"Juldyz" jýrnalynda 2024 jylǵy birinshi sanynan bastap jazýshy Muhtar Maǵaýınniń "Altyn Orda" romany jaryq kóre bastady. Jazýshy bul romanyn 2021 jyldyń 7 qyrkúıeginde bastap, 2023 jyldyń 6 qyrkúıeginde jazyp bitirgen. Sonyń alǵashqy 80 bettik bóligi "Juldyz" jýrnalynyń bıylǵy izashar nómirinde jaryq kórdi. Jýrnaldyń aldaǵy sandarynda romannyń jalǵasy udaıy jarııalanyp otyrmaq.
Tómende atalmysh shyǵarmanyń "Juldyz" jýrnalynyń bıylǵy birinshi sanyna shyqqan nusqasynan úzindi usynyp otyrmyz. "Altyn Orda" romanyn tolyqtaı "Juldyz" jýrnalynan oqı alasyzdar.
Muhtar Maǵaýın
A L T Y N O R D A
Tanymdyq taýarıh. HIII-HIV-HV ǵasyrlar
Sılver Sprıń, Merılend, AQSh , 7.IH.2021–6.IX.2023
Aıqyndama sózimiz
Altyn Orda ulysynyń Qazaq jurtyna arnalǵan tolymdy tarıhy támam boldy. Elesi armanǵa aınalyp, aýyr ókinishke ulasqan, sherli kókirekte tunǵan, eshqashan umytylmas ǵajaıyp tarıhymyz.
Men bul taqyrypqa shet jaǵalap, sonaý bir qapas, otarlyq zaman sheńgelinde kún keshken 1971 jyly alǵash ret qalam tartqan ekem. Sovettik tarshylyq pen arǵy tamyrymyz shendestire baıyptalatyn «Kók munar» romanynyń qosalqy taraýlarynda. Aıbyndy Uluǵ Ulystyń eń sońǵy maıdany retinde Qundyzshy urysy, jıyrma úsh jastaǵy qaıtpas qaharman Temir-Buqanyń tanymy men eń sońǵy jekpe-jegi sypattalatyn. Tumshalap, búrkemelep aıtylǵan tolǵamdardyń bári aman-esen ótip ketti. Oqyrman qaýym, ásirese jastar rııasyz qabyldaǵan roman, resmı basylymdar, ádebıetshi, jazarman qaýym tarabynan, álbette, basqa bir turǵyda, (týra elý jylǵa sozylǵan) jappaı sógiske ushyrap jatsa da, osy barymyzǵa shúkir aıttyq. Budan artyq, jaıyla sóıleýge múmkindik te joq edi. Ol zamanda arydaǵy Shyńǵys han turypty, beridegi Abylaı han týraly da bir aýyz ońdy sóz aıtý múmkin emes-ti.
Aqyry, 1991 jyly, qandyqol, qyspaqty, jyrtqysh ımperııa tyrapaı asyp qulady. Basqany bilmeımin, men – Muhtar Maǵaýın bar jaǵynan azat, tolyq erkindikke jetippin. Ózgeshe turǵydaǵy qanshama jańa shyǵarmaǵa jol ashyldy. Birinshi kezekte – tarıhı tanym alǵa shyqsa kerek edi. Áıtkenmen, búgingi kúngi, eń zárý taqyryptar antalap turǵan: roman, hıkaıat, áńgime, ǵylymı zertteýler. Aqyry, Arýaqtyń nur sáýleli aıanymen, uly qaǵannyń dárgeıine bas urdyq. «Shyńǵys han», qatarynan tórt kitap. Bizdiń erkin emıgraııa kezeńimiz – 2008 jyly, Eýropada bastalyp, tııanaqtalyp, 2015 jyly Amerıkada sońǵy mejesine jetti. Arǵy bette de, bergi bette de ózimizdiń týma tilimizde, eshqandaı shyrǵasy shyqpaı, sol qalpynda basylyp shyqty. Áýelde, jekeleı tórt kitap – 2011-2016 jyldary Almatyda, budan soń, 2020 jyly, bizdiń 25 tomdyq Tolyq jınaǵymyzdyń HI-HII-HIII-HIV kitaptary esebinde.
Bul eki aralyqta «Shyńǵys hannyń» jalǵasy, sonymen qatar ózinshe derbes «Altyn Orda» tańbaǵa tússe kerek edi. Dılogııa dep shamalaǵam. Babymda tursam da, tezinen qamtylýǵa tıis basqa bir jumystarmen jáne birshama bógelippin. Aqyry, asqarǵa shyqqan seksen bir jasymda bel sheship tikeleı kiristim. Keńinen kósilýge turmys jaǵdaıym da, densaýlyǵym da kámil sııaqty, áıtkenmen, Táńiri taǵalanyń qandaı da pendesiniń ǵumyry shekteýli, endi ańdap basyp, múmkindiginshe shuǵyl, sonymen qatar asyqpaı, bar babymyzben jumys jasaý kerek edi – eki tom emes, meılinshe syǵymdalǵan jáne tolymdy, biregeı, jalǵyz kitap. Búgin sol armannyń úddesinen shyǵyp otyrmyz.
«Shyńǵys hannan» bir aıyrma, bul «Altyn Orda» – túbegeıli zertteý emes. Sonymen qatar, álemdik tarıhnama óz aldyna, baýyrlas túrik halyqtarynyń oqymysty jurtshylyǵy sońǵy otyz jylda jetken sony zertteýler men jańasha tanymǵa qaraılas eńbek der edik.
Shyńǵys han ımperııasynyń Eýrazııadaǵy jalǵasy Altyn Orda tarıhy – bizdiń júmlá túrik qaýymy, onyń ishinde qypshaq-túrik jurtynyń, keıingi zamannan ajyramas, ózindik, tól tarıhy bolyp tabylady. Bul tarapta, tipti, sovettik otarlyq tártip óz kúshinde turǵan sońǵy jyldardan bastap, ásirese, zulymdyq ımperııasy qulaǵannan beri, bizdiń týysqan tatar oqymystylarynyń eńbegi aıryqsha boldy. Baıaǵy Nurly Qazan jaýlanǵan qasyretti kezeńnen bastap, bes ǵasyr boıy sheńgeli bir bosamaǵan, kúni búginde qursaýyn jazbaı otyrǵan, qysyltaıań ahýalǵa qaramastan, tatar baýyrlar, sovet zamanynda esiminiń ózi eleske aınalǵan Altyn Ordany qaıtadan qaz kóterdi.
Osy oraıda, jańa serpinniń bastaýynda turǵan ǵulama oqymysty, tarıh doktory, professor Mırqasym Ýsmanovtyń (1934-2010) esimin aıryqsha qurmet, alǵyspen ataý – paryz dep bilem. Otanshyl, túrikshil, qaısar Mırqasym baýyrym ózi bastap, Qazan Ýnıversıteti men Tatarstan Ǵylym akademııasynyń bilgir oqymystylaryn Altyn Orda tarıhyn zertteý, tanýǵa jappaı uıystyrǵan edi jáne bul ıgi jumystarǵa shet eldik taǵy qanshama oqymystyny tartty. Seń buzylyp, ǵylymı tanym alǵy kezekke shyqty. Áıgili ǵalym dúnıeden ótken soń, ol muryndyq bolǵan maqsatty sharýalar toqyraýǵa ushyramady. Endi bul qasterli sharýany Tatarstan Ǵylym akademııasy Tarıh ınstıtýtynyń Mırqasym Ýsmanov atyndaǵy, «Altyn Ordany zertteý ortalyǵy» jańa qarqynmen júzege asyra bastaǵan. I.Mırgalıev, T.Haıdarov, amerıkalyq Iý.Shamıloǵly jáne basqa da áldeneshe bilimdar ǵalym Altyn Orda tarıhyn odan ármen tereńdete zerttedi. Tek burnaǵy Sovet shegi ǵana emes, jer álemniń ár túkpirindegi ondaǵan oqymysty ortaq iske baǵyttaldy. M.Ýsmanov qalyptastyrǵan úrdis boıynsha, Halyqaralyq taǵy qanshama ǵylymı konferenııa ótkerildi, árqıly taqyrypty, asa qundy ondaǵan jınaqtar shyqty, ataýly jýrnaldar basyldy. Bir sózben aıtqanda, Altyn Ordanyń burnadan bar, biraq júıege túspegen tolyq shejiresin dáıektep, qaıta jańǵyrtyp, asa joǵary dárejedegi ǵylymı tarıhyn qalyptady. Álbette, joqtan quralmaǵan, kómeskini arshyp, bardy uqsatý nátıjesi. Jáne tek óz kúshimen, jalǵyz-jalań emes. Aıtqanymyzdaı, álemdik tarıh ǵylymynyń burynǵy-sońǵy jetistikterimen qatar, jańashyl oqymystylaryn túgeldeı ortaq iske jumyldyryp.
