryda atap ötkendei özge tabiǧi su qoimalarymen salystyrǧanda jasandy Qapşaǧai salystyrmaly türde şaǧyn, bıraq mūnda balyq aulau käsıbı Almaty oblysy boiynşa eŋ belsendı ıs bolyp tabylady. Jaqyn maŋynda ülken azyq-tülık naryǧy bar megapolis ornalasqan. Qapşaǧaidyŋ suy aǧyndy bolǧandyqtan, jergılıktı balyq önım retınde joǧary sapada. Ol qalada jäne audan boiynşa öte jaqsy sūranysqa ie. Su qoimasy 23 balyq aulau aimaǧyna bölıngen. Mūnda barlyǧy 14 şarua qojalyǧy balyq aulaumen ainalyssa, 8 aumaǧy rezervte. Barlyǧynyŋ lisenziiasy bar, bıraq täjıribe körsetkendei, mūnda tabiǧatty qorǧau zaŋnamasy jiı būzylady. Köbıne būl aimaqta tyiym salynǧan balyq aulau qūrylǧylary paidalynady. Mäselen – Qytai aulary. Qytailyq balyq aulau torlary monofilamentten jasalǧan. Iske jaqsy jaramdy bolǧanymen ekologiialyq tūrǧydan asa qauıptı. Būlai deitınımız mūndai sintetikalyq jıp taiaz suǧa tüsse, onda balyqtar, qūstar, tıptı sütqorektıler de oǧan şatasyp ketu qaupı asa joǧary. Torǧa ılıkken tırşılık ielerı tırlık keşuden lezde qalady. Sondyqtan Qazaqstanda mūndai aularǧa tyiym salynǧan. Būl şekteu Qazaqstanda 2007 jyldan bastap aityla bastady. Al 2015 jyly olardy Euraziialyq ekonomikalyq odaq aumaǧyna äkeluge jäne satuǧa tyiym salyndy. Būl turaly 2015 jyly Qazaqstan Respublikasy Auyl şaruaşylyǧy vise-ministrı Erlan Nysanbaev mälımdegen bolatyn. Alaida bızdıŋ elımızde būl zaŋsyz qūrylǧylardyŋ sany älı de azaimai otyr.

Tyiym salynǧan Qytailyq aular (foto:bambirh_official)

Tyiym salynǧan Qytai torlary balyq şaruaşylyǧy inspeksiiasy qyzmetkerlerınıŋ arnaiy reidtık jūmystary kezınde tabylady. Soŋǧy bes jyldyŋ özınde 50 myŋ şaqyrymnan asa tyiym salynǧan torlar anyqtaldy.

KÖZBEN KÖRGEN MÄSELE MÄIEGI

Jurnalistık zertteu maqsatynda 2-aqpan künı Qapşaǧai su qoimasy aimaǧyndaǧy jaǧdaidy baǧdarlap qaittym. Almaty oblysy, Eŋbekşıqazaq audanyna qarasty Köldı-Tolqyn auyldaryna baratyn jolmen tıkelei Qapşaǧaidyŋ oŋtüstık-şyǧys aimaǧyn közben kördım. Şūryq tesık joldaryn qoia bergende, jaǧalaudyŋ qystygünı közge körınıp jatqan ekologiialyq jaǧdaiy mäz emes. Aŋyzaq jelge qaramastan antalap jetken Qapşaǧaiymyzdy jeŋıl mūz basqan eken. Qatqyl mūz reŋı adam salmaǧyn kötermeitın, qaiyq jürmeitın küide. Qarauyl maŋynda 7-8 qaiyq tūraqtap tūr. 2-3 şaqyrym tartylǧan sudyŋ jerın jaǧamen boilai jürıp şatasqan torlar, şyny jäne plastik bötelkeler, qalbyrlar taǧysyn-taǧy türlı qoqysty kezdestırdım. Qarauyl aimaǧyndaǧy eskertpe taqtaişasy (foto: Dina Litpin) Jaǧalau maŋyndaǧy qoqys (foto: Dina Litpin) Aimaqtaǧy jaǧdaiǧa qatysty sol maŋda qaiyǧyn rettestırıp jürgen balyqşylardyŋ bırınen pıkır aldym. 20 jyldan astam ata käsıp bolǧan ıspen ainalysyp jürgen Erkın Sarsenbaev jaǧalaudaǧy jandardyŋ eş janaşyrlyǧy joq ekenın tılge tiek ettı.   Erkın SARSENBAEV balyqşy    

