Qazaqstan Kınomatografıster odaǵynyń múshesi, Qazaqstan Jastar odaǵy jáne Halyqaralyq Jambyl atyndaǵy syılyqtardyń ıegeri, elýden astam rejısserlik jumystar júrgizgen, kınorejısser-operator Qalıla Nematuly Omarov pen suhbat.
Kıno álemine qalaı keldińiz?!
Bala kezimnen kitap oqýdy janyma jalaý ettim. Kitapty jata-jastanyp oqyǵannyń arqasynda barmaqtaı ǵana balaqaı bolsam da álemde bolyp jatqan máselelerge túıin izdeı bastadym. Sol oqyǵan kitaptarymnyń ishinen orys klassıkteriniń ádebıeti qatty unaıtyn. Balalyq shaqtan bozbalalyqqa aıaq basqan kezim bolsa kerek, qııal qanatyna minip alyp, Týrgenovtiń, Chehovtiń, Dostaevskııdiń, Pýshkınniń áńgimelerin oqyp, jan-jaǵyma nazar aýdara bastadym. Aqyry bıdaı óńdi, ótkirleý kelgen «Saırash» esimdi sulý qyzǵa ǵashyq bolyp qaldym. Sol qyz úshin tipten komsomolǵa da óttim. Balalyǵym ba, álde ónerdiń bir ushqyny boıymda meńmundalap turdy ma, Saırash týraly oıyma túrli sıýjetter keletin. Qııal shirkin, sumdyq qoı! Bir kúni ony máshıne basyp kete jazdaǵanda er júrek batyrlarsha kelip qutqaryp alǵanymdy, al ózimdi máshıne qaǵyp aýrýhanaǵa túsken japa shegýshi retinde sezinsem, endi birde Saırashtyń ımene basyp, aýrýhanaǵa tamaq ákelgeniń, qaıtarda qol bulǵaǵanyń oısha qııaldap áńgime jazýdy bastaıtyn edim. Biraq tatymdy dúnıe shyqpaıdy. Chehovtardy oqysań móldiretip turyp jazylǵan keremet áńgimege qaryq bolasyn. Al ózimdiki ońǵan dúnıe emes. Bir kúni Maksım Gorkııdiń «Ómirden azap kórmegen adamnan, durys jazýshy shyqpaıdy» degeniń oqyp, úıden qashyp kettim. Aqtóbeniń detprıemnıginen biraq shyqtym. 1 aıdaı jatyp, «Mahabbatyń azaby» degen áńgimeni dúnıege ákeldim. Aqyry mektepti de támamdap, 2 jyl áskerge baryp kelip, Lenıngradtaǵy mádenı aǵartý ýchılıesiniń «kınotaný» mamandyǵyna oqýǵa tústim. Kınoálemine eń alǵashqy qadamdarym osylaı bastaldy...
Eń alǵashqy túsirgen fılmińiz týraly aıtyp ótseńiz? Qandaı qıynshylyqtarmen kezdestińiz?
Stýdenttik shaǵymda «Tirideı kómilgender jáne «Kisen ashqan» degen derekti fılmder túsirdim. «Kisen ashqanym» Lenıngradta gran prıdi qanjyǵasyna baılady. Alaıda áke-sheshem: «Lenıngradta segiz jyl júrdiń, orys bolyp ketetin boldyń ǵoı» dep qoıarda-qoımaı aýylǵa shaqyryp aldy. Sodan elge keldim. Kelýin kelip alyp, aýylǵa syımaı, janymdy qoıarǵa jer tappaı, Almatyǵa ketýdiń amalyn qarastyryp júrdim. Aqyry úıdiń úlkenderi úılenseń ǵana Almatyǵa barýǵa ruqsat beremiz dep shart qoıdy. Úılenip, ulym dúnıege kelgende Almatyǵa tartyp turdym. El arasynda Táýshen esimdi aqynnyń aqyndyǵy, aıtyskerligi jaıly jıi sóz bolatyn. Almatyǵa kele salyp, Taýshen aqyn týraly 8 aı izdendim. Ol aıtysqanda dúıim-jurtty qyran-topan kúlkige qanshalyq batyrsa, ómiri sonshalyq qaıǵy-qasiretke toly edi. 15 baýyrynyń 13-in jer qoınaýyna tapsyrǵan, ata-ene, kúıeýden qysym kóretiniń, ishtegi bulqynyp jatqan ónerin syrtqa shyǵaraıyn dese «kelin» degen arly aty kedergi keltiretiniń, qazaqı salt-dástúr, tyıym Táýshenge keri áserin tıgizgeniń kınoda ashyp kórsettim. Kınony túsirý barysynda operatordy, meni Táýshenniń úı-ishi jýan taıaqpen qýǵany, kıno shyǵa salysymen dókeılerdiń arasynda da úlken rezonans týdyrǵany, esh jerden kórsetilmesin degen aryzdar túskeni túsirlimdegi kedergiler boldy. Áıtkenmen sol zamattaǵy mádenıet mınıstri Ózbekáli Jánibekov pen Farıza Ońǵarsynova araǵa túsýiniń nátıjesinde efırlerde kórsetildi.
Siz derekti fılmderdi jıi túsiresiz. Jalpy derekti fılmge qandaı anyqtama berer edińiz?
Derekti fılm degenimiz-sýretkerdiń qoǵamǵa degen kózqarasy. Iaǵnı belgili bir kúshterdiń yqpalynan shyǵa almaı solardyń nusqaýyn beıneleý emes, shyndyqty ustanyp, halyq jaǵynda turýy. Eger rejısserdiń talanty, eńbekqorlyǵy jáne baǵy bolsa týyndylary tarıhta qalatyny sózsiz.
Zamanýı taqyryptaǵy qandaı fılmder túsirilýi kerek?
Bizdiń ata-babamyz jyldar boıy qazaqııany naızanyń ushymen, bilektiń kúshimen qorǵap, jerdiń asty-ústindegi baılyǵyn ıgeremiz degen uly armanmen urpaǵyna qaldyryp ketken. Iaǵnı, qazirgi rejısserlar, qanshalyqty biz baqytty ómir súrýdemiz ıakı ata-babamyz amanattap ketken dúnıelerdiń qanshalyqty qadirine jete aldyq degen suraqtarǵa jaýap berýi tıis dep oılaımyn. Bir ǵana mysal, jaqynda qazaqtyń shynashaqtaı ǵana qyzymen tildestim. Bilmeıtin tili joq, fransýzdardyń, aǵylshyndardyń ertegilerin, komıks, áńgimeleriniń maıyn shaǵyp, sorpasyn simirgen asqan bilimdi qyz eken. Biraq óskende shetel azamatyna turmysqa shyǵamyn deıdi. Nege? Sebebi sheteldiń bilim nárimen, shyǵarmalarymen, tyń týyndylarymen sýsyndap ósken, solardyń bolmysyn boıyna sińirgen. Al qazaqta sondaı daryndy balalarǵa arnalǵan kitaptar joqtyń qasy. Mine, dokýmentalıstter osy sekildi máselelerdiń túıinin sheshetin fılmder túsirý kerek.
Bolashaq túsiretin fılmderińizde qandaı taqyryptardy qozǵaǵyńyz keledi?
Bizdiń rýhanı aýrýǵa aınalǵan, toqyraýǵa túsken taqyrybymyz din máselesi. Biz dástúrli ıslam diniń qoldanǵan el edik. Bizden Ál Farabı, Qoja Ahmet Iassaýılar shyqty. Meshit, medresseler salyndy. Biz álemge uly órkenıet ákeldik. Áıtse de, kóp uzamaı dinı oshaqtar órtenip, dástúrli ıslam dinine kóp ózgerister endi. Ózge aǵymdar jastardyń sanasyn ýlaı bastady. Bul biz úshin úlken qasiret. «El bolashaǵy-jastardyń qolynda» bolǵandyqtan, din tóńireginde birneshe jobalardy da dúnıege ákeldim. Mine, osy sebepten alda múmkindikter týyp jatsa, din taqyrybynyń jalaýyn taǵy bir márte jelbireter edim.
Jas rejısserlerge qandaı keńes berer edińiz?
Birinshiden, qazaq ultynyń janashyry bolýy kerek. Ult janashyry degen kim? Sol ulttyń tilin, dinin, ádebıetin, mádenıetin oqyp, bes saýsaǵyndaı bilý. Jáne tek bilip qana qoımaı jan-dúnıesinen ótkizip, seziný. Ekinshiden, bizdiń jastar ózge ulttan ózin tómen sezinbeýi kerek. Kerisinshe damyǵan elderdiń zamanaýı kınolarynan, mýltfılmderinen, qoıylymdarynan úlgi alý qajet. Úshinshiden, qoryqpaý kerek. Jazǵysy kele me, jazsyń. Aıtqysy kele me, aıtsyń. Qorqaqtyq-adam balasynyń has jaýy.
Suhbattasqan: Móldir Bektursyn
"Adyrna" ulttyq portaly
