«Aǧanyŋ aqjailaudai üiınde kö­sılıp jatyp köŋıldegı köp oidy ter­beitınbız»

Nes-aǧamnyŋ aqquǧa ainalǧan jany jetı qattan asyp ūşyp, mäŋgılık mekenıne qanat qaǧyp ketkenıne de qyryq kün tolypty. Qazannyŋ qara aspanyn qaqyratyp, jai tüskendei bolǧan suyq habarǧa ilana almai, jaqsy aǧanyŋ aramyzdan attanǧanyna sengımız kelmei eseŋgıredık.

Bır künı esıktı şalqasynan aşyp, «Ei, jügermekter, ne aityp jürsıŋder? Men Tarbaǧatai jaqqa baryp qūs salyp keldım emes pe!» dep kırıp keletındei elegızıp jürdım. Bıraq pendenıŋ degenı bolsyn ba? Taǧdyrdyŋ atylǧan oǧy adyrnaǧa qaita salynbaidy. Äu basta teŋsele joqtaǧan qormal el, ardaqty Alaş jūrtynyŋ jūbatuymen köp ıstıŋ baiybyna bara almappyz. Qaraly qauym tarap, qūsaly keude dätke quat degende qandai asyldan aiyrylǧanyŋdy bılesıŋ. Uaqyt jyljyǧan saiyn köŋıl şırkın qoŋyltaqsyp, jan dünieŋ mükämaly joq üidei qaŋyrap tūrǧany. Boiyŋdy meŋdetken osy häl – aǧanyŋ aq didaryn körmegennen, etegıne oralyp erkelemegennen eken... 

Älqissa, ataly sözge äues, önerge üiır bolǧan bala kezımızden-aq Nes-aǧa­nyŋ esım-soiyna qanyq boldyq. Sonau qiyrdaǧy alaqandai ǧana Oişılıkke Al­matynyŋ aŋyzǧa bergısız äŋgımelerı emıs-emıs jetıp tūratyn. Mūqym Şyǧys öŋı­rınen şyqqan arqar müiızdı alyp qa­lamgerlerımen qatar örttei qaulaǧan qa­ra öleŋnıŋ iesı Nesıpbek Aitūlynyŋ aty da mäşhür bolǧan kez. Alǧaşqy kı­ta­byna aqiyq Mūqaǧali Maqataevtyŋ özı aq lebızın bıldırıp, aqjol tıleptı dep auyl­dastar jyr qylyp jürdı. Gazet-jur­nal jete qalsa, «Şūbartaudyŋ şal­qūi­ryǧy öleŋ jazdy ma eken?» dep asy­ǧa aqtaratynbyz. 

Eseie kele, ertegıdei Almaty şaha­ry­na da tabanymyz tiıp, bılım aldyq. Kö­zımız körmese de kökıregımızde beinesı jat­talyp qalǧan degdarlarmen didar-ǧaiyp bolu būiyrdy. Bıraq 2001 jyly Nes-aǧamyz Qaraötkelge qonys audaryp ketkendıkten etene aralasa almadyq. Osy uaqyt menı aǧanyŋ som altyndai ke­sek tuyndylaryna qanyqtyryp, ru­hani syrlas ını boluǧa daiyndai tüs­ken­dei. 

Aqyryndap el ısıne aralasyp, As­ta­na­da tūraqtaǧan soŋ bızdıŋ şynaiy ta­nys­tyǧymyz bastaldy. Būryn jiyn-toi­larda, şyǧarmaşylyq keşterde jiı ūşyrasyp jürsek, endı qarşyǧadai qa­ǧylez aǧa öz bauyryna tartty. Nes-aǧa­ny arqa tūtyp, önegesın tyŋdap, tauyp aitatyn tapqyr sözıne süiınıp jür­dık. 

2010 jyldyŋ basy. Aǧamyz 60 jasqa tolǧan torqaly toiy qarsaŋynda üiıne qonaqqa şaqyrdy. Etın astyryp, köŋılı mar­qaiyp, jüzı bal-būl janyp otyr eken. Dastarqan basynda kenıştı kökı­rek kelıstı äŋgımenıŋ tiegın aǧytyp, öt­ken-ketkendı qozǧap, öleŋ oqyp otyr­dy. Mereilı jasqa tyŋ jetkenın, ıştei şy­ǧarmaşylyq zar-küiıne kelıp, jaŋa biıkke qarai ūşyp bara jatqanyn sez­dık. As qaiyrylyp, aiaq jinala bas­ta­ǧan­­da Nes-aǧam bolmaşy yrǧalyp qoiyp söz bastady.