HH ǵasyrdyń sońǵy úshegi, ásirese, Sovetten keıingi dáýirde betin ońǵa buryp, tyń tynys tapqan orys ǵalymdary da Altyn Orda tarıhynyń jekelegen máselelerin aıǵaqtaı bastaǵan. Osy oraıda, burnaǵy G.Fedorov-Davydov, oǵan jalǵas R.Hrapachevskıı, V.Trepavlov, ózimizdiń tatar M.Safarǵalıev, keıingi tolqyndaǵy V.Egorov, A.Iýrchenko, R.Pochekaev, A.Pachkalov qatarly zertteýshiler taǵy qanshama kúńgirttiń betin ashqan.
Osy oraıda, Eýropa, Amerıka medıevısterimen qatar, bizdiń qazaq tarıhshylary da ónimdi eńbek etip keledi. Bulardyń keıbiri, máselen, T.Sultanov, A.Qadyrbaev Reseı ǵylymı ortalyqtary arqyly jumys jasap jatsa, endi birazy, máselen J.Sábıtov, Q.Óskenbaı, A.Kóshkimbaev, N.Kúzembaevtar ata jurtynda eńbektenip otyr.
Jınaqtap kelgende, burnaǵy patshalyq aq orystyq, kommýnıstik qyzyl orystyq syrqat sana kelmeske ketti. Berisi – tatar men qazaq, arysy – orys pen Batys jurttar oqymystylarynyń jappaı, biregeı izdenisteri nátıjesinde baıaǵy Altyn Ordanyń shynaıy, tolyq tarıhy qalyptana bastady. Qazirdiń ózinde Joshy ulysyn taný jolyndaǵy ǵylymı zertteýler jańa bir, bıik órege jetken. Shynynda da, Altyn Orda bar eken. Óz zamanynda álemniń aldyna shyǵypty. Asqaraly, uly memleket bolypty! Jáne iz-túzsiz, birjola joıylyp ketpegen. Tikeleı urpaqtary Eýrazııa sheginde jasap jatyr.
Altyn Orda – talaıly tarıhymyz. Jáne búgingi kúnde biz úshin maqtanysh, rýhanı úlgi.
Ótkendegi «Shyńǵys han» tetralogııasy sııaqty, myna «Altyn Orda» kitaby da berisi – Qazaq, arysy – bútkil Qypshaq-túrik jurtynyń tanymy úshin ǵana emes, ezilgen eńsesin kóterý úshin, ózgeshe bolashaǵyna nusqaý retinde jazyldy.
Sılver Sprıń, Merılend, AQSh
12.IH.2023.
B i r i n sh i b ó l i m
A I B Y N
ULUǴ ULYSTYŃ BASTAÝY
Álqıssa
Ulan-baıtaq Eýrazııa alqabyndaǵy, Uly Túrik qaǵanatynan sońǵy alasapyran, birlik pen ajyra, óris keńeıtý, qandaı da syrtqy kúshterden táýelsiz jaǵdaıǵa umtylý, osy oraıdaǵy árqıly ishki jáne syrtqy soǵystar – almaǵaıyp zaman aýqymyndaǵy, túp tamyry ortaq, tili men dástúr-salty úıles túrik rý-taıpalary HII ǵasyr sheginde ózara derbes jaǵdaıdaǵy eki úlken sýperetnıkalyq top quraǵan edi. Shyǵysta – Qara Jıdun (Hıńgan) taýlarynan Ortalyq Azııa – Altaıdyń tústik-batys etegi, uzyn aqqan Ertis ózenine deıingi aralyqta – túrik-tatar jurty, Ertisten qıyr shalǵaı – Qarpat jotasynyń jazańy, Torly (Dnestr) ózeni men Dýnaı darııanyń etegine deıingi aralyqta – túrik-qypshaq jurty.
Batys ólke taqaý tóńiregimen taıtalas, tipti, birshama ústemdik jaǵdaıda kún keship jatsa, shyǵys atyraptaǵy ahýal meılinshe kúrdeli, aýmaly-tókpeli ǵana emes, qaterli sypat alypty. Qaǵanat dáýirinen keıingi kezeń – tutas bir jarym ǵasyr boıy, týystas aǵaıyndardyń ejelgi kereı taıpasy uıystyrǵan qýatty áskerı odaǵy – qytaı tarıhnamasynda «zýbý» («taıpa-rýlar») atalatyn, túp-tamyry ortaq rýlar birlestigi tynymsyz, eki, úsh jaqty aýyr soǵystardan soń qyrǵynǵa ushyrap, jarym-jartylaı kiriptar jaǵdaıǵa túsedi. Endi budan ári ózara derbestengen, burnaǵy kúsh-qýaty qaıtsa da, halqy mol, jaýynger kereı men tatar, merkit pen naıman árqaısy óz aldyna derbes tý kóteredi. Jer kólemi keń, jurty ujymdy tórt ulys. Budan basqa úlkendi-kishili taǵy qanshama juraǵat bar edi: qııat, qońyrat, jalaıyr, qataǵan, saljyǵut, baryn, dúrben, súnıt, mańǵyt, besút, barlas, urańqaı, baıaýyt, suldus, keneges, kúrleýit, qoralas, teles, tóleńgit, baıys, baıjigit, ońǵyt jáne basqalar. Bulardyń keıbiri baz-bazynda irgeli tórt ulystyń birimen juǵyssa, kóbine-kóp derbes kún keshti. Keshe ǵana irgeli memleket quramynda uıysqan, endigi tirshiligi de qanattas, jalǵas bul aǵaıyndar negizinen alǵanda, ózara tatý, aralas-quralas, qudanda, jekjat qatynasta. Al eńsesi bıik tórt ulys – kereı men tatar, merkit pen naıman biregeı yntymaq taba almapty. Baqtalas, taıtalas, únemi derlik ózara soǵys jaǵdaıynda. Dáp irgede otyrǵan Qytaı memleketi – áýelde Qıdan, keıinirek Shúrjen ımperııalary bul ózara qaıshylyqty tıimdi paıdalanady. Kóbine-kóp shartty túrdegi bodandyq mámlege toqtap, jeńil salǵyrtpen shektelse, áldenendeı senimsizdik týǵan jaǵdaıda sypyra shabady. Aıryqsha kúsheıip, tizgin úzip bara jatsa, birine birin soǵady. Qısapsyz ásker shyǵaryp, aýyr joryq uıymdastyrady. Tipti, beıbit jaǵdaıdyń ózinde irgeles Tatar ulysyna úsh jylda bir ataýly shapqyn jasap, kámeletke tolǵan, qarý ustaýǵa jaraıtyn jetkinderin qyryp ketedi eken. Alaıda, osyndaı ortaq jaý betinde atalmysh rýlardyń, ózara týys tórt ulystyń alaýyzdyǵy toqtalmapty. Berekesiz, beıbaq, ker zaman osylaı jalǵasyp jatqan.
Aqyry, juldyzdy 1155 jyly Kereı ulysynyń odaqtas bodany qııat qaýymy, el aǵasy Esýgeı-bahadurdyń shańyraǵynda Temýjin degen ul dúnıege kelsin. Ertegilik Alyp er, bolashaq Shyńǵys han. Týǵan áke baýyryndaǵy álpeshti, baraqat kúnder, Oń hannyń óziniń ordasynda erkin júrgen ózgeshe ómir. Uzaqqa sozylmapty. Es bilip, tóńiregin tanı bastaǵan on eki jasyna deıin. Budan sońǵy bar hıkmettiń jalpy sulbasy maǵlum. Tárizi, kóldeneń syrqattan úzilgen áke ólimi, endi ıesiz qalǵan qııat rýynyń basshylyǵyna umtylǵan atalas aǵaıynnyń zorlyǵy men zábiri, arada úsh jyl ótpeste Shúrjen jurtyna quldyqqa aıdalǵan zarly zaman; tutas on jyldyq zobalań astynda qaıyspaǵan, er jetip, kúshi tolysyp, aqyly marqaıǵan Temýjin ǵaıyptyń kúshimen azattyq alyp, elge oraldy. Ákesi aıttyryp ketken, úmitsiz jaǵdaıdyń ózinde adalynan aınymaǵan Bórte-bıkemen qosyldy. Ókil ákesi Oń hannyń aldyna baryp, panasyn, súıenish tapty. Alǵashqy jaýynger serikter toby tas-túıin jasaqqa aınaldy. Kún ozǵan saıyn ataq-abyroıy asqan, aǵaıyn jurt arasynda erekshe bedelge jetken Temýjin ýaqyt oza kele bir ata emes, bútkil ulys sheginde keńinen tanylyp, aqyry qanshama ótkelek, qandy shaıqastan soń Kereı handyǵynyń bıligine jetti, baıtaq Shyǵys atyraptyń eńseli tulǵasyna aınaldy. Kóp uzamaı-aq, Tatar, Merkit, Naıman joryqtarynan keıin bútkil Tatar Dalasynyń birden-bir ámiri bolyp shyqty. 1206 jyl, Uly Quryltaı. Shyńǵys qaǵan!
Alǵashqy jaýynger jasaǵyn uıystyryp, ókimi men órisin keńeıte bastaǵan bolashaq Shyńǵys han almaǵaıyp kúnderdiń ózinde ómirlik arman, muratyn aıqyndap alǵany kúmán týǵyzbaıdy. Áýelgi maqsat – osy keńbaıtaq Tatar Dalasyn jaılaǵan qyryq-elý rýdyń basyn qosyp, tóbeden tónip otyrǵan jat jurttyń shapqynyna tótep beretin, aýyzbirlikti, birtutas, úlken ulys qurý eken. Qanshama qandy shaıqas, ot keshýlerden soń ornyna keldi – aspanı orda tigilip, aıdyndy, arýaqty tý kóterildi.
Endigisi – aıqyn. Urpaqtan urpaqqa jalǵasqan, sońǵy myń, myń jarym jyl boıǵy qadym tarıhqa boılamaǵan kúnniń ózinde keıingi jeti ata tusynda ólesi qater bolyp kelgen Qytaı óktemdigine qarsy kúres. Jáne bul kúres burnaǵydan basqasha sypatta atqarylýǵa tıis. Osy tustaǵy Shúrjen patshalyǵynyń shapqynyn toqtatý, tepe-teńdikke jetý ǵana emes, ata jaýdy kúıretý, ıaǵnı kúsh-qýatyn qaıtaryp, birjola jýasytý bolatyn. 1211 jyly bastalǵan joıqyn joryq jeńisten jeńiske ulasty. Arada tórt jyl ótkende ozbyr ımperııanyń Ortalyq astanasy Chjýndý (keıingi Pekın) baǵynyshqa tústi, Hýańhe – Jasyl ózenniń sol jaǵalyǵy túgeldeı Eke Moǵul ulysynyń ıeligine kóshti. Shyńǵys hannyń ómirlik ekinshi muraty oryndaldy deńiz.
Endi uly qaǵannyń túpki, eń negizgi – Úshinshi muraty júzege asýǵa tıis edi. Ózi nyqtap aıtqandaı, bútkil kıiz týyrlyqty, kóshpendi qaýymnyń bir ulys quramynda uıysýy! Iaǵnı, Altaıdan asyp, Ertisten ozyp, ulanǵaıyr Dáshti-Qypshaq ólkesiniń arǵy shegine jetý. Ol degen... ol degen – Qazirgi Qazaqstan jerin túgelimen ıgerip, jaıqyn Edilden attap, sol qanatta Qapqaz, odan ári Qara teńizdi kóbelep, keıinde Eýrazııa atalǵan ulanǵaıyr dalanyń batys shegi – Qarpat taýlaryna deıingi, týystas túrik tekti qaýym jaılap otyrǵan qutty mekendi túgelimen baýrap, bir tý, bir nızam astyna uıystyrý. Aqyr túbi uly qaǵannan soń taqaý urpaqtary júzege asyrǵan ǵalamat qubylys.
Negizgi baǵdar – Dáshti-Qypshaq
Shyńǵys han 1211-1215 jyldarǵy Uly Qorǵannan asyp tógilgen joıqyn joryq nátıjesinde álemdik Shúrjen ımperııasynyń qarymyn qaıtaryp, keleshek kúni kúmándi, qaltyraq jaǵdaıǵa túsirdi. Qaıtkende aldaǵy eki-úsh ata boıy qaýipsiz. Endigi nazary batysqa – Dáshti-Qypshaq tarabyna aýyp edi.
Áýeli jer ortasy Jetisýǵa tańdama qolbasy Jebe-noıandy attandyrdy. Ekpini qatty, burnaǵysyn aıtpaǵanda, sońǵy, almaǵaıyp Shúrjen maıdanynyń bas qaharmany Jebe-noıan jalǵyz-aq jazda qýatty Qara-Qytaı ulysyn kúırete talqandap, bútkil Jetisýdy Uly Moǵul ımperııasynyń ǵuzyryna keltirdi. 1217 jyl. Endi shyǵys-túrik patshalyǵy Eke Moǵul ulysy – bútkil Túrkistan, Iran men Aýǵan – baıtaq Ońtústik-batys Azııany tutasymen qamtyp jatqan qudiretti Horezm ımperııasymen shektesipti. Shyńǵys han birden-aq arnaıy elshilik joldap, ejelgi áýlet ókili, ǵuzyry zor, sońǵy jıyrma jyldaǵy qat-qabat jeńistiń býymen ózin Ekinshi Eskendir dep jarııalaǵan horezmshah Ala-ad-Dın Muhamedpen jalǵasady. Sen – Batys ámiri, men – Shyǵys ámiri, yntymaqta bolaıyq, depti. Osyǵan oraı beıbit kórshilik, Jibek Jolynyń erkin ashylýy, kerýen, saýda kelisimi. Shyńǵys hannyń jańa bir joryq bastaý oıy joq. Tek Máýrennahr sheginde ǵana jarym mıllıonnan astam ásker ustap otyrǵan qudiretten ımený emes, paıdaly qatynas, tıimdi saıasat jóni. Aıtqanymyzdaı, uly qaǵannyń túpki muraty – Dáshti-Qypshaqty úlken úıirge qosý bolatyn.
Mine, abadan, jańa kórshimen osyndaı kelisim shaqta Shyńǵys han tuńǵysh uly Joshy men qarymdy, danagóı qolbasy Súbitaı-bahadurdy Batysqa qaraı baǵyttaıdy. 1217 jyldyń sońy, kúz túse bir túmen jasaqpen údere attanǵan Joshy jer qarada burnada ótkergen úırenshikti sorap – kóldeneń Tanný-ola taýynan asyp túsip, eki qabaǵy bıik Enıseı – Kem-darııanyń qalyń muzy arqyly Qyrǵyz ulysynyń týra tóbesinen túsedi. Osynyń aldynda ǵana qaıta kóterilgen eki bólek, asaý jurtty túpkilikti baǵynyshqa keltirgen soń, Ertistiń etegi, Qulyndy, Baraby dalasyn basyp, Shyǵys Dáshti shegine jetipti. Ózimen bir shamada attanǵan, tárizi, Altaıdy kókteı ótip, Sary-Arqanyń burnadan tanymal shyǵys atyrabynda qystap shyqqan Súbitaı-bahadurmen ushtasypty. Joshy bastap, Súbitaı qostaǵan eki túmen endi búgingi baıtaq qazaq dalasyn jalpaǵynan súze jyljıdy. Jergilikti qypshaq qaýymymen mámle, birli-jar qarsylyqty janyshtaý óz aldyna, negizgi bir maqsat – budan on bes jyl buryn ýystan shyǵyp ketken, tárizi, qypshaq jerinde pana tapqan Merkitti eldikten aıyryp, birjola qıratý bolatyn. Aqyry, Yrǵyz ózeninen ótip, Muǵajjar eteginde izdegenin tabady. Merkit ulysynyń eń sońǵy ujymdy jasaǵy, bul taraptaǵy bútkil el-jurtymen qosa qyrǵynǵa ushyraıdy.
Osyǵan jalǵas, Merkit maıdanynyń erteńine bolǵan ózgeshe oqıǵa – Horezmniń alpys myńdyq irikti áskerimen aradaǵy qyrǵyn soǵys sulbasy bar tarıhtan belgili. Naqty tarıhı derekter negizinde dáıektep aıtsaq, horezmshah Ala-ad-Dın Muhamedtiń ózi bastap shyqqan alpys myńdyq qalyń qol jıyrma myń jaýyngerinen ólideı aırylyp, tún qarańǵysynda jylysa qashyp, áreń-páreń bas saýǵalaǵan eken.
Keıinde Yrǵyz urysy atalǵan dáp osy qandy maıdanǵa qatysty azǵana kiltıpan bar. Taq murageri, bas qolbasy Joshy, osydan jarym kún buryn oıran bolǵan apat alańynda bir sát irkilmeı, ókshesin basa, sýyt shyqqan, keshten – túnge, odan tańǵa jalǵasqan sherý nátıjesinde Eke Moǵul jasaǵyn qýyp jetken Horezm áskerimen soǵysqysy kelmeıdi. Ótken jylǵy bitim jaıy belgili, odan bergi áleı oqıǵalardyń habary jetpegen. Bul kezde eki el qııapat zobalań jaǵdaıynda tur. Ótken jazda horezmshah bar ýádesinen, jazba kýálikterden bas tartqan. Ilkidegi beıbit kelisim shart boıynsha jyrǵalyp jetken, toǵanaqty bes júz túıelik baı kerýen tonaýǵa túsedi, kerýenshi tórt júz elý kisi túgeldeı ólimge kesiledi. Óıtkeni... horezmshah shaıtan azǵyryp, áýelgi sózinen aınyp qalypty. Bar kesel – keıingi tarıhshylar aıtyp júrgendeı, horezmshahtyń óziniń, nemese Otyrarda bılik qurǵan naǵashy aǵa Qaıyr hannyń ashkózdiginde emes. Jarym Azııany baýyryna basyp alǵan ǵalamat ımperııanyń egesi Ala-ad-Dın Muhamed úshin bes júz túıelik qazynanyń bes tıyndyq qana balaýy bar. Kerýendi tonaý, kerýenshilerdi qyryp tastaý – burnaǵy kelisim sharttardy joqqa shyǵarý – aralyqty ajyratý, ádepki janjal emes, qan maıdanǵa suraný esepti bolatyn. Negizgi kiltıpan – qashanda kesh oılaıtyn horezmshahtyń topas tasyrlyǵynan emes, ol zamandaǵy jer jannaty Jetisýǵa kim ıelik etedi degen máseleden týyndaǵan. Burnaǵy taıtalas Qara-qytaı ulysy qırady, sonshama baıtaq qonys, bar baılyqty Shyńǵys han basyp qaldy. Endi Eke Moǵul ulysyn ońaı jaý kórgen horezmshah qazaǵa ushyraǵan kerýenniń suraýymen kelgen bas elshini jáne óltirip, qalǵan eki elshiniń saqalyn kúzep qorlap, bar zilimen keri qaıtarady. Esirkegennen emes, habarshylyq úshin. Jáne atap aıtyp, Shyńǵys hanǵa ashyq soǵys jarııalapty. Izinshe, júz myń áskermen Jetisý jerine kelip kiredi. Bul kezde Jebe-noıan Eke ulysqa qaıtyp ketken. Jańa ákimshilik ornyqpaǵan. Esebi, ózinen ózi qolǵa kelip túskendeı. Búgin. Al erteń – Jetisýdy kókteı ótip, májýsı Shyńǵys hannyń uıyqty jurtyn oırandaý kerek. Qaıtkende ájeptáýir soǵys. Horezmshah el astanasy Samarqandqa keri oralady. Biraq kóp uzamaı, irikti alpys myń áskermen Qypshaq saqarasyna attanady. Qazirgi Qazaqstan shegi. Shyńǵys hanǵa qarsy jeńisti, úlken maıdan aldynda, tý syrtyn tazartý, ıaǵnı jelkedegi Qypshaq jurtyn birjola janyshtap ketpek tótenshe shara. Súıtip, Sary-Arqanyń tórinde, kútpegen jaǵdaıda, keıingi oqıǵalardan múlde beıhabar hanzada Joshynyń jasaǵymen kezdesti...
Bizdiń burnada jazǵanymyz bar. Yrǵyz urysynda Horezmniń taǵdyry sheshildi dep. Shyńǵys hannyń úlken uly Joshy men keıinde álemge áıgili uly qolbasy Súbitaı-bahadur bastaǵan jıyrma myńdyq sholǵynshy jasaq – Ala-ad-Dın Muhamedtiń tańdama alpys myńyn birjola joıyp jiberýge shaq qaldy. Alyp memlekettiń shegin odan ármen ulǵaıtyp, jańasha qýatqa jetkizgen tájirıbeli qolbasy horezmshah ózi op-ońaı sanaǵan jaýynyń kim ekenin naqty tanydy. Jáne el tynyshta tilep alǵan zor maıdannyń qalaı aıaqtalaryn kámil túısindi. Sondaı-aq, Joshy men Súbitaı basqarǵan shekteýli ásker – eki túmenbasy, jıyrma myńbasy, qalǵan bútkil jaýynger jasaq ta aldaǵy dushpannyń soǵys tásilderin, álsiz tustaryn naqty paıymdaǵan edi.
Anyǵy – on bes-jıyrma, bálkim, otyz jyldan soń ǵana tutanýy yqtımal ǵalamat soǵys tym kóp uzamaı, 1220 jyldyń sońǵy aıynda bastalady. Arty nemen tynǵany bar tarıhtan belgili.
Úlken uldyń mereıi
Horezmmen soǵys oıda, esep-qısynda joq kezde, áýel bastan-aq, bútkil Dáshti-Qypshaq Joshynyń úlesine kesilgen. Aldaǵy ýaqytta kemeńger ákeniń dárejesi tómenirek, biraq ǵuzyry zor seriktesi. Búgingi zamandaǵy bilgir, parasatty tarıhshy V.Trepavlov dáıektegendeı, túrik jurtynda alǵashqy qaǵandar zamanynda qalyptasqan dástúrli dýýmvırat: baǵzydaǵy Býmyn qaǵan men Estemı qaǵannan bastalyp, Bilge-qaǵan men Kúl-tegin bahadurǵa deıin jalǵasqan ejelgi dástúr. Ákeniń kózi tirisinde qanattas kómekshi, bolashaqta birden-bir taq ıesi murager.
Joshy – ol kezde jalańqylysh, jalǵyz atty Temýjin, bolashaq Shyńǵys hannyń aqyldy, adal jar Bórteden, bir qyzdan soń týǵan tuńǵysh uly. 1182 jyly dúnıege kelgen. Álbette, eń joǵarǵy deńgeıdegi dalalyq tárbıe mektebinen ótedi. Jetkin shaǵynan ákesiniń jaýynger jasaǵy quramynda. Alǵash ret derbes qosyn bastap shyǵýy – 1206 jyldyń qara kúzi. Baıkóldiń tústik-batys atyrabynda qonystanǵan Orman jurtyn baǵynyshqa túsirý joryǵy. Aıtarlyqtaı qarsylyqsyz, birshama beıbit jaǵdaıda Joshy áýeli túrik tekti barǵut, tumat, muńǵyl tekti býrıat, qory taıpalaryn Eke ulys quramyna qosady. Budan soń Segiz-múren, Saıan alqabynda tirilik keship jatqan úlkendi-kishili taǵy biraz rýlardy qaratady. Alda úlken Enıseı – Kem darııanyń boıy, Mınýsy dalasyn jaılaǵan qýatty qyrǵyz ulysy turǵan. Joshy qysqy darııanyń toń muzy arqyly Batys Saıan taýlaryn kesip ótedi de, Kem-Kemjút boıynda otyrǵan Túmen-Qyrǵyz ulysynyń qaq jelkesinen shyǵady. Aýyr soǵys, taý qamaldaryn qıratý nátıjesinde bútkil ólkeni baǵynyshqa keltiredi. Budan soń Mınýsy jazyǵyna jetip, bul aımaqty qonystanǵan Edı-Orun (Jeti-Oryn, Jeti-Jurt) ulysyn shabady. Birtalaı qarsylyqtan soń mundaǵy qyrǵyz da baǵynysh tanytypty. Izinshe, batysta japsarlas otyrǵan tóleńgit, teles taıpalary da óz erikterimen quldyq urady. Shyr aınala sheńber jasap, tústik tarappen qaıtqan jolda túrik tekti baıyt, baıjigit, taz, toqas rýlary da Eke Ulystyń ǵuzyryn moıyndaıdy.
Óziniń qolbasylyq úlken darynyn tanytqan, bodandyqqa jańadan ótken rý, taıpa basshylarymen birge Ordaǵa jetken jıyrma tórt jastaǵy Joshy hanzada qaǵan ákesiniń alǵysyn alyp, meılinshe madaqtalǵan eken. «Sen meniń uldarymnyń úlkeni ediń, enshi almaı turyp, aýyr joryqqa attandyń, endi sátimen oralyp otyrsyń. Áskeriń artyq shyǵynsyz, at-kóligiń kúıli, ózińniń deni-qarnyń saý. Mine, bútkil Aǵash elin baǵynyshqa túsirdiń. Endi osy jurtty ózińniń jeke ıeligińe buıyramyn!» – depti. (Kóp uzamaı-aq, Eke Moǵul ulysynyń órisi keńeıip, Batys tarapqa erkin aıaq salǵanda, Joshynyń úlesine bútkil Dáshti-Qypshaq belgilenip, áýelgi ıelik – Taýly Altaı, Tyba, Qyrǵyz ólkeleri Túpki jurt, ıaǵnı kenje ul Tóleniń enshiligine kóshedi.) Munymen ǵana shektelmegen. Shyńǵys han úlken uly Joshyny óziniń izbasary – bolashaq taq murageri retinde belgiledi dep aıtar edik. Joshynyń sózsiz muragerlik mártebesi týraly naqty derekter zamanalyq asa qundy jádiger «Hýan Iýan shen-vý zın-chjen lý» – «Qasıetti Iýan Áýlıe-jıhangeriniń jeke joryqtarynyń sypattamasy» jáne baıtaq shejire «Iýan shı» – «Iýan ımperııasynyń tarıhy» (ondaǵy «Hesymaılynyń ǵumyrderegi» taramy) arqyly jetken.
Budan sońǵy kezeńde Joshy Shúrjen joryǵyna da belsene aralasady. Ákesine selbese otyryp, basqa da qolbasylarmen qanattasa júrip, talaı maıdan atqarypty. Áýelde E-Hý-Lın – Túlki-Asýdaǵy sheshýshi urys – Eke Ulystyń 90 myń áskeri Shúrjenniń 400 myńdyq qısapsyz qolyn qıratyp jeńgen zor maıdanǵa qatynasady. Budan soń úsh lekke bólingen áskerdiń oń qanatynda, inileri Shaǵataı, Óketaımen birge, qol bastap, jańa jeńisterge uıytqy bolypty. Joshy, túptep kelgende, 1211–1215 jyldarǵy asa aýyr Soltústik Qytaı maıdanynda úlken abyroıǵa jetedi. Osy jáne keıingi Horezm soǵysyna qatysty qanshama qyzmetine qaraı, Joshyny Shyńǵys han zamanyndaǵy eń ataqty Jebe-noıan men Súbitaı-bahadur, Muqaly-govanǵa teteles qolbasy dep aıǵaqtar edik. Kisi tanýda qatelesip kórmegen uly qaǵannyń Joshyny aıryqsha aqyl-parasat, áskerı daryn, saıası jáne ulystyq sanasy úshin ózine eń jaqyn serik retinde baǵalap, bular da ózgeshe tulǵa retinde boı kótergen teteles inileriniń bárinen ozǵyn bitim, qasıetine qaraı ózgeshe senim artýy zańdy jaǵdaı bolatyn.
Horezm maıdany
Horezmshah Ala-ad-Dın Muhamedtiń Eke Ulyspen aradaǵy beıbit kórshilik, Jibek Jolyndaǵy kerýen ququǵy, ózara erkin qatynas týraly kelisim shartty óreskel buzýy – keıingi tarıhshylar dabyldatyp júrgendeı, Horezm sııaqty keneýsiz baı, ǵalamat baıtaq ımperııa úshin mán-mánisi shamaly bes júz toǵanaqqa qyzyǵý emes, eki el arasyndaǵy qısynsyz soǵysqa jol ashý, kópe-kórneý zodyr, synyqqa syltaý bolatyn. Mana dáıektedik, aralyq qaıshylyqtyń basty sebebi – Horezmmen júz jyldan beri taıtalas kelgen Qara-Qytaı ımperııasynyń kúıreýi nátıjesinde jer janaty Jetisýdyń endigi ıesi kim bolýǵa tıis deıtin dertti máselege tirelgen. Burnaǵy jáne qazirgi zaman tarıhshylary aıtyp júrgendeı, áýelde janjalǵa umtylǵan jáne bastap soǵys jarııalaǵan – uly qaǵan emes, horezmshah bolatyn. Shyńǵys han qabyldady. Týra jolynan burylyp, amalsyzdan. Aıtqanymyzdaı, Qytaıdyń betin qaıtarǵannan sońǵy negizgi murat – batystaǵy túrik jurtyn, ıaǵnı, bútkil Dáshti-Qypshaq dalasyn úlken orda quramyna uıystyrý bolatyn. Joshy hanzadanyń Shyǵys Dáshti, esebi búgingi Qazaqstan shegin ıkemge keltirý joryǵy – ulanǵaıyr istiń bastaýy ǵana. Budan ári Edilden ótip, Batys Qypshaqty qosyp alý maqsaty turǵan. Alaıda, orta jolda, ózine senimdi, qısapsyz, bir mıllıondyq áskeriniń býymen esirgen paryqsyz horezmshah kelip aralasty. Jáne keıingi zaman tarıhshylarynyń ózi atap kórsetkendeı, búgingi turypty, sonaý erte dúnıe, ortaǵasyrlyq saıasat pen dıplomatııanyń ózine syıymsyz zorlyq pen qııanatqa jol berdi. Al Shyńǵys hannyń tý syrtynda, qırasa da qaýqary qaıtpaǵan, áli de qaterli Shúrjen ımperııasy tur. Endi Dáshti-Qypshaq muraty belgisiz ýaqytqa keri shegerildi.
Meniń záredeı kinám joq, bar páleni bastaǵan qastas dushpannyń ózi, endi Táńiri qýat berse, uly joryqqa attanamyn dep, moınyna kisesin salǵan Shyńǵys han shamasy bir júz elý myń áskermen Batysqa qaraı údere atandy. 1219 jyldyń erte kóktemi eken. Eke ulystyń bar qýaty jınaqtalǵan temir túmender úsh lek bolyp, biri – Altaıdyń qarly muzynan asyp, ekinshisi – aptap pen shólden soń Jońǵar qaqpasynan ótip, úshinshisi – qamal buzar ózgeshe jaraq súıretip, qysyltań Talqy asýy arqyly, shamasy mamyr aıynyń sońyna qaraı Ertis pen Emil boıy, Ileniń orta aǵysyna jetedi. Jaz aılary eń sońǵy daıyndyq, at semirtken, ásker damyldaǵan, qarý shyńdaǵan qaterli tynys ústinde ótipti. Kúz túse salqar sherý bastalady. Qalyń qoldyń alǵy legi Jeltoqsan aıynyń orta sheninde, ejelgi qypshaq shahary, budan on jyl buryn Horezm basyp alǵan Otyrar – endi alyp ımperııa ǵuzyryndaǵy shekaralyq qamalǵa kelip jetedi. Tezinen berik qorshaý. Áskerdiń shaǵyn bir bólegi ǵana. Arada apta ótpeı, Shyńǵys hannyń ózi bastaǵan negizgi kúshter egiz darııa alqabyna boılaı enip, Buhara, Samarqand qalalaryna qaraı bet túzepti. Al Joshy hanzada, shamasy eki túmen jasaqpen Seıhun – Syr-Darııanyń eńisine qaraı attandy. Aıtarlyqtaı qarsylyqsyz jeńil jyljyp, burnaǵy Qarahan ulysynyń áıgili qalalary: Syǵnaq, Jend, Úzgend, Barshynkent, Ashnas, Jankent shaharlaryn, ejelgi túrik qonysy, úlkendi-kishili taǵy qanshama eldi meken – Aral teńizine qulaǵan bútkil Seıhun-Syr boıyn horezm-parsy ókiminen bostan qylypty. 1220 – mamyrǵa deıin, aınalasy tórt aı ishinde. Darııanyń uzyna boıy, taqaý tóńiregin túgel alǵan Joshy osynshama ýaqytta artyq shyǵyn, orynsyz qantógiske jol qaldyrmaǵan. Alalyq joqqa jaqyn, túp-tamyry ortaq aǵaıyn jurt qaıta tabysqandaı. Joshy barlyq qala, kent, eldi meken ataýlyǵa jergilikti ákimderin bekitip, áskerine tynym berdi deıdi.
Tarıhı naqty muralardan kórinetindeı, Joshy hanzada Horezmniń uıyqty ortalyǵy Máýrennahrdaǵy úlken maıdanǵa aralaspaıdy. Samarqand, Buhara jáne basqa da eleýli qalalar Shyńǵys hannyń qolyna ótip jatyr. Árıne, qaǵan ákemen aradaǵy baılanys toqtalmaǵan.
Bar tapsyrys ornyna kelgen soń Joshy Qyzylqumda aıal qyldy deıtin derek bar. Sodan Úrgenish soǵysy – jyl aıaǵy Jeltoqsanǵa deıin Sary-Arqaǵa qaıta kóterildi dep shamalar edik. Jıyrma myń ásker uzaq jaz, sary kúz – alty-jeti aı boıy Qyzylqumǵa syımas edi. Shyn mánisinde, keıingi qazaqtyń túpkilikti qonysy Joshy men Súbitaıdyń 1218 jylǵy jazǵy joryǵynda tolyq ıgerilgen. Endi etene meken esepti. Úlken ul, taq murageri Joshynyń menshikti ıeligi, keıingi Altyn Ordanyń Sol qanaty, odan sońǵy Qazaq Ordasynyń uıyqty ortalyǵy. Iaǵnı, bizdiń qazaq jeri, burnaǵy 1218 jyldy ústirt sanasaq, osy 1220 jyly Shyńǵys han ımperııasy – Eke Ulys quramyna birjola qosyldy.
Al Horezm patshalyǵynyń baıtaǵy Úrgenishti qamalaý – hıjranyń 618 sanaty, zúlqada – 1221 jyl, ıanvar aıynda bastalypty. Joshy órisi taqaý, buryn jetken Shaǵataı men Óketaıǵa sál-pál keıinirek kelip qosylǵan eken. Osy oraıda aıta keter bir jaǵdaıat – jolaıǵy aýyldyq meken, shaǵyn kentterdiń barlyǵynda qandy qazaǵa, tonaý men zorlyq-zombylyqqa jol bermegen. Endi aǵaıyndy úsheý áıdik shahardy qorshalaý jumystaryna, utymdy shabýylǵa daıyndalady. Qamal túbinde jıyny alý myń alaman toptalǵan eken. Álbette, tikeleı urystan buryn – beıbit kelisim jóni. Alaıda, tolyq júz myń áskeri bar, olarǵa kemi jıyrma-otyz myń jasaqshy qosylǵan, neshe qabat qorǵandy Úrgenish eshqandaı jónge kelmeıdi. Ózine enshili Horezm aımaǵynyń bas qalasy, halqy mol, bazary dýly, saraılary sándi, ertegilik shahardy qadarynsha bútin, qıramaǵan jaǵdaıda, adamyn da artyq shyǵynǵa ushyratpaı qolǵa túsirýge tyrysqan Joshynyń bar áreketi joqqa saıypty. Qarsylyqsyz berilgen qala ataýly eshqandaı qııanatqa ushyramaıtyn rásim bar, meniń ıeligime bólingen jurtty óz qorǵaýyma alam dep, shahar basshylaryna áldeneshe márte elshi jiberse de, mámlege kóndire almapty. Áıtse de, úmit úzbeı, ekpindi shabýylǵa keńinen jol bermeı otyrǵany ańdalady. Osy oraıda Joshy men dáýletti, áıdik, eń bastysy – jaýlas jurttyń astana baıtaǵyn tezirek alýǵa tyrysqan teteles ini Shaǵataımen arada alaýyzdyq týyndaǵany, bul habar qulaǵyna shalynǵan Shyńǵys hannyń úlken ul Joshyny bas qolbasylyq mártebesinen aıyryp, negizgi mindetti úshinshi ul Óketaıǵa tapsyrǵany belgili. Endi eń sońǵy sátte ılikken jurttyń ózine eshqandaı raqym joq edi. Úsh aı qorǵanǵan Úrgenish aınalasy bir aptada qulaıdy, áskeri ǵana emes, qarashy jurty da jappaı qyrǵynǵa ushyrady, budan da zory – Jeıhun darııanyń arnasyn burǵan alyp bógen buzylyp, baıtaq shahar topan sý astynda qalady. Endigi el ıesi úshin úlken ókinish, orny tolmas shyǵyn. Qaıtkende, keıinirek qadarynsha qaıta turǵyzylǵan Úrgenishpen qatar, ejelgi Horezm patshalyǵynyń uıyqty, tutas bir aımaǵy Joshy ulysynyń quramyna qosylǵan edi. Altyn Ordanyń yrysty, baılyǵy shalqyǵan tirek aımaqtarynyń biri jáne biregeıi.
Máýrennahr, Horezm tarabyndaǵy negizgi maqsatyna jetken Joshy Úrgenishtegi kóleńkeli kúnderden soń qaǵan ákeniń aldynan ótip, ruqsat, rızashylyq jónimen Sary-Arqaǵa birjola ornyǵady. Bas ordasyn Ulataýǵa tigipti. Jáne bútkil Dáshti-Qypshaq ólkesin bolashaq urpaǵynyń qutty mekeni retinde qabyldaıdy. Osy oraıda aıtqan áıgili lepesi bar. Aýasy hosh, sýy tunyq, jeri jaısań Dáshti-Qypshaqqa jeter qonys –álemde joq, degen.
Horezm ımperııasynyń ǵuzyryndaǵy Máýrennahr birjola tynshyp, Iran men Aýǵanstan, Horasan men Toqarstan jýasyp, kúni keshegi alyp ımperııa Uly Horezm joqqa aınalǵan soń, bar muraty ornyna kelgen jıhanger Shyńǵys han ata jurt Tatar Dalasyna bet burady. 1222 jyl, jeltoqsannyń aqyry. Samarqand túbinen. Bar áskeri, Orda, ujymymen. Jaıyla jyljyǵan baısal júris. 1223 – qoı jyly, qystyń sońy, kóktemde Shyrshyq, Keles boıynda. Jazda – Jetisý, kúzde Ala-kól, Emil. Bir sózben aıtqanda, keıingi Qazaq jeri. 1224 jyly kóktemde shyǵysqa qaraı birjola bet burypty. Al Joshy óz ordasy, bar jasaǵymen jańa jurty Shyǵys Dáshtide qala bergen.
Aıtqanymyzdaı, bas Ordasy Ulytaýda. Tek Shyǵys Dáshti men Horezm ýálaıaty ǵana emes, ózine ókilet berilgen Máýrennahr, Jetisý – bútkil Batys aımaqtyń aǵasy. Uzyn arqandaǵy derbes ámirshi esepti. Endigi baǵdar – Edildiń arǵy beti. Aldaǵy murat. Biraq ázirshe qudiretti qaǵannyń arnaıy jarlyǵy joq. Biraq daıyndyq sharalary toqtalmasa kerek. Kúsh jınap jatyr. Sonyń bir kórinisi – 1226 jylǵy Tańǵut joryǵyna ásker qospaıdy. Árıne, uly qaǵannyń ruqsaty boıynsha.
Aqyry, Dáshti-Qypshaq ámiri, bolashaq Altyn Ordanyń negizin dáıektegen Joshy 1227 jyly qys sońynda kóldeneń qazaǵa ushyrapty. Tótenshe syrqattan emes. Ilgerindi-keıindi shyqqan árqıly alypqashpa áńgimelerdiń de eshqandaı tarıhı tııanaǵy joq. Daladaǵy ańshylyq kezinde, qaıyra shapqan qulan (anyǵy – tarpań) aıǵyry tapap óltirgeni qazaqtyń tarıhı ańyzdarynda aıǵaqtalǵan. Bul derekti negizdeı túsetin jazba kýálik te bar – Ótemish qajy – «Shyńǵys-nama». Ket-Buqa kúıshi Joshynyń qaıǵyly qazasyn Shyńǵys hanǵa estirtipti deıtin «Aqsaq qulan – Joshy han» kúıi, áserli ańyz, tolǵamaly jyrymen qosa kúni búginde dúıim qazaqqa maǵlum. Joshy hannyń basynda, aýyr qazadan soń az ba, kóp pe ýaqyt ótkende, bálkim, birshama keıin, Berke han tusynda jańartylǵan, zamanynan ozǵan eńseli, sáýletti kúmbez turǵyzylady. Qazaq jerindegi, ótken dańqty tarıhymyzdyń aıǵaıyndaı qasterli eskertkish Sary-Arqanyń tóri, Ulytaýda, Keńgir ózeniniń boıynda tur.
Biz 2011–2015 jyldar muǵdarynda jazǵan tórt tomdyq Shyńǵys han epopeıasynda keıingi urpaq aıryqsha ulyqtaǵan Joshy hannyń da bar bolmysyn birshama bajaılap jazǵan edik. Endi jańa kitap – Altyn Orda tarıhynyń tutastyǵy úshin qysqasha qaıtalap eske salýǵa týra keldi.
Batys Dáshtige barlaý
Joshynyń 1218 jylǵy, Shyǵys Dáshti joryǵy Merkit soǵysynan keıin beıbit aıaqtalýǵa tıis edi. Oılamaǵan jerde, amalsyz jaǵdaıda Horezm áskerimen qaqtyǵys týyndady. Keıingi tarıhta aıtylatyndaı, tepe-teń maıdan emes. Ibn ál-Asırdiń naqty jazýynsha, oısyraǵan shyǵynǵa ushyraǵan Ala-ad-Dın Muhamed kelesi tańdaǵy yqtımal jáne alapat urystan boı tartyp, tún jamylyp, jylystap qashady. Iaǵnı, sózsiz jeńilis. Ol da endigi qajetsiz shaıqasty qalamaǵan, biraq alǵashqy kúngi jeńiske senimdi Joshy da at basyn óz eline qaraı burady. Bul kezde bes júz túıelik beıbit kerýeni tonalyp, tórt júz elý qosshy ǵana emes, eki márte elshiligi de qazaǵa ushyraǵan Shyńǵys han qudireti kúshti, ant buzǵan Horezm patshalyǵyna qarsy soǵys qamyna kirisken. Shamasy, arada eki aı ótkende uly qaǵannyń aldyna jetken Joshy men Súbitaı, jáne olarǵa teteles jıyrma myńbasy bahadur, noıandar Yrǵyzdaǵy urystyń mán-jaıyn táptishtep aıtpaq. Álbette, onsyz da ózine, halqy men áskerine senimdi Shyńǵys han oqys jeńileıdi. Aldaǵy zor maıdan, sóz joq, aýyr, biraq utymy anyq.
1219 jyldyń kóktemi, Ertis pen Emil, Ileniń orta aǵysyna jetken qalyń qol jaz boıy tynyǵyp, kúzge qaraı salqar sherýge túsedi. Jeltoqsan aıynyń bas kezinde Horezm ımperııasynyń shetki shahary Otyrardyń túbine kelip shoǵyrlandy dedik. Saıypqyran qolbasy, danagóı kósem Shyńǵys han aldynala shamalasa kerek, horezmshah Ala-ad-Dın Muhamed sheshýi shaıqas, úlken urysqa daýalamaıdy. Bar áskerinen aırylyp, birden-aq jer bolaryn baıyptaǵan. Jańa strategııa boıynsha, berik qamaldy áıdik shaharlar árqaısy jeke-jeke qorǵanýy shart. Májýsı kóshpendilerdiń tisi batpaýǵa tıis. Biraq bul – eskirgen maǵlumat edi. Shúrjen maıdanynan soń Shyńǵys han áskeri qamal buzýdyń jańa tásilderine jetikken bolatyn. Burnada jazǵanymyzdaı, ilkide aıtqanymyzdaı, endi qandaı da berik bekinis bóget emes.
Uly qaǵan Otyrar túbinde Shaǵataı men Óketaıdy qaldyryp, Joshyny Seıhun – Syr-darııanyń eńisine baǵyttap, ózi ortalyq túmendermen Qos-ózen alqabyna boılap enedi. Áýeli, úlkendi-kishili kentterdi aıtpaǵanda, áskeri mol, qamaly qapysyz Buhara qulady. Kelesi kezekte – Uly Horezmniń jańa astanasy Samarqand turǵan. Júz on myń sarbazy bar myzǵymas bekinis. Biraq kóregen qaǵannyń bar esebi túzý. Ekinshi kúni tańda, áli qorshalaý bastalmaı turǵan kezde bir túmen áskermen Súbitaı-bahadurdy attandyrady. Kelesi, álde arǵy kúni taǵy da bir túmen jasaqpen Jebe-noıandy joryq jolyna baǵyttaıdy. Maqsat – Eke ulys qarýly kúshteri el shetine jetken kezde betpe-bet urysqa shydamaı, astana Samarqandtan bezip shyqqan Ala-ad-Dın Muhamedti qolǵa túsirý bolatyn. Bul kezde horezmshah Jeıhun darııasynyń arǵy qabaǵy, Merv pen Balh aralyǵyndaǵy shaǵyn bir kentte ańys ańdap otyrǵan. Sońynan qýǵyn túskenin bilgen soń, ary qaraı qashady. Úlken patshalyǵynyń ishki óńirine. Budan soń odan ári, taǵy bir qıyrǵa. Súbitaı-bahadur men Jebe-noıan keıde bas qosyp, kóbine árqaısy ózinshe, horezmshah júrip ótipti, bara jatyr, nemese tyǵylyp otyr dep shamalanǵan qanshama ólke – Horasan, Parsy-Ǵıraq, Mazendaran, Tústik Ázirbaıjan jáne irgeles taǵy sonshama óńirdi jappaı súzip shyǵady. Jaı ǵana júris emes, tynymsyz maıdan jáne atalmysh ólkelerdiń sózsiz baǵynyshy. Jańadan ásker jınaýǵa múmkindigi joq, qaıda barsa bereke tappaǵan, patshalyǵynan ǵana emes, shybyn janynan da túńilgen horezmshah tirideı qolǵa túspeıdi, aqyry Hazar teńiziniń tústik beti, Ábeskún jaǵalaýynda áldebir ıesiz aralda qusa men qorlyqtan ólgeni belgili. Ázirshe, ólmese de esepten tys.
Endi Shyńǵys han Jebe-noıan bastap, Súbitaı-bahadur qostaǵan eki túmendi Qapqaz asyp, Batys Dáshtige ótýge buıyrady. Adamzat soǵystary tarıhynda teńdesi joq uly joryq óziniń negizgi baǵdaryna túsipti. Jolaı Armenııa men Grýzııany bar qýatynan aıyryp, budan soń Shırvan shatqaly arqyly Teristik Qapqazǵa ótedi. Jolaı tar qapshaǵaıda bekingen alan áskerin talqandaıdy, áýelde bularǵa qosyla soǵysqan qypshaq jasaǵymen túsinistik tabady. Budan soń keń dúnıe – Teristik Jazyqqa shyǵypty. 1222 – Taýyq jyly, mamyr aıynda.