«Käsıp qylyp tūraqty türde balyq şaruaşylyǧyna keluım 1999 jyldan bastaldy. Ekologiialyq mäsele Qapşaǧaida öte özektı. Jiyrma jyldyq täjıribemde türlı jaittarmen kezıktım. Bırınşısı, su tapşylyǧy saldarynan köbeiu kezındegı balyqtardyŋ bostan-bos qyrylyp qaluy. Ile özenınen Qapşaǧaiǧa qūiatyn tūsynda arnaiy ötkel bar. Sol jerde Qytaidaǧy suaru uaqyty bastalǧan uaqytta Qapşaǧaida balyqtardyŋ köbeiu kezeŋı jürıp jatady. Suaru uaqytynda Ilenı özderıne būryp alǧanda, su tapşylyǧynan berı qarai uyldyryqty balyqtar ötpei qalyp qoiady. Ekınşı, toqpen balyq aulaityndardyŋ bassyzdyǧy. Toqpen balyq aulaityndar qolyna tüsken balyǧyn alady, ala almaǧany suda uyldyryq şaşa almaityn küide qalyp qoiady. Üşınşısı, antropogendık ahual. Özıŋız körıp şyqqandai adamdardyŋ jauapsyzdyǧy. Işıp-jegenderın jany aşyrlyqsyz laqtyryp kete salady. Būl öte alaŋdatarlyq jait» dedı Erkın Aqūzaqūly.

Su astyna tastalǧan şyrmalǧan torlar (foto: Dina Litpin) Şyny jäne plastmassa bötelkeler qaldyǧy (foto: Dina Litpin) Balyqşylardyŋ aituynşa mūz qatqan uaqyt bolǧandyqtan äzırge jūmys toqtap tūr eken. Tiıstı tekserıster uaqytyna sai jürgızılıp otyrady deidı jergılıktı jūmyskerler. Jaǧa maŋynda teŋızdı saǧynyp tūraqtap tūrǧan 7-8 qaiyqtyŋ qarasy baiqaldy. Jaǧadaǧy qaiyqtar (foto: Dina Litpin)

infografika: Sabina Rysbai

SARAPŞYLAR NE DEIDI?