– Äi, Berıkjan! – dedı dauysy saŋ­qyl­dap. – Sen böten emessıŋ. Özımnıŋ ekı tuyp, bır qalǧan tuǧan bauyr, etja­qy­­­nymsyŋ. Qazır «Betpe-bet» habaryn jürgızıp, qūdaiǧa şükır, esımıŋdı el-jūr­tyŋ bıledı. Mıne, biyl myna jaman aǧaŋ alpys degen arǧymaqqa mınıp otyr. Sen aǧaŋa qolǧabys etıp, osy toidyŋ bır jaǧynan şyǧys! – dep qolqa salyp, toidyŋ tızgının ūstatty. 

Jauapkerşılıgı auyr jūmys bolsa da keudemdı bır jyly aǧys şarpyp öt­ken­dei boldy. Bostandyq jyrynyŋ boz­jorǧasy saǧan senıp jük artyp tūr­sa, belıŋ qaiyssa da köterudıŋ özı ǧani­bet emes pe?! Dübırlı toiǧa bılek sy­ba­nyp, qūlşyna kırıstık. Qolymyzdan kel­gennıŋ bärın jasauǧa bar küş-jıge­rı­mızdı salǧan boldyq. Aqynnyŋ aq bai­raǧyn jelbıretıp, qara öleŋınıŋ me­reiın kötergen esten ketpes toi öttı. 

Bızdıŋ basymyz Astanada tüiısse, ata­larymyzdyŋ joly sonau Tar­ba­ǧa­tai­dyŋ tarǧyl belderınde toǧysypty. Nes-aǧaŋnyŋ da, menıŋ de atam – qūs bap­tap, bürkıt salǧan jandar. Atam Qūr­man­ǧali men Ait aqsaqal üzeŋgıles jol­das, asyqty jılık ūstasyp syilas­qan dos bolypty. Soŋyna nöker ertıp, qo­lyna qūs qondyryp, saltanatty saiat­şy­lyq ǧūmyrdy qatar keşıptı. 2019 jyl­y tuǧan auylym Oişılıkke baryp, mek­teptegı üş synypty qajettı qūral­dar­men jaraqtandyryp, igı ıs jasap edık. Sondai saliqaly sapardyŋ bolǧa­nyn Nes-aǧaŋa äŋgımelep bergen bola­tyn­myn. Aǧanyŋ köŋılı bosap, qatty te­bı­rendı. Köp ūzamai bozjorǧa qala­my­nan:

«Ainalǧan öz tūsynda aty aŋyzǧa,

Qūs salǧan ekeumızdıŋ atamyz da.

Şyn bolsa atamyzdyŋ aŋşy ekenı,

Kemırıp aq qaǧazdy jatamyz ba?

Bar ma eken atalardan qymbat adam,

Köktedık solar bergen myŋ batadan.

Qondyryp qolǧa qyran körmesek te,

Şoşaiyp şyqpaimyz ba qyrǧa taman?» dep bastalatyn keremet öleŋ tudy. Osy bır ǧana öleŋge atamyzdan bızge deiıngı tūtas däuırdı syidyryp, eskertkış or­natyp kettı. Būl öleŋ aqedıl aǧanyŋ ını­sınıŋ moinyna közımdei kör dep yrym­dap taqqan boitūmary dep bılemın.

İä, Nes-aǧamen didarlasqan är sät­tıŋ özı baǧalauǧa tūrarlyq. Bırde qaiy­n­a­­ǧam Baqädılmen bırge monşaǧa bara qal­sam, KSRO-nyŋ Halyq ärtısı, Mem­le­kettık syilyqtyŋ iegerı, qazaqtyŋ asa körnektı kompozitory, professor Er­keǧali Rahmadievtı qoltyqtap parǧa kır­gızıp, aǧasyna ınılık ızet körsetıp, Nes-aǧam da sonda jür eken. Menı qas­tary­na şaqyryp aldy. Oi men qyrdan ne­şe türlı äŋgıme qozǧap, jelpınıp otyr­ǧan bır sätte, Erkeǧali aǧa Nes-aǧaǧa:

– Äi, Nesıpbek, erteŋ men de öler­mın, saitan emespız ǧoi, sen sonda menı qalai joqtaisyŋ? – demesı bar ma?!

Nes-aǧa ırkılmesten:

– «Halqym dep kökıregıŋ qaqyraǧan,

Ömırden sen de öttıŋ-au, batyr aǧam.

Jūtpaǧan qai jaqsyny sūm jalǧanda,

Jalmauyz ajal degen aty jaman», – dep suyryp saldy. Erkeǧali aǧa mäz bolyp, rahattanyp bır küldı.

Keiın Erkeǧali Rahmadiev aǧamyz­dyŋ da kesımdı künı jetıp, baqiǧa at­tan­dy. Men «Egemen Qazaqstan» gazetın qa­­rap otyryp, Nes-aǧanyŋ baiaǧy mon­şa­da aitylǧan bır şumaq öleŋı ary qa­­rai örbıp, «Elıŋnıŋ erkesı edıŋ, ser­kesı edıŋ» degen taqyryppen, Erkeǧali aǧa­syna arnap jazǧan qaza jyryn tauyp aldym. Qazanamany oqyp bolyp, aǧalardyŋ tırlıktegı syilastyǧy men qi­mastyǧy sanaly jastarǧa oi salaty­ny­na közım jetıp edı. Nes-aǧaŋ bızge aǧa bol­ǧanymen, özı de bıreuge ını ekenın kör­­­­sete bıldı. 

Nes-aǧanyŋ 70 jyldyq mereitoiy pan­demiianyŋ kesırınen uaqytyn­da öt­peitın boldy. Aqyn Erbol Alşynbai bauyrymdy ja­nyma ertıp, at-şapa­ny­myz­dy alyp üiıne qūt­tyqtai bar­dyq. Balaşa mäz bolyp, qūşaq jaiyp qar­sy aldy. Ädetınşe byl­qy­typ et astyryp, sa­ry qymyzyn sa­py­ryp otyr eken. Jaŋa jaz­ǧan jyr­laryn oqyp, kö­keiın­­de qorda­lan­ǧan köp äŋ­gı­menı aqtaryp otyr­­ǧan. 

– Berıkjan! – de­dı ke­net qazan-oşaq jaq­ta as-au­qat äzır­lep jür­gen kelı­nı­ne qarap, – Myna ke­lınımnıŋ ai-kü­nı tolyp otyr. Ata­­syna şekesı torsyqtai ūl süi­dır­mek. Esı­mıne se­nıŋ atyŋdy qoiamyz, – desın. 

– Iаpyrai, Nes-aǧa! Sözıŋız auzyŋyz­da, sauǧa, – dedım endı bolmasa azan şa­qyrylyp keterdei abdyrap. – Aǧa, bız älı jaspyz, ülkenderdıŋ jalǧasymyz ǧoi, balaǧa menıŋ atymdy emes, äkemnıŋ atyn qoisaŋyz qalai bolady? 

Aǧam riza bolǧandai basyn şūlǧyp, osy sözge kelısıp uaǧdalastyq. 

Keiın aitqandai nemeresınıŋ atyn Uäli qoidy. Atūstarǧa taiymyzdy atap, şıldehanasyna baryp taǧy bır arqa-jarqa bolyp qaitqan edık... 

Osylaişa, Esıl boiyndaǧy esıl kün­der bırınen keiın bırı almasyp syr­ǧyp jatty. Aǧanyŋ aqjailaudai üiınde kö­sılıp jatyp köŋıldegı köp oidy ter­beitınbız. Byltyr «Habar» agenttıgınde jūmys ıstep jürgenımde aitqan bır sözı endı oilasam kömeiıme öksık bolyp tyǧylady. 

– Äi, Berıkjan, – dedı meiırım tūn­ǧan ünımen. – Sen elımızdıŋ basty ar­na­synda jürsıŋ. Bızdı qaşanǧy jüredı dei­sıŋ, myŋ jasaityn qūzǧyn emespız ǧoi! Kökırekte qattalǧan syr köp, bärın sarqa aitqym keledı, menı jaqsylap jazyp alsaŋdarşy! Köŋıl tükpırındegı kömbenı özımmen bırge alyp ketpei soŋ­ǧyǧa mūra etıp qaldyraiyn. Qazır kör­sete almasaŋdar, men qaitys bolǧan soŋ kör­setesıŋder ǧoi. Men senderge eşkım bıl­meitın köptegen tyŋ derekter berem, – dedı. 

Men Erbol Alşynbai bauyryma tap­syrma berıp, osyndai myqty-myq­ty tūlǧalardan sūhbat alaiyq dep jaŋa jobany bastadyq. Tūrsyn Jūrtbai aǧa­myzdan alyp, endı Nes-aǧamyzdy tü­sıre­mız dep jürgende Erboldyŋ efir­ge şyǧuyna bır kısıler qarsy bolyp, jolymyz jabylyp qaldy. Endı közı ketken soŋ «sol joba jaryq körmese de, ja­zyp alu kerek edı» dep barmaq tıstep ökınıp otyrmyn. 

Ötken künderdı oi elegınen ötkızsem, Nes-aǧam sol kezderde özınıŋ ketetının bıl­gen siiaqty. Soŋǧy jyldary äleu­mettık jelıde de belsendı bolyp, jauhar jyrlaryn üzbei jüktep otyrdy. Öz za­mandastarynyŋ ışınde äleumettık jelını meŋgerıp, jüielı de sapaly jürgızgender neken-saiaq. Osynyŋ bärı ajal saǧatynyŋ taiap kele jatqanyn sezgen aqyn janynyŋ şyrqyrap zäu biık­ke samǧauy syndy. Ony ömırınıŋ soŋ­ǧy kezınde tösek tartyp jatyp jaz­ǧan mırdıŋ oǧyndai jyrlarynan da aŋ­­­­­ǧara aldyq. Jaryq künge riza-qoş ai­­typ, būrynǧylar ketken jolǧa tüske­nı­men, kökıregınde qanbaǧan meiır, sar­ǧal­daq saǧynyş kettı... 

Alǧaş qatty jyǧylyp auruhanaǧa tüs­ken jazda Erbol Alşynbai ekeumız köŋı­lın sūrai bardyq. Az-kem äŋgıme ai­typ, suretke tüstık. Jai oǧyndai jar­­­qyldap tūratyn Nes-aǧam qoş­tas­qan­dai bolyp otyrdy. 

– Būl ne jatys, aǧa! Aqsuatta Dulat Tas­tekeev bauyryŋyz ötkızetın aitysqa bır­ge baruymyz kerek. Tezırek tūryŋyz, jol­ǧa jinalamyz, – dedım qaljyŋdap. 

– Ketıp qalyp jatsam, menı Ūlttyq pan­teonǧa qoiyŋdar. Osy sälemımdı ül­ken kısıge jetkızersıŋder. Eger şama­la­ryŋ kelmei jatsa, Qabdeş aǧamnyŋ qa­syna baryp jatsam deimın, – dedı. 

– Ondaidy aitpaŋyz, aǧa, jazylyp ke­tesız, – dep bız şyr-pyr boldyq. 

Qazaq ädebietınıŋ qabyrǧaly qos qa­ra nary Qabdeş Jūmadılov pen Ne­sıp­bek Aitūlynyŋ bır kezderı bolmai­tyn ıske bola şekısıp qalǧany şyndyq edı. Bıraq ömırınıŋ soŋynda keşu sūra­syp, bır-bırımen tatulasty. Qabdeş aǧa qai­tys bolyp, byltyr basy jaŋadan kö­terılıp, as berılgelı jatqan. Aqsuatta ai­tysta jürgenbız. Nes-aǧaǧa kelıp: 

– Nes-aǧa, myna asqa sız de bar­saŋyz­şy. Köldeneŋ köz aralary sol be­tı suyp, ök­p­e-renışı älı tarqamapty de­me­sın, – de­dım. 

– Äi, Berıkjan, sol künı nemeremnıŋ toiy edı, – dedı. 

– Aǧa, toi künde bolady. Al as bır-aq ret berıledı ǧoi, – dedım. 

Kesımdı sözımdı aitam dep oilanyp qal­dy. Bır ainalyp kelıp arqamnan qa­ǧyp: 

– Äi, Berıkjan, sen öte dūrys aityp otyr­syŋ. Menıŋ barǧanym oŋ bolady. Ar­nauymdy oqyp, aǧama dūǧa baǧyştap qai­tam, – dedı. 

Bırge asqa bardyq. Nes-aǧam kürkırep öleŋ oqydy. Abyz jazuşynyŋ ruhyna qū­ran baǧyştadyq. 

Astan qaityp kele jatqanda: «Bır jeŋıl­dep qaldym», – dedı kürsınıp. 

Mūny aruaqtyŋ aldyndaǧy arylu, ını­lık taǧzym, biık qūrmet dep qabyl­da­dym. Sol saparda aǧasynyŋ ruhymen tıl­desıp qaitqan sekıldı. Ūlttyq pan­teon­ǧa jatpasam toǧyz joldyŋ tora­by­na baryp, aǧamnyŋ qasyna jantaiaiyn de­ge­nınen sony aŋǧardym... 

Al Tūrsyn aǧa men Nes-aǧaŋ ǧūmyr­lyq dos, ömırlık jan aiamas serık ekenı bar­şaǧa mälım. Bır-bırımen qal­jyŋ­das­qanda uytty sözıne şydap tūrudyŋ özı müm­kın emes. Menı bır-bırınen qyzǧanǧan bo­lyp erkeletıp jüretın. 

– Nesıpbekte neŋ bar, sen menıŋ bauy­rymsyŋ, – deitın Tūrsyn aǧam kez­­­­dese qalsa. 

– İä, iä, aǧa, sızdıŋ bauyryŋyzbyn, şü­bäŋız bolmasyn, – deimın külıp.

– Äi, sen Tūrsynǧa nege jolap jür­sıŋ?! Kımnıŋ bauyrysyŋ özı? – deidı Nes-aǧam kezdese qalsa. 

– Oibai, aǧa, sızdıŋ bauyryŋyz eke­nım ai men kündei aqiqat qoi, – deimın. 

Bır künı ekı nar qatar kezdesıp qa­lyp, «Sen özıŋ kımnıŋ bauyrysyŋ, any­ǧyn ait­şy?» dep ortaǧa aldy. Men sas­­­qa­nymnan küle berdım. 

– Ekeuıŋızdıŋ de bauyryŋyz emespın be?! – dep qyspaqtan zorǧa şyǧyp edım. 

Esıl aǧalarym menıŋ!

Aǧanyŋ şülen şuaqty meiırımın, jy­ly qamqorlyǧyn, jarqyn beinesın oi­laǧanda, aŋyzǧa bergısız esıl künder ai­nalyp ūşqan alty aqqudai köz al­dyŋa keledı. 

«Äkem de osy – qara öleŋ,

Şeşem de osy – qara öleŋ.

Qara öleŋım tūrǧanda…

Qalai ǧana men ölem?!» dep jyrlaǧan Nes-aǧamyz bügın ortamyzda joq. «Di­da­ryŋ ǧaiyp bolǧanymen de, jyrlaryŋ­nyŋ ajary qaşanda aşyq, qazaqtyŋ kie­lı sözınıŋ nysanaly ūstyny bolyp qa­la bermek» dep soŋynda Tūrsyn dosy qal­dy. Abzal jūrty Alaşy su jorǧadai tai­palǧan öleŋın, degdar tūlǧasyn ūmyt­paq emes!

Ötkenge salauat, ölıge iman tılep ot ornynda qalǧan bızdıŋ endıgı jūba-nyş – jadymyzda taŋbalanǧan este­lık­ter. Qimas sätterden, aiauly şaqtardan qal­ǧan ertegıge bergısız estemeler ja­nyŋ­dy eljıretedı. Qoŋyr qazaqtyŋ mı­ne­zımen basymyz qosyla qalsa, aǧa tu­raly aqjainaq künderdıŋ tausylmas qyzyǧyn aitamyz. Ruly eldei bolyp ortamyzdy toltyrǧan Nes-aǧaŋ barda aidynymyz şalqyp, asqarymyz biıktep jürıptı. Keudenı qūsy ketken kölde, elı köşken belde qalǧandai jalǧyzdyq kerneidı. Onyŋ bärınen aǧanyŋ «Aqqudyŋ köz jasyndai kölge tamǧan» şyǧarmalary qūtqarmaq. «Menı saǧynsaŋ, aǧa-bauyr bolyp bırge keşken künderdı esıŋe al» dep özı kelıp jūbatardai...

Janyŋyz jūmaqtyŋ törınde, ruhyŋyz beiışte şalqysyn, qazaq poeziiasynyŋ dariǧa-däurenı! 

Berık UÄLİ