Osy oraıda, musylmandyǵy kúshti, «dinsiz jabaıylardy» jek kóretin Ibn ál-Asırdiń Tatarlar kúni keshe ǵana, sender men biz – aǵaıyndas bir jurtpyz, ózara jaǵalasatyn jónimiz joq dep, alandardan bólip jibergen qypshaqty sońynan qýa shyǵyp, túgeldeı qyrǵynǵa ushyratty deıtin lepesi múlde qısynsyz. Kópe-kórneý aldamshynyń qandaı da sózine budan keıingi jerde kim senbek. Kerisinshe, osy áýelgi qypshaqpen birjola odaqtasqan sııaqty. Osydan soń jaýlasa júrip, jekelegen basqa da toptarmen til tabysqan retteri baıqalady. Jalǵas kezeńde Jebe-noıan men Súbitaı-bahadur áskeriniń quramynda qypshaqtardyń kóp bolǵany týraly naqty derekter bar. Sondaı-aq, ár taraptaǵy qypshaqpen ózara shaıqas ta birshama oryn alǵan. Túbi bir týys degenmen, ázirgi el-jurttary bólek. Jáne baıaǵy Túrik qaǵanattary dáýirinen beri til men dástúr, saltta azdy-kópti aıyrym belgiler paıda bolǵan. Qaıtkende, Shyǵys pen Batys – eki jurttyń alalyǵy birshama. Qypshaq úshin aýyr shyǵyn, úlken dúrbeleń. Biz budan burynǵy «Shyńǵys han» tetralogııasynyń úshinshi kitabynda burynǵy-sońǵy bútkil Qypshaq ahýaly, Jebe-noıan men Súbitaı-bahadurdyń Batys joryǵy týraly bajaılap jazǵanbyz.
Aqyry, oıran-topan bolǵan qalyń qypshaqtyń bir tarabyn bılep otyrǵan Kúten han irgeles jurt, úırenshikti jaý, qaıtkende aralas, ári qudanda Orys kinázdikterinen kómek suraıdy. Keıingi tarıhtan áıgili Kúten han.
Kópshiligi qypshaq naǵashyly, burnaǵy ájeleri men keıingi analaryn aıtpaǵanda, ózderi de qypshaq qyzdarynan alyp otyrǵan, kóbiniń túri orys emes, dala jurtyna beıim, eki tilge birdeı jetik orys kinázderi túp kóterile attanypty. Jıyny bir júz úsh myń qalyń qol. Al qypshaqtar... Kúten hannyń shetkeri ulysynan quralǵan ásker sany anyq oń myńǵa tolmaǵan sııaqty. Bálkim, bes-alty-aq myń. Kúten hannyń ózi de, álde burnaǵy soǵystan jaradar, álde júregi daýalamaǵan, Galıch kinázi, Aqjoltaı atanǵan Mstıslav Ýdatnyıdyń saraıynda, kinıagınıa qyzynyń qasynda qalypty. Al azǵana áskerine orys voevodasy saılanǵan eken.
Qysqasy – áıgili Qalqa urysy. 1223 jyl, 31 maı. Zor maıdan, qısapsyz qyrǵyn. Keıingi orys tarıhshylary qalaı burmalap, qaıtip mıpazdasa da, aqyrǵy nátıjesi daýsyz: orystyń júz myńnan astam áskeri jıyn sany ózderinen bes ese kem jat jurttyq jasaqtan qırap jeńiledi. Jaı ǵana jeńilis emes, túgelge jýyq qyrǵyn tapqan. Zamanyndaǵy orys jylnamalarynyń kýáligi boıynsha, qııan dalaǵa attanǵan áskerdiń onnan biri ǵana aman qaıtypty. Kemi toqsan myńy qazaǵa ushyraǵan. Ádette, árkim ózine tartady, tipti, on myń emes, bes-alty myńy ǵana bas saýǵalaýy múmkin. Urys ústinde, qýǵyn kezinde ólgenderi óz aldyna. Tatarlar tiri tutqyn almaǵan. Tipti, qorshaýǵa túsip, aqyr túbinde shól men ashtyqtan azyp-tozyp, qarsylyqsyz berilgen Kıev jasaǵy – uzyn sany qyryq myńnan astam jaýynger túgeldeı qylyshqa shalynady. Óıtkeni... orystar osynyń aldynda ǵana, aralyq mámlege júrgen elshilerdi túgel óltirgen eken. Dalalyq uǵym, Shyńǵys hannyń «Jasaq» zańy boıynsha, beıbit elshi ataýlyǵa qııanat tek qanmen ǵana jýylýǵa tıis, keshirgisiz qylmys.
Al qypshaqtar... Kúten hannyń jasaǵy alǵy shepte tur eken, tańǵy, tosyn shabýyl bastalǵanda aýyr shyǵynǵa ushyraıdy, áıtkenmen, júırik attarynyń arqasynda kópshiligi aman qutylǵan sııaqty. Bul qypshaqtar, ózderi qashyp bara jatyp, olar da jan saqtaý amalyndaǵy orys tektilerge shabýyl jasady, jaǵalaı óltirdi, at-ábzelderin oljalady, dep jazǵan sol zamandaǵy jylnamashy men keıingi tarıhshylar. Buryn da aıaýsyz soqqy kórgen, endi ortasynan oıylǵan qypshaq alamandarynyń óksheleı qýǵyn, jappaı úrkin kezinde tezirek boı jasyrýdan basqa qamy bolmasa kerek. Biraq jylnamashynyń tosyn deregi – shyndyq. Tek oryspen birge attanǵan qypshaq emes, burnada tatarǵa qosylǵan qypshaqtar. Iaǵnı, Jebe-noıan men Súbitaı áskeriniń quramyndaǵy. Bulardyń sany tym kóp bolsa kerek. Óıtkeni, qashqyn orysty qýǵyndasyp shyqqandar óz aldyna, osy jappaı qyrǵyn kezinde áýelgi berik shepteri, qyrat ústinde qorshaýda qalǵan qyryq myńdyq Kıev jasaǵyn tumshalap, kúzetip otyrǵan taǵy da qypshaq alamandary ekenin kóremiz. Qısynyna qaraǵanda, áldeneshe myń. Syǵar han men Teshý han (ygarkan, Teshıýkan) bastaǵan eki top. Keıingiler ańdamaǵan tótenshe jaǵdaıat.
Qalqa urysynan soń Eke Moǵul áskeri qashqan jaýdy odan ármen qýdalap, orys jerine boılaı enipti. Budan keıin aldy, artyn jınaqtaıdy. Aqyry, Batys Dáshtini túgelge jýyq adaqtaǵan uzaq súrginnen soń keri burylypty. Kelgen joly Qapqaz arqyly emes, Edil boıyn barlap baryp. Jolaı qýatty Bulǵar ulysynyń qalyń áskerin talqandaıdy. Aqyr sońy Edilden asyp, Jaıyqtan ótip, Sary-Arqa – Shyǵys Dáshtige jetedi. 1224 jyly, jazǵa salym. Jebe-noıan men Súbitaı-bahadur, taq murageri, osy kezde, tárizi, Ulytaýda orda tikken Joshynyń aldynan ótipti. Budan ári Emil boıynda otyrǵan Shyńǵys hannyń dárgeıine taǵzym qylyp, bar jaǵdaıdy baıandaıdy.
Esebi, Edildiń arǵy beti, ázirshe aıaq jetpegen Qarpat taýy men Dýnaı-darııanyń etegine deıingi bútkil Shyǵys Eýropany kernep otyrǵan týystas qypshaq jurtynyń barlyq jaǵdaıy maǵlum boldy. Endi uly qaǵan kıiz týyrlyqty kóshpendi túrik jurtynyń qıyr batys bóligin Eke Ulys quramyna qosý máselesin kún tártibine qoıady. Alaıda, bul kezde Shúrjen qaıta tirile bastaǵan, Tańǵut bas kótergen. Iaǵnı, Shyǵys atyraptaǵy kúrdeli jaǵdaıat eń aldymen sheshilýge tıis. Biraq Batys tarap ta umyt qalmaǵan. Ázirshe úlken ul, el ıesi Joshy qolda turǵan Shyǵys Dáshtige birjola ornyǵýy qajet. Jáne, kóp uzamaı arttan jetken áskermen qýaty tolyqqan soń Aq Jaıyqtan ótip, jaıqyn Edilge aıaq basýǵa tıis...
(jalǵasy bar)
