Qazaqstan Kinomatografister odaǧynyŋ müşesı, Qazaqstan Jastar odaǧy jäne Halyqaralyq Jambyl atyndaǧy syilyqtardyŋ iegerı, eluden astam rejisserlık jūmystar jürgızgen, kinorejisser-operator Qalila Nematūly Omarov pen sūhbat.
Kino älemıne qalai keldıŋız?! Bala kezımnen kıtap oqudy janyma jalau ettım. Kıtapty jata-jastanyp oqyǧannyŋ arqasynda barmaqtai ǧana balaqai bolsam da älemde bolyp jatqan mäselelerge tüiın ızdei bastadym. Sol oqyǧan kıtaptarymnyŋ ışınen orys klassikterınıŋ ädebietı qatty ūnaityn. Balalyq şaqtan bozbalalyqqa aiaq basqan kezım bolsa kerek, qiial qanatyna mınıp alyp, Turgenovtıŋ, Chehovtıŋ, Dostaevskiidıŋ, Puşkinnıŋ äŋgımelerın oqyp, jan-jaǧyma nazar audara bastadym. Aqyry bidai öŋdı, ötkırleu kelgen «Sairaş» esımdı sūlu qyzǧa ǧaşyq bolyp qaldym. Sol qyz üşın tıpten komsomolǧa da öttım. Balalyǧym ba, älde önerdıŋ bır ūşqyny boiymda meŋmūndalap tūrdy ma, Sairaş turaly oiyma türlı siujetter keletın. Qiial şırkın, sūmdyq qoi! Bır künı ony mäşine basyp kete jazdaǧanda er jürek batyrlarşa kelıp qūtqaryp alǧanymdy, al özımdı mäşine qaǧyp auruhanaǧa tüsken japa şeguşı retınde sezınsem, endı bırde Sairaştyŋ imene basyp, auruhanaǧa tamaq äkelgenıŋ, qaitarda qol būlǧaǧanyŋ oişa qiialdap äŋgıme jazudy bastaityn edım. Bıraq tatymdy dünie şyqpaidy. Chehovtardy oqysaŋ möldıretıp tūryp jazylǧan keremet äŋgımege qaryq bolasyn. Al özımdıkı oŋǧan dünie emes. Bır künı Maksim Gorkiidıŋ «Ömırden azap körmegen adamnan, dūrys jazuşy şyqpaidy» degenıŋ oqyp, üiden qaşyp kettım. Aqtöbenıŋ detpriemnigınen bıraq şyqtym. 1 aidai jatyp, «Mahabbatyŋ azaby» degen äŋgımenı düniege äkeldım. Aqyry mekteptı de tämamdap, 2 jyl äskerge baryp kelıp, Leningradtaǧy mädeni aǧartu uchilişesınıŋ «kinotanu» mamandyǧyna oquǧa tüstım. Kinoälemıne eŋ alǧaşqy qadamdarym osylai bastaldy... Eŋ alǧaşqy tüsırgen filmıŋız turaly aityp ötseŋız? Qandai qiynşylyqtarmen kezdestıŋız? Studenttık şaǧymda «Tırıdei kömılgender jäne «Kısen aşqan» degen derektı filmder tüsırdım. «Kısen aşqanym» Leningradta gran pridı qanjyǧasyna bailady. Alaida äke-şeşem: «Leningradta segız jyl jürdıŋ, orys bolyp ketetın boldyŋ ǧoi» dep qoiarda-qoimai auylǧa şaqyryp aldy. Sodan elge keldım. Keluın kelıp alyp, auylǧa syimai, janymdy qoiarǧa jer tappai, Almatyǧa ketudıŋ amalyn qarastyryp jürdım. Aqyry üidıŋ ülkenderı üilenseŋ ǧana Almatyǧa baruǧa rūqsat beremız dep şart qoidy. Üilenıp, ūlym düniege kelgende Almatyǧa tartyp tūrdym. El arasynda Täuşen esımdı aqynnyŋ aqyndyǧy, aityskerlıgı jaily jiı söz bolatyn. Almatyǧa kele salyp, Tauşen aqyn turaly 8 ai ızdendım. Ol aitysqanda düiım-jūrtty qyran-topan külkıge qanşalyq batyrsa, ömırı sonşalyq qaiǧy-qasıretke toly edı. 15 bauyrynyŋ 13-ın jer qoinauyna tapsyrǧan, ata-ene, küieuden qysym köretınıŋ, ıştegı būlqynyp jatqan önerın syrtqa şyǧaraiyn dese «kelın» degen arly aty kedergı keltıretınıŋ, qazaqi salt-dästür, tyiym Täuşenge kerı äserın tigızgenıŋ kinoda aşyp körsettım. Kinony tüsıru barysynda operatordy, menı Täuşennıŋ üi-ışı juan taiaqpen quǧany, kino şyǧa salysymen dökeilerdıŋ arasynda da ülken rezonans tudyrǧany, eş jerden körsetılmesın degen aryzdar tüskenı tüsırlımdegı kedergıler boldy. Äitkenmen sol zamattaǧy mädeniet ministrı Özbekälı Jänıbekov pen Fariza Oŋǧarsynova araǧa tüsuınıŋ nätijesınde efirlerde körsetıldı. Sız derektı filmderdı jiı tüsıresız. Jalpy derektı filmge qandai anyqtama berer edıŋız? Derektı film degenımız-suretkerdıŋ qoǧamǧa degen közqarasy. Iаǧni belgılı bır küşterdıŋ yqpalynan şyǧa almai solardyŋ nūsqauyn beineleu emes, şyndyqty ūstanyp, halyq jaǧynda tūruy. Eger rejisserdıŋ talanty, eŋbekqorlyǧy jäne baǧy bolsa tuyndylary tarihta qalatyny sözsız. Zamanui taqyryptaǧy qandai filmder tüsırıluı kerek? Bızdıŋ ata-babamyz jyldar boiy qazaqiiany naizanyŋ ūşymen, bılektıŋ küşımen qorǧap, jerdıŋ asty-üstındegı bailyǧyn igeremız degen ūly armanmen ūrpaǧyna qaldyryp ketken. Iаǧni, qazırgı rejisserlar, qanşalyqty bız baqytty ömır sürudemız iaki ata-babamyz amanattap ketken dünielerdıŋ qanşalyqty qadırıne jete aldyq degen sūraqtarǧa jauap beruı tiıs dep oilaimyn. Bır ǧana mysal, jaqynda qazaqtyŋ şynaşaqtai ǧana qyzymen tıldestım. Bılmeitın tılı joq, fransuzdardyŋ, aǧylşyndardyŋ ertegılerın, komiks, äŋgımelerınıŋ maiyn şaǧyp, sorpasyn sımırgen asqan bılımdı qyz eken. Bıraq öskende şetel azamatyna tūrmysqa şyǧamyn deidı. Nege? Sebebı şeteldıŋ bılım närımen, şyǧarmalarymen, tyŋ tuyndylarymen susyndap ösken, solardyŋ bolmysyn boiyna sıŋırgen. Al qazaqta sondai daryndy balalarǧa arnalǧan kıtaptar joqtyŋ qasy. Mıne, dokumentalistter osy sekıldı mäselelerdıŋ tüiının şeşetın filmder tüsıru kerek. Bolaşaq tüsıretın filmderıŋızde qandai taqyryptardy qozǧaǧyŋyz keledı? Bızdıŋ ruhani auruǧa ainalǧan, toqyrauǧa tüsken taqyrybymyz dın mäselesı. Bız dästürlı islam dınıŋ qoldanǧan el edık. Bızden Äl Farabi, Qoja Ahmet Iаssauilar şyqty. Meşıt, medresseler salyndy. Bız älemge ūly örkeniet äkeldık. Äitse de, köp ūzamai dıni oşaqtar örtenıp, dästürlı islam dınıne köp özgerıster endı. Özge aǧymdar jastardyŋ sanasyn ulai bastady. Būl bız üşın ülken qasıret. «El bolaşaǧy-jastardyŋ qolynda» bolǧandyqtan, dın töŋıregınde bırneşe jobalardy da düniege äkeldım. Mıne, osy sebepten alda mümkındıkter tuyp jatsa, dın taqyrybynyŋ jalauyn taǧy bır märte jelbıreter edım. Jas rejisserlerge qandai keŋes berer edıŋız? Bırınşıden, qazaq ūltynyŋ janaşyry boluy kerek. Ūlt janaşyry degen kım? Sol ūlttyŋ tılın, dının, ädebietın, mädenietın oqyp, bes sausaǧyndai bılu. Jäne tek bılıp qana qoimai jan-düniesınen ötkızıp, sezınu. Ekınşıden, bızdıŋ jastar özge ūlttan özın tömen sezınbeuı kerek. Kerısınşe damyǧan elderdıŋ zamanaui kinolarynan, multfilmderınen, qoiylymdarynan ülgı alu qajet. Üşınşıden, qoryqpau kerek. Jazǧysy kele me, jazsyŋ. Aitqysy kele me, aitsyŋ. Qorqaqtyq-adam balasynyŋ has jauy.Sūhbattasqan: Möldır Bektūrsyn
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
