Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev "Egemen Qazaqstan" gazetine bergen suhbatynda birqatar saıasatshylar men qoǵamnyń jekelegen ókilderi jıi aýyzǵa alyp júrgen "qosarlanǵan bılik júıesi" týraly aıtty. Mundaı suraqtyń qoıylýynyń ózi bul qater qaǵaberis qalatyn másele emes ekendigin bildirse kerek.
Osy suhbatta prezıdent myrza bildirgen birer pikirge silteme jasap, ózim órgen oıdyń oramyn keltireıin. Bálkı, meniń sóz joralǵym áldebir ábigerli áleýmetke jaqpaýy múmkin, biraq qoǵamnyń bir pushpaǵynda 30 jylǵa jýyq júrgen saıasatker retinde bizdiń aýyzǵa eshkim qaqpaq bola almaıly dep oılaımyn.
/Suhbattaǵy suraq/ "Siz 2019 jyly Prezıdent laýazymyna saılanǵannan keıin elimizde qosarlanǵan bılik júıesi qalyptasty-mys degen sóz tarady. Keıbireýler bizdiń saıası júıemizdi Irannyń, Sıngapýrdyń júıesimen salystyrdy. Shynymen de, sol kezde elimizde eki bılik ortalyǵy ornaǵandaı kórindi. Rasymen solaı boldy ma?" - degen suraqqa prezıdent Toqaev óziniń qalyptasqan sabyrly adamı turpatyna sáıkes, salmaqty jáne ustamdy turǵyda jaýap berdi. (Shynynda da, memleket pen halyqtyń taǵdyryn bir adam aram saıası pıǵyly úshin ıemdenip almaq bolǵan, eldiń bolashaǵyn jeke bas múddesine qurban qylýǵa árekettengen bul máseleni baıyppen emes, aıǵaılap aıtýǵa bolar edi. - Budan bylaıǵy jaqshanyń ishindegi - meniń remarkam).
"Tótesinen qoıǵan suraǵyńyzǵa týra jaýap bereıin, - dedi Toqaev myrza... - «Bılik tranzıti» kezindegi ahýaldy saıasattaǵy aılakerler (kim ekeni - besiktegi balaǵa málim) óz múddesine paıdalanyp, qosamjarlanǵan bılik ortalyǵyn qurýǵa tyrysty. Elimizde Prezıdent ári Joǵarǵy Bas qolbasshy laýazymy bir bólek, burynǵy Prezıdent ıelengen Qaýipsizdik Keńesiniń Tóraǵasy laýazymy bir bólek boldy. Osy eki laýazymnyń ıeleri bir mezette qatar qyzmet atqardy. Túptiń túbinde bul jaǵdaıdyń bılikte qatań teketires týǵyzbaı qoımasy anyq edi.
Muny az deseńiz, dál osy jaǵdaı Qańtar daǵdarysyna ákep soqtyrǵan alǵysharttyń biri boldy (!!!). Óıtkeni ymyralasqan qaskóıler ózderi oılap tapqan qosarlanǵan bılik, ıaǵnı «tandem» ıdeıasyn dáriptep, ony óz múddesine paıdalanǵysy keldi. Keıbir laýazymdy tulǵalardyń, onyń ishinde burynǵy Ádilet
mınıstriniń mártebe jaǵynan Elbasy (Nazarbaev) Prezıdentten (Toqaevtan) joǵary turatynyn aıtqany esterińizde shyǵar. Keıbir sheneýnikter (búgin de bar) birese ana, birese myna kabınetti jaǵalap júrdi. Olar oınaqtap júrip, aqyry ot basty. (Nurlan Nyǵmatýlın, Erlan Turǵymbaev, Baýyrjan Baıbek, Asqar Mamın jáne t.b. jaýapkerler bar dep topshylaıyq). Men keıinirek Nursultan Ábishuly Nazarbaevqa onyń jaqyn serikteriniń saıası qıturqylyǵy elimizdiń tas-talqanyn shyǵara jazdaǵanyn (!!!) ashyq aıttym...", - dedi Toqaev myrza óz suhbatynda.
Iá, búginde "qosamjarlanǵan bılik"joıyldy. Qańtar oqıǵasynan keıingi eldegi saıası bıliktiń barlyq tutqasy men tetikteri prezıdent Toqaevtyń qolynda. Bul oraıda alabóten daý joq.
Iá, áli de eldegi jemqorlyq joıylǵan joq, áleýmettik ádilettilik ornap bitpedi. Prokýratýra men sottan qorǵaý tappaı, zar ılep, ádilet izdep júrgender az emes. Urlanǵan aktıvterdi qaıtarý isi memlekettik saıası-quqyqtyq naýqanǵa aınalmady.
Daý basqada. Daý - 30 jyldyq bılikke ábden dánikken sol nazarbaevtyq "ystyq" yqylastyń qaıtyp kelý qaýpinde. Bılik basynda júrgen jekelegen azamattar meni sendirgisi keledi: Nazarbaevtyń kúni kelmeske ketti dep.
Men bul qurǵaq ýájge ılana almaımyn.
Ózi kelmese de, onyń jemqor, jatypisher, jandaıshap jaqtastary jaıbaraqat jatyr ma? Olardyń eskilikke ańsary aýǵan surqııa sıpatyn Bolat Nazarbaevtyń jeti kúndik asynda aıtylǵan sóz astarynan ańǵardyq. "Álem tanyǵan", "el moıyndaǵan", "eńbegi sińgen", "áli de bereri bar" Nazarbaevqa degen "halyqtyq qushtarlyqty" olar astyń ústinde ashyq aıtty. Al olar ońashada osharly jıyndarynda ne aıtyp, qandaı qısap quryp júr - bul bir Qudaıǵa ǵana aıan bolsa kerek ("KNB" budan habardar ma?).
Qazaqstanda lıýstraııa týraly zań qabyldanyp, elge kedeıshilik pen qymbatshylyqtyń qamytyn kıgizgen biraz burynǵy laýazymger qamaýǵa alynyp, sot arqyly jazaǵa tartylmaı, "qosamjar bılik júıesine" qushtarlar aıylyn jııar ma? Urlanǵan mıllıardtardy ofshorǵa oqshaýlaǵan olardyń erteńgi saılaýdy "satyp alýǵa" qarjylyq qaýhary mol ekenine kúmán joq.
Jalpy, Nazarbaevtyń qaıtyp kelý "qushtarlyǵy" qaıdan shyqqan? Bul suraqtyń jaýabyn 2019 jyldyń 19-naýryzynan izdeý kerek sııaqty. Qandaı qysymmen, nedeı náýbetten Nazarbaev aıaq astynan "kettim" dedi? Kim nemese kimder ony osyǵan májbúr etti? Anda-sanda "shal, ket!" degen, ár jerden shashyrap shyqqan talap bolmasa, jer qaıysqan qoǵamdyq qysym joq edi ǵoı, "eks-prezıdenttik" dárejege syrǵýǵa ony qandaı kúsh ıtermeledi?
Shamasy, sol 19-naýryzǵa deıin onyń mundaı muqtaj sheshim qabyldaýyna áser etken joıqyn syrtqy kúsh/kúshter bolǵan sııaqty. Biz ázirge ol kúshtiń mán-mazmuny men Nazarbaevqa qatty qaýip tóndirgen saıası sıpatynan beıhabarmyz. Biraq jýyq arada (bıylǵy jyly) onyń jaı-japsary jalpyǵa málim bolýy kerek dep oılaımyn.
Qalaı bolǵanda da, prezıdenttik bıliginiń soraqysyn shyǵarý qateri úıirilgen soqqynyń aldyn alyp, "kenetten" ketýge bel býdy. Meniń boljaýym boıynsha, AQSh-ta alapat "Qazaqgeıt" buryq eteıin dep tur. (Bilkim, Bergeı Rysqalıevtyń "kompra" vıdeosy úreı úıirdi me? Aıtpaqshy, 30 jyldyq jeke-dara bıliginde ol jalǵyz ret ońbaı jeńilip, Atyraýdyń eks-ákimine barlyq tárkilengen aktıvin qaıtaryp berýge májbúr bolǵanyn umytpaıyq).
Áıtpegende, onyń óz erkimen taqtan taıatyndaı basqa qandaı qapylysqa tap bolýy múmkin? Búkil el ashsa - alaqanynda, jumsa - judyryǵynda boldy, bıliktiń barlyq butaǵyn butyna basyp aldy.
Biraq ol áne-mine jetip keledi dep kútken qater áldebir sebepterge baılanysty keshigip jatty. Bul eki arada ol ózin bılikten erterek ketýge asyqtyrǵan sol syrtqy kúshterge óziniń áli de qajettiligin, Ortalyq Azııadaǵy turaqtylyqtyq tutqasy bola alatynyn dáleldep, bılikti basyp alýdyń aınalsoq amalyn oılastyrdy. Aqyr sońy ol amal - Qańtar qyrǵyny bop shyqty.
Biraq Qańtarda qanshama jazyqsyz qan tógilse de, qazaqty bir Qudaı tóńkeristen saqtap qaldy. (Alda-jalda ol tóńkeris júzege asqanda, bılik basyna salaýatty kúshter kelmesin keıin bildik).
Al toqaevtyq memlekettik bılikke endigi qater qaıdan kelýi múmkin? Búgingi teńselip turǵan geosaıası álemde qaýip qaıdan demeıik. Arab elderin saǵalap, Kremldi jaǵalap, keshegi kúnin ańsaýshylar tisin qurǵaq qaırap júrmegen bolar...
Olar úshin eldegi ózgeris ólimmen teń. "Jaman aıtpaı, jaqsy joq", erteń Toqaevtyń "uıqydan turmaı qalýyna" qareket qylyp júrgender joq deı alamyz ba?
Álbette Qudaı saqtasyn, biraq "oıanbaı qalý" operaııasy júzege asar bolsa, úsh aıdan keıin qazaq baıaǵy taz kepeshin qaıta kıedi. "Kesheden" - "erteńge" ótý kezeńinde Toqaevqa balama bolmasyn eskerý kerek. Qoǵam - qaıyrshy, bılik - berekesiz, "eskiler" erteńge bizden buryn jetedi.
Onyń ústine, bıliktiń aýysý sabaqtastyǵyn qamtamasyz etetin zańdar áljýaz. Toqaevty saıası topastyqpen toqpaqtaý - "eskilerdiń" esesin toltyrady. Suhbattaǵy "ulttyq jumylý qajettiligi" degen qaǵıdanyń astary - osynda.
Toqaev óz suhbatynda: "Erteńgi jarqyn bolashaqqa barǵylaryń kelse, meniń tóńiregime toptasyńdar" dep aıta almaıdy. Ony biz aıtýymyz kerek, ony qoǵamnyń salaýatty saıasatkerleri men qazirgi álemdik geosaıası ortada otyrǵan Qazaqstandaǵy jaǵdaıdyń kúrdeliligin baǵamdaı biletin salıqaly azamattar aıtýy kerek. Ony (suhbattan qaz-qalpynda) "ózin "ulttyń qaımaǵymyz" dep sanaıtyn zııaly qaýym ókilderi" aıtýy tıis.
Al ol kúrdeli jaǵdaıdy baǵamdaý asa qıyn emes: el bıýdjetiniń jartysy Reseı qubyry arqyly eksportqa shyǵatyn munaı men gazdyń úlesi quraıdy. "Eskiler" óz múddesi úshin 30 jyl boıy qalyptastyrǵan budan artyq qandaı kúrdelilik bolýy múmkin?
Bálkim, meniń doǵaldaý dolbarym qarabaıyr bolýy múmkin. Biraq, qalaı bolǵanda da, Jańaózenniń jaýger jurtshylyǵyn dúrliktirip, "Gaz-50" ereýili arqyly bútkil elge lań salyp, memlekettik bılikti qulatyp, taqqa qaıtyp kelýdiń qandaı da bir qamy jasalǵanyn "Egemendegi" suhbattyń leıtmotıvinen seziný qıyn bolmasa kerek.
Memlekettiń dińine qater týǵyzar/týǵyzǵan/ bul másele týrasynda bılikke de, qoǵamǵa da qaper qylyp, birqatar Iýtýb-suhbatymda men de biraz oı-pikir aıtqan edim. Sol sóz saptaýdy sabaqtaıtyn bolsaq, biz "eski" Qazaqstannan, onyń ústemshil saıası murasynan qutylmaıynsha, eshqashan tolyq mándegi "jańa" Qazaqstan qura almaımyz. Toqaev myrzanyń "ádiletti Qazaqstan" týraly ıdeıalyq bastamasy jappaı memlekettik ıdeologııalyq, salaýatty mándegi saıası naýqanǵa aınalmaıynsha, aýyz toltyryp aıtarlyq ádilettilik bolmaıdy.
Biraq parlamenttiń búgingi jumys sıpatynan prezıdent Toqaevqa degen depýtattyq qana emes, sonymen birge azamattyq qoldaýdyń betalysy kúshti. Onyń basty sebebi - biz eldegi ózgeristerge tántimiz. Al keıbir qoǵamdyq synshylar qalaı aıtsa da, Toqaevty "tońqalań asyrý qajet" degen syńaıdaǵy jelidegi jekelegen saıası jaýapsyz jaýlasý órship tursa da, búgingi ózgeristerdiń aýtory el prezıdenti ekenin moıyndamaýǵa bolmaıdy.
Ermurat Bapı