Timur ELEUSIZOV ekolog, eko-ambassador, «BAYTAQ» jasyldar partiiasynyŋ müşesı, deputat   "Mäsele öte köp. Bırınşıden, Qazaqstan men Qytaidan keletın erıgen sulardyŋ azaiuy su tapşylyǧyna äkep soǧady. Ekınşı mäsele, balyqşylardyŋ ekologiialyq normalarǧa baǧynbai jūmys ısteuı, sudy lastauy. Äsırese qysqy balyq aulau kezeŋınen keiın su tübınen tabylatyn qoqys mölşerın barşamyz bılemız. Sondai-aq, ıs jüzınde eşqandai jolmen su tazartylmaidy. Las küiınde qalady. Onyŋ üstıne brakonerlık öte köp. Bız Eŋbekşıqazaq prokuraturasymen bırge reid jürgızdık. Nätijesınde bırneşe qylmystyq ıster qozǧalyp ülgerdı, jergılıktı atqaruşy organdar köz jūmyp otyrǧan tūtas qylmystyq toptardy anyqtadyq. Balyq aulauǧa tyiym salynǧan kezeŋderde (säuır-mamyr ailaryndaǧy köbeiu uaqyty – jurnalist) Ilenıŋ Qapşaǧaiǧa qūiatyn tūstarynda au salyp balyq aulaityndar jetıp artylady. Üşınşıden, energiia tapşylyǧynyŋ öte ülken qaupı bar. Nelıkten? Öitkenı su qoimasynda jetkılıktı deŋgeide su bolmaidy. Özen arnasynyŋ boiynan tömen. Jetkılıksız su saldarynan Balqaşqa, egınşılerdıŋ jūmystaryna da su jetpeidı.  Bıraq tūtastai alǧanda Qazaqstanda su resurstary mäselesı öte özektı bolyp otyr. Jalpy, būl mäseleler bır uaqytta tuyndaidy, al jaqyn uaqytta Qapşaǧaidy jalpy suǧa jäne köldıŋ ekologiialyq jaǧdaiyna qatysty öte ülken problemalar kütıp tūr. Sondyqtan köptegen mäseleler bar, qazır memleket tarapynan antropogendık äserden tuyndaityn ekologiialyq jaǧdaiattarǧa tiıstı şaralar qarastyrylmai, naqty şeşımder qabyldanbai jatyr dep esepteimın". Talǧarbai QONYSBAEV «äl-Farabi» atyndaǧy QazŪU «Biologiia jäne biotehnologiia fakultetınıŋ» PhD doktoranty, zoologiia instituty RMM ǧylymi qyzmetkerı, ihtiolog   «Käsıptık maŋyzy bar su qoimalary boiynşa Qapşaǧai elımızde aldyŋǧy ondyqqa kıredı. Memlekettıq rūqsat boiynşa jylyna 900 tonna balyq alynady. Al aqiqatynda 2000 tonna üstınde balyq alynady. Ile özenınıŋ qūiuuyna qatysty da memleketaralyq kelısım bar. Özen arnasyn būryp aludy zaŋsyz dep aita almaimyz. Sız aitqan Ile özenınıŋ joǧary jaǧyndaǧy köbeigen balyqtardyŋ berı jetpeuı rasymen bar dünie. Köbeigen balyqtar su jetıspeuşılıgınen sonda qalyp qoiyp jatyr. Būl dünienıŋ şeşımı köp. Mäselen, qysta jäne köktemde jasandy aua jıberu ädısı arqyly balyqtardy aman alyp qaluǧa bolady. Iаǧni ol qalai? Su tapşylyǧy kezınde su qūramynda ottegı köbeiedı. Säikesınşe, balyqtardyŋ tırşılıgıne qauıp bar. Al jasandy aua jıberu ädısı (aerasiia) arqyly ottegını azaita alamyz.  Qazır qytailyq aulardy (joǧaryda atalǧan tyiym salynǧan tor - jurnalist) zaŋdastyru mäselesı köterılıp jatyr. Sebebı elımızdegı 80% balyqşylar qytailyq aularmen jūmys ısteidı. Tyiym salynǧan tor bolǧandyqtan balyqşylardyŋ köbı ony su qoimaǧa laqtyryp kete salady. Al zaŋdastyrylsa, säikesınşe tyiym salynbaidy. Artynşa syrtqa şyǧaryp, belgılı bır jerlerge tapsyryp közın joiuǧa bolady. 2021 jyly 2030 jylǧa deiın Qazaqstanda «balyq şaruaşylyǧyn damytu» baǧdarlamasy qabyldanǧan bolatyn. Būl jerde basym baǧyt akvamädenietke qoiylǧan. Iаǧni, qoldan balyq ösıru ädısı. Qoldan balyq ösıru arqyly elımızdegı tabiǧi su qoimalarǧa tüsetın täuekeldı azaitu közdeldı. Sondai-aq, tabiǧi resursty paidalanuşylardyŋ käsıbın qoldan balyq ösıru ısıne bet būru maqsat etıldı. Odan özge, Qapşaǧaiǧa jıberıletın şabaqtardyŋ sanyn köbeitu bastamasy da qarastyrylǧan. Qazırgı taŋda baǧdarlama kezeŋ-kezeŋımen jüzege asuda".

 

infografika: Sabina Rysbai

Joǧaryda atalǧan mäseleler bırneşe baǧyt boiynşa qarqyndy türde qolǧa alynsa şeşımın tabady. Mäselen:

1. Ekologiialyq sauattylyqty qalai arttyramyz? Sarapşylardyŋ boljauynşa, 2048 jylǧa qarai älemde balyq qalmaidy, öitkenı tūtynuşylardyŋ teŋız önımderıne sūranysy planetanyŋ mümkındıgınen 2-3 ese joǧary. Qapşaǧaidyŋ özınde balyqtyŋ 26 türı mekendeidı. Osy qūndylyqtardy saqtap, balyq tapşylyǧy jäne sudyŋ lastanuynyŋ aldyn alu üşın älemdık täjıribenı paidalanǧanymyz jön. Älemdık täjıribede Take 3 for the Sea ädısı bar. Būl – qorşaǧan ortany plastikalyq lastanudan tazartuǧa ūmtylatyn jäne ysyraptyŋ aldyn alu şaralaryn qoldaityn düniejüzılık qozǧalys. Onyŋ missiiasy qarapaiym: ziiandy qaldyqtardyŋ teŋızderge tüsıp, teŋız ömırıne qauıp töndırmeu üşın teŋızge kelgen adamdardy qoǧamdyq orynnan şyqqan saiyn özderımen bırge kemı 3 qoqys aluǧa şaqyrady. 2009 jyly Avstraliiada oilap tabylǧan bastamany qazır AQŞ, Kanada, Ūlybritaniia, Jaŋa Zelandiia, Japoniia, Koreia, İndoneziia, Filipiin elderı öz elderıne engızıp ülgerdı. Bastamadan keiın memleketterde edäuır ekologiialyq üderıs baiqaldy. Būl ädısten keiın eldegı eko-sauat artyp, teŋız maŋynyŋ lastanuy, su tırşılık ielerınıŋ joiylu statistikasy azaidy. Qapşaǧaiǧa saparymda körgen demaluşy adamdardyŋ tastap ketken sansyz qoqysyn körgende jüregım auyrdy. Iаǧni, bızge de atalmyş ürdıstı engızu kerek. Mädenietke, eko-sauatqa daǧdylansaq bızdegı ekologiia mäselesı öz şeşımın tabady.
2. Su tapşylyǧy saldarynan qyrylyp qalyp jatqan balyqtardy qūtqaruymyz üşın, şetelde öte belsendı qoldanys tapqan, qazırgı taŋda elımızde de täjıribege ūsynylyp jatqan jasandy aua jıberu (aerasiia) ädısı bar. Qazırgı taŋda būl ädıs AQŞ, Qytai, Ündıstan, Braziliia, Japoniia, Germaniia elderınde belsendı paidalanylady. Suǧa ottegın jıberetın aerasiia ädısı bırneşe artyqşylyqtarǧa ie:

Bırınşıden, su tapşylyǧy saldarynan köbeigen ottegı qūramyn azaitady, būl balyqtardyŋ jäne basqa su aǧzalarynyŋ tırşılıgın jalǧastyruǧa yqpal etedı. Ekınşıden, ammiak pen basqa da ziiandy zattardy ketıru arqyly sudyŋ sapasyn jaqsartady. Üşınşıden, dezinfeksiia siiaqty sudy tazartu prosesterınıŋ tiımdılıgın arttyrady. Törtınşıden, organikalyq zattardyŋ totyǧuyn joǧarylatu arqyly jaman iıs pen baldyrlardyŋ paida boluynyŋ aldyn alady. Qapşaǧaidaǧy su tapşylyǧy saldarynan mezgılsız, bostan-bos köbeiusız qalyp jatqan uyldyryqtar men tırşılıgın toqtatqan balyqtardyŋ aman qaluy üşın aerasiia ädısın belsendı paidalanudy ūsynamyn. Sonda atalǧan tört artyqşylyqqa ie bolyp, mäsele şeşımın tabamyz.

3. Al antropogendık ahualdan tuyndaityn mäselelerge bilıktıŋ şekteu engızuı äser etedı. Ärine, būl tūsta bırınşı punktty, iaǧni ekologiialyq sauatty nyǧaitu qajettıgı taǧy bar. Dei tūrǧanmen, engızılgen qatal zaŋnamany qadaǧalaudy qataitu kerek. Mäselen elımızde balyqşylarǧa salynatyn salyq pen balyq şaruaşylyǧyndaǧy zaŋsyzdyqqa qoiylǧan jaza küşı şetelderdegıdei auyr deŋgeide. Balyq aulau kezınde jarylǧyş zattardy, himiialyq reagentterdı, elektr togyn jäne t.b. paidalanuǧa tyiym salynǧan. Iаǧni, balyqtardyŋ, su januarlary men ösımdıkterınıŋ jappai joiyluyna äkeletın barlyq ziiandy äreket zaŋmen qudalanady. Mūndai būzuşylyq üşın aiyppūl mölşerı: 3 000 AEK-ke deiın – 8 334 000 teŋge, nemese sol mölşerde tüzeu jūmystary, iaki 800 saǧat qoǧamdyq jūmystarǧa tartu, ne üş jylǧa deiıngı merzımge bas bostandyǧynan aiyru jazasy taǧaiyndalady. Būl jaǧdaida mülkı tärkılenıp, bes jylǧa deiın aŋşylyq pen keibır eŋbek lauazymdaryn atqaruǧa tyiym salynady. Al sirek kezdesetın jäne tyiym salynǧan januarlardy zaŋsyz aulaǧany üşın aiyppūl ekı ese ösedı – 6 000 AEK nemese 16 668 000 teŋge. Türme merzımı de alty jyl bolady. Mıne osyndai qataŋ zaŋ normasy  bolǧanymen, sol dünienı anyqtau, tıntu jūmystaryna den qoiylu kerek. Anyqtalǧan künnıŋ özınde «Bäke, Säke», «özımız ǧoi» degen slogandarsyz bar dünie bardai tiıstı şara qoldanylu tiıs dep bılemın.

Diskleimer: Būl material şeşım jurnalistikasy janrynda Solutions Journalism Lab jobasy aiasynda daiyndalǧan jäne avtordyŋ jeke közqarasyn bıldıredı.  

Dina LİTPİN,

Almaty oblysy