Ortalyq Azııada kıim, paıymymen «musylmanbyz» dep zaıyrly bilim men jergilikti dástúrdi jatyrqaıtyndar qarasy molaıdy. Bul áreket olardy baqylaý talabyn týdyrǵan. Teris ýaǵyz ben qısynsyz paıymnan keıin aımaq elderi birinen soń biri tıisti zańnamany kúsheıtýge kiristi.
Qyrǵyzstan bıligi elde betti tumshalaıtyn dinı kıim men saqal qoıýǵa tyıym saldy. Sheshim Joǵarǵy keńes basshysy Sharapatqan Májıtovanyń qoldaýymen qabyldandy. Onyń paıymdaýynsha, mundaı shara el qaýipsizdigi úshin mańyzdy. Usynylǵan zań Qyrǵyzstanda qyzý talqyǵa túsýde.
Ortalyq Azııanyń ózge elderindegi jaǵdaı qandaı?
«BETTI TOLYQ TUMShALAÝ ÓTE QAÝIPTI»
«Sońǵy kúnderi paranja kıetinder kóbeıip ketti. Oramal taqpaý kerek dep otyrǵanym joq. Biraq, kim ekenińizdi bile almaıtyndaı betti tolyq tumshalaý – óte qaýipti dúnıe. Bizge osyǵan qatysty memleket tarapynan shara qoldaný qajet», - degen depýtat Sharapatqan Májıtova 8 qyrkúıekte Jogorký Kenesh (joǵarǵy keńes) otyrysynda.
Eki aıdan keıin ol osy másele boıynsha zań jobasyna bastamashy bolyp, 14 qarashada qujat qoǵamdyq talqylaýǵa jiberildi. Onda azamattyń tulǵasyn anyqtaýǵa múmkindik bermeıtin, betin jaýyp turatyn kıim kııýge tyıym salynatyny aıtylǵan.
Zań jobasynda uzyn saqal qoıýǵa da tyıym salynǵan. Jobada saqaldyń tyıym salynǵan uzyndyǵy kórsetilmegen, tek «azamattyń kelbetin anyqtaýǵa múmkindik bermeıtin uzyn saqal qoıýǵa» tyıym salynatyny aıtylǵan.
Depýtat mundaı shara qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin qajet dep esepteıdi. Zań qabyldansa, zań buzýshylarǵa 2 myń som (shamamen 10 myń teńgeden asa) kóleminde aıyppul salynady nemese 30 táýlikke qoǵamdyq jumysqa tartylady. Tártipti buzý qaıtalansa, aıyppul eki esege ósedi.
HIDJABTAN BASQA KÓP ÁIEL ALÝ MÁSELESI DE BAR
«Dinı qaýipsizdikti qamtamasyz etý jáne ulttyq qundylyqtardy qorǵaý maqsatynda» paranja men saqal kııýge qarsy sharalar Ortalyq Azııanyń basqa elderinde de qarastyrylǵan.
Ústimizdegi jyldyń 5 qyrkúıeginde Ózbekstan parlamentiniń tómengi palatasy qoǵamdyq oryndarda hıdjab kıgenderdi ákimshilik jazalaýdy qarastyratyn zań jobasyn maquldaǵan. Ózbekstan kóp áıel alýdy nasıhattap, áıel men erkektiń teńdigin moıyndamaıtyndarǵa jazany kúsheıtýdi usynyp otyr. Endi qujatty Senat maquldap, prezıdent qol qoıǵan jaǵdaıda zań kúshine enedi.
Buǵan deıin Ózbekstan múftıi Nýrıddın Holıknazarov Islamda kıim-keshek pen syrtqy kelbetke qatysty qatań erejeler joq ekenin aıtqan bolatyn.
Múftıdiń aıtýynsha, bet pen basyn tolyq jabý áıelderdiń nıqab atty kıiný formasyna jatady. Nıqab betti jáne deneni tolyq jaýyp júretin kıiný úlgisi.
Sondaı-aq, ol ıslamda barlyq nárse qalypty bolýy kerektigin – tolyq jamylyp, qara kıim kıip, uzyn saqal qoıyp, keń shalbar kııýdiń qajeti joq ekenin atap ótti.
SAQALDYLARǴA ARNALǴAN REID
Al Tájikstanda osydan bes-alty jyl buryn halyqtyń ulttyq mádenıeti men salt-dástúrine saı kelmeıtin kıimder men onyń buıymdaryn kııýge qarsy naýqan bastaldy. Sodan keıin memlekettik qyzmetkerler arasynan arnaıy toptar qurylyp, júzdegen áıelderge túsindirý jumystaryn júrgizdi. Tipti, úkimet basyndaǵy áıelder jáne otbasy isteri komıtetiniń ókilderi bazarlardy aralap, reıd júrgizgen jaǵdaılar da boldy.
Kezinde el prezıdenti Emomalı Rahmon da el azamattaryn saqal qoımaýǵa, hıdjab kımeýge shaqyrǵan bolatyn. Tájikstan basshysy, atap aıtqanda, «dindi taqııa men saqal taqpaı-aq ustanýǵa bolatynyn» basa aıtqan.
2012 jyldyń qarashasynda Tájikstannyń ǵulamalar keńesi saqal ólshemine qatysty standarttardy qabyldady. Onda «Hanafı mázhabyndaǵylardyń saqalynyń uzyndyǵy bir túıilgen judyryqtan aspaýy kerek» delindi.
Tártip saqshylary saqal qoıǵan adamdardy ustaý úshin respýblıkada da reıd júrgizip turady. Olardyń jeke basy anyqtalyp, saýsaq izderi alynǵannan keıin ustalǵandardyń saqalyn kúshtep bolsa da qyryp tastaıdy.
Tájikstanda saqal qoıýǵa alǵashqy shekteýler 2009 jyly engizile bastady, biraq keıin bul erejeler tek muǵalimderge qatysty boldy. Atap aıtqanda, jasy 50-ge tolmaǵan muǵalimderge saqal qoıýǵa ruqsat etilmedi, al jasy úlkender saqal ósiretin, biraq úsh santımetrden asyrýǵa bolmaıtyn.
AZAMATTYQ ZAŃDAR JÁNE ZAIYRLYLYQ
Sońǵy birneshe jylda hıdjab máselesi bizdiń eldi de aınalyp ótpedi. Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi qoǵamdyq oryndarda dinı kıim kııýge tyıