Nes-aǵamnyń aqqýǵa aınalǵan jany jeti qattan asyp ushyp, máńgilik mekenine qanat qaǵyp ketkenine de qyryq kún tolypty. Qazannyń qara aspanyn qaqyratyp, jaı túskendeı bolǵan sýyq habarǵa ılana almaı, jaqsy aǵanyń aramyzdan attanǵanyna sengimiz kelmeı eseńgiredik.
Bir kúni esikti shalqasynan ashyp, «Eı, júgermekter, ne aıtyp júrsińder? Men Tarbaǵataı jaqqa baryp qus salyp keldim emes pe!» dep kirip keletindeı elegizip júrdim. Biraq pendeniń degeni bolsyn ba? Taǵdyrdyń atylǵan oǵy adyrnaǵa qaıta salynbaıdy. Áý basta teńsele joqtaǵan qormal el, ardaqty Alash jurtynyń jubatýymen kóp istiń baıybyna bara almappyz. Qaraly qaýym tarap, qusaly keýde dátke qýat degende qandaı asyldan aıyrylǵanyńdy bilesiń. Ýaqyt jyljyǵan saıyn kóńil shirkin qońyltaqsyp, jan dúnıeń múkámaly joq úıdeı qańyrap turǵany. Boıyńdy meńdetken osy hál – aǵanyń aq dıdaryn kórmegennen, etegine oralyp erkelemegennen eken...
Álqıssa, ataly sózge áýes, ónerge úıir bolǵan bala kezimizden-aq Nes-aǵanyń esim-soıyna qanyq boldyq. Sonaý qıyrdaǵy alaqandaı ǵana Oıshilikke Almatynyń ańyzǵa bergisiz áńgimeleri emis-emis jetip turatyn. Muqym Shyǵys óńirinen shyqqan arqar múıizdi alyp qalamgerlerimen qatar órtteı qaýlaǵan qara óleńniń ıesi Nesipbek Aıtulynyń aty da máshhúr bolǵan kez. Alǵashqy kitabyna aqıyq Muqaǵalı Maqataevtyń ózi aq lebizin bildirip, aqjol tilepti dep aýyldastar jyr qylyp júrdi. Gazet-jýrnal jete qalsa, «Shubartaýdyń shalquıryǵy óleń jazdy ma eken?» dep asyǵa aqtaratynbyz.
Eseıe kele, ertegideı Almaty shaharyna da tabanymyz tıip, bilim aldyq. Kózimiz kórmese de kókiregimizde beınesi jattalyp qalǵan degdarlarmen dıdar-ǵaıyp bolý buıyrdy. Biraq 2001 jyly Nes-aǵamyz Qaraótkelge qonys aýdaryp ketkendikten etene aralasa almadyq. Osy ýaqyt meni aǵanyń som altyndaı kesek týyndylaryna qanyqtyryp, rýhanı syrlas ini bolýǵa daıyndaı túskendeı.
Aqyryndap el isine aralasyp, Astanada turaqtaǵan soń bizdiń shynaıy tanystyǵymyz bastaldy. Buryn jıyn-toılarda, shyǵarmashylyq keshterde jıi ushyrasyp júrsek, endi qarshyǵadaı qaǵylez aǵa óz baýyryna tartty. Nes-aǵany arqa tutyp, ónegesin tyńdap, taýyp aıtatyn tapqyr sózine súıinip júrdik.
2010 jyldyń basy. Aǵamyz 60 jasqa tolǵan torqaly toıy qarsańynda úıine qonaqqa shaqyrdy. Etin astyryp, kóńili marqaıyp, júzi bal-bul janyp otyr eken. Dastarqan basynda kenishti kókirek kelisti áńgimeniń tıegin aǵytyp, ótken-ketkendi qozǵap, óleń oqyp otyrdy. Mereıli jasqa tyń jetkenin, ishteı shyǵarmashylyq zar-kúıine kelip, jańa bıikke qaraı ushyp bara jatqanyn sezdik. As qaıyrylyp, aıaq jınala bastaǵanda Nes-aǵam bolmashy yrǵalyp qoıyp sóz bastady.
– Áı, Berikjan! – dedi daýysy sańqyldap. – Sen bóten emessiń. Ózimniń eki týyp, bir qalǵan týǵan baýyr, etjaqynymsyń. Qazir «Betpe-bet» habaryn júrgizip, qudaıǵa shúkir, esimińdi el-jurtyń biledi. Mine, bıyl myna jaman aǵań alpys degen arǵymaqqa minip otyr. Sen aǵańa qolǵabys etip, osy toıdyń bir jaǵynan shyǵys! – dep qolqa salyp, toıdyń tizginin ustatty.
Jaýapkershiligi aýyr jumys bolsa da keýdemdi bir jyly aǵys sharpyp ótkendeı boldy. Bostandyq jyrynyń bozjorǵasy saǵan senip júk artyp tursa, beliń qaıyssa da kóterýdiń ózi ǵanıbet emes pe?! Dúbirli toıǵa bilek sybanyp, qulshyna kiristik. Qolymyzdan kelgenniń bárin jasaýǵa bar kúsh-jigerimizdi salǵan boldyq. Aqynnyń aq baıraǵyn jelbiretip, qara óleńiniń mereıin kótergen esten ketpes toı ótti.
Bizdiń basymyz Astanada túıisse, atalarymyzdyń joly sonaý Tarbaǵataıdyń tarǵyl belderinde toǵysypty. Nes-aǵańnyń da, meniń de atam – qus baptap, búrkit salǵan jandar. Atam Qurmanǵalı men Aıt aqsaqal úzeńgiles joldas, asyqty jilik ustasyp syılasqan dos bolypty. Sońyna nóker ertip, qolyna qus qondyryp, saltanatty saıatshylyq ǵumyrdy qatar keshipti. 2019 jyly týǵan aýylym Oıshilikke baryp, mekteptegi úsh synypty qajetti quraldarmen jaraqtandyryp, ıgi is jasap edik. Sondaı salıqaly sapardyń bolǵanyn Nes-aǵańa áńgimelep bergen bolatynmyn. Aǵanyń kóńili bosap, qatty tebirendi. Kóp uzamaı bozjorǵa qalamynan:
«Aınalǵan óz tusynda aty ańyzǵa,
Qus salǵan ekeýmizdiń atamyz da.
Shyn bolsa atamyzdyń ańshy ekeni,
Kemirip aq qaǵazdy jatamyz ba?
Bar ma eken atalardan qymbat adam,
Kóktedik solar bergen myń batadan.
Qondyryp qolǵa qyran kórmesek te,
Shoshaıyp shyqpaımyz ba qyrǵa taman?» dep bastalatyn keremet óleń týdy. Osy bir ǵana óleńge atamyzdan bizge deıingi tutas dáýirdi syıdyryp, eskertkish ornatyp ketti. Bul óleń aqedil aǵanyń inisiniń moınyna kózimdeı kór dep yrymdap taqqan boıtumary dep bilemin.
Iá, Nes-aǵamen dıdarlasqan ár sáttiń ózi baǵalaýǵa turarlyq. Birde qaıynaǵam Baqádilmen birge monshaǵa bara qalsam, KSRO-nyń Halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń ıegeri, qazaqtyń asa kórnekti kompozıtory, professor Erkeǵalı Rahmadıevti qoltyqtap parǵa kirgizip, aǵasyna inilik izet kórsetip, Nes-aǵam da sonda júr eken. Meni qastaryna shaqyryp aldy. Oı men qyrdan neshe túrli áńgime qozǵap, jelpinip otyrǵan bir sátte, Erkeǵalı aǵa Nes-aǵaǵa:
– Áı, Nesipbek, erteń men de ólermin, saıtan emespiz ǵoı, sen sonda meni qalaı joqtaısyń? – demesi bar ma?!
Nes-aǵa irkilmesten:
– «Halqym dep kókiregiń qaqyraǵan,
Ómirden sen de óttiń-aý, batyr aǵam.
Jutpaǵan qaı jaqsyny sum jalǵanda,
Jalmaýyz ajal degen aty jaman», – dep sýyryp saldy. Erkeǵalı aǵa máz bolyp, rahattanyp bir kúldi.
Keıin Erkeǵalı Rahmadıev aǵamyzdyń da kesimdi kúni jetip, baqıǵa attandy. Men «Egemen Qazaqstan» gazetin qarap otyryp, Nes-aǵanyń baıaǵy monshada aıtylǵan bir shýmaq óleńi ary qaraı órbip, «Elińniń erkesi ediń, serkesi ediń» degen taqyryppen, Erkeǵalı aǵasyna arnap jazǵan qaza jyryn taýyp aldym. Qazanamany oqyp bolyp, aǵalardyń tirliktegi syılastyǵy men qımastyǵy sanaly jastarǵa oı salatynyna kózim jetip edi. Nes-aǵań bizge aǵa bolǵanymen, ózi de bireýge ini ekenin kórsete bildi.
Nes-aǵanyń 70 jyldyq mereıtoıy pandemııanyń kesirinen ýaqytynda ótpeıtin boldy. Aqyn Erbol Alshynbaı baýyrymdy janyma ertip, at-shapanymyzdy alyp úıine quttyqtaı bardyq. Balasha máz bolyp, qushaq jaıyp qarsy aldy. Ádetinshe bylqytyp et astyryp, sary qymyzyn sapyryp otyr eken. Jańa jazǵan jyrlaryn oqyp, kókeıinde qordalanǵan kóp áńgimeni aqtaryp otyrǵan.
– Berikjan! – dedi kenet qazan-oshaq jaqta as-aýqat ázirlep júrgen kelinine qarap, – Myna kelinimniń aı-kúni tolyp otyr. Atasyna shekesi torsyqtaı ul súıdirmek. Esimine seniń atyńdy qoıamyz, – desin.
– Iapyraı, Nes-aǵa! Sózińiz aýzyńyzda, saýǵa, – dedim endi bolmasa azan shaqyrylyp keterdeı abdyrap. – Aǵa, biz áli jaspyz, úlkenderdiń jalǵasymyz ǵoı, balaǵa meniń atymdy emes, ákemniń atyn qoısańyz qalaı bolady?
Aǵam rıza bolǵandaı basyn shulǵyp, osy sózge kelisip ýaǵdalastyq.
Keıin aıtqandaı nemeresiniń atyn Ýálı qoıdy. Atustarǵa taıymyzdy atap, shildehanasyna baryp taǵy bir arqa-jarqa bolyp qaıtqan edik...
Osylaısha, Esil boıyndaǵy esil kúnder birinen keıin biri almasyp syrǵyp jatty. Aǵanyń aqjaılaýdaı úıinde kósilip jatyp kóńildegi kóp oıdy terbeıtinbiz. Byltyr «Habar» agenttiginde jumys istep júrgenimde aıtqan bir sózi endi oılasam kómeıime óksik bolyp tyǵylady.
– Áı, Berikjan, – dedi meıirim tunǵan únimen. – Sen elimizdiń basty arnasynda júrsiń. Bizdi qashanǵy júredi deısiń, myń jasaıtyn quzǵyn emespiz ǵoı! Kókirekte qattalǵan syr kóp, bárin sarqa aıtqym keledi, meni jaqsylap jazyp alsańdarshy! Kóńil túkpirindegi kómbeni ózimmen birge alyp ketpeı sońǵyǵa mura etip qaldyraıyn. Qazir kórsete almasańdar, men qaıtys bolǵan soń kórsetesińder ǵoı. Men senderge eshkim bilmeıtin kóptegen tyń derekter berem, – dedi.
Men Erbol Alshynbaı baýyryma tapsyrma berip, osyndaı myqty-myqty tulǵalardan suhbat alaıyq dep jańa jobany bastadyq. Tursyn Jurtbaı aǵamyzdan alyp, endi Nes-aǵamyzdy túsiremiz dep júrgende Erboldyń efırge shyǵýyna bir kisiler qarsy bolyp, jolymyz jabylyp qaldy. Endi kózi ketken soń «sol joba jaryq kórmese de, jazyp alý kerek edi» dep barmaq tistep ókinip otyrmyn.
Ótken kúnderdi oı eleginen ótkizsem, Nes-aǵam sol kezderde óziniń ketetinin bilgen sııaqty. Sońǵy jyldary áleýmettik jelide de belsendi bolyp, jaýhar jyrlaryn úzbeı júktep otyrdy. Óz zamandastarynyń ishinde áleýmettik jelini meńgerip, júıeli de sapaly júrgizgender neken-saıaq. Osynyń bári ajal saǵatynyń taıap kele jatqanyn sezgen aqyn janynyń shyrqyrap záý bıikke samǵaýy syndy. Ony ómiriniń sońǵy kezinde tósek tartyp jatyp jazǵan mirdiń oǵyndaı jyrlarynan da ańǵara aldyq. Jaryq kúnge rıza-qosh aıtyp, burynǵylar ketken jolǵa túskenimen, kókireginde qanbaǵan meıir, sarǵaldaq saǵynysh ketti...
Alǵash qatty jyǵylyp aýrýhanaǵa túsken jazda Erbol Alshynbaı ekeýmiz kóńilin suraı bardyq. Az-kem áńgime aıtyp, sýretke tústik. Jaı oǵyndaı jarqyldap turatyn Nes-aǵam qoshtasqandaı bolyp otyrdy.
– Bul ne jatys, aǵa! Aqsýatta Dýlat Tastekeev baýyryńyz ótkizetin aıtysqa birge barýymyz kerek. Tezirek turyńyz, jolǵa jınalamyz, – dedim qaljyńdap.
– Ketip qalyp jatsam, meni Ulttyq panteonǵa qoıyńdar. Osy sálemimdi úlken kisige jetkizersińder. Eger shamalaryń kelmeı jatsa, Qabdesh aǵamnyń qasyna baryp jatsam deımin, – dedi.
– Ondaıdy aıtpańyz, aǵa, jazylyp ketesiz, – dep biz shyr-pyr boldyq.
Qazaq ádebıetiniń qabyrǵaly qos qara nary Qabdesh Jumadilov pen Nesipbek Aıtulynyń bir kezderi bolmaıtyn iske bola shekisip qalǵany shyndyq edi. Biraq ómiriniń sońynda keshý surasyp, bir-birimen tatýlasty. Qabdesh aǵa qaıtys bolyp, byltyr basy jańadan kóterilip, as berilgeli jatqan. Aqsýatta aıtysta júrgenbiz. Nes-aǵaǵa kelip:
– Nes-aǵa, myna asqa siz de barsańyzshy. Kóldeneń kóz aralary sol beti sýyp, ókpe-renishi áli tarqamapty demesin, – dedim.
– Áı, Berikjan, sol kúni nemeremniń toıy edi, – dedi.
– Aǵa, toı kúnde bolady. Al as bir-aq ret beriledi ǵoı, – dedim.
Kesimdi sózimdi aıtam dep oılanyp qaldy. Bir aınalyp kelip arqamnan qaǵyp:
– Áı, Berikjan, sen óte durys aıtyp otyrsyń. Meniń barǵanym oń bolady. Arnaýymdy oqyp, aǵama duǵa baǵyshtap qaıtam, – dedi.
Birge asqa bardyq. Nes-aǵam kúrkirep óleń oqydy. Abyz jazýshynyń rýhyna quran baǵyshtadyq.
Astan qaıtyp kele jatqanda: «Bir jeńildep qaldym», – dedi kúrsinip.
Muny arýaqtyń aldyndaǵy arylý, inilik taǵzym, bıik qurmet dep qabyldadym. Sol saparda aǵasynyń rýhymen tildesip qaıtqan sekildi. Ulttyq panteonǵa jatpasam toǵyz joldyń torabyna baryp, aǵamnyń qasyna jantaıaıyn degeninen sony ańǵardym...
Al Tursyn aǵa men Nes-aǵań ǵumyrlyq dos, ómirlik jan aıamas serik ekeni barshaǵa málim. Bir-birimen qaljyńdasqanda ýytty sózine shydap turýdyń ózi múmkin emes. Meni bir-birinen qyzǵanǵan bolyp erkeletip júretin.
– Nesipbekte neń bar, sen meniń baýyrymsyń, – deıtin Tursyn aǵam kezdese qalsa.
– Iá, ıá, aǵa, sizdiń baýyryńyzbyn, shúbáńiz bolmasyn, – deımin kúlip.
– Áı, sen Tursynǵa nege jolap júrsiń?! Kimniń baýyrysyń ózi? – deıdi Nes-aǵam kezdese qalsa.
– Oıbaı, aǵa, sizdiń baýyryńyz ekenim aı men kúndeı aqıqat qoı, – deımin.
Bir kúni eki nar qatar kezdesip qalyp, «Sen óziń kimniń baýyrysyń, anyǵyn aıtshy?» dep ortaǵa aldy. Men sasqanymnan kúle berdim.
– Ekeýińizdiń de baýyryńyz emespin be?! – dep qyspaqtan zorǵa shyǵyp edim.
Esil aǵalarym meniń!
Aǵanyń shúlen shýaqty meıirimin, jyly qamqorlyǵyn, jarqyn beınesin oılaǵanda, ańyzǵa bergisiz esil kúnder aınalyp ushqan alty aqqýdaı kóz aldyńa keledi.
«Ákem de osy – qara óleń,
Sheshem de osy – qara óleń.
Qara óleńim turǵanda…
Qalaı ǵana men ólem?!» dep jyrlaǵan Nes-aǵamyz búgin ortamyzda joq. «Dıdaryń ǵaıyp bolǵanymen de, jyrlaryńnyń ajary qashanda ashyq, qazaqtyń kıeli sóziniń nysanaly ustyny bolyp qala bermek» dep sońynda Tursyn dosy qaldy. Abzal jurty Alashy sý jorǵadaı taıpalǵan óleńin, degdar tulǵasyn umytpaq emes!
Ótkenge salaýat, ólige ıman tilep ot ornynda qalǵan bizdiń endigi juba-nysh – jadymyzda tańbalanǵan estelikter. Qımas sátterden, aıaýly shaqtardan qalǵan ertegige bergisiz estemeler janyńdy eljiretedi. Qońyr qazaqtyń minezimen basymyz qosyla qalsa, aǵa týraly aqjaınaq kúnderdiń taýsylmas qyzyǵyn aıtamyz. Rýly eldeı bolyp ortamyzdy toltyrǵan Nes-aǵań barda aıdynymyz shalqyp, asqarymyz bıiktep júripti. Keýdeni qusy ketken kólde, eli kóshken belde qalǵandaı jalǵyzdyq kerneıdi. Onyń bárinen aǵanyń «Aqqýdyń kóz jasyndaı kólge tamǵan» shyǵarmalary qutqarmaq. «Meni saǵynsań, aǵa-baýyr bolyp birge keshken kúnderdi esińe al» dep ózi kelip jubatardaı...
Janyńyz jumaqtyń tórinde, rýhyńyz beıishte shalqysyn, qazaq poezııasynyń darıǵa-dáýreni!
Berik ÝÁLI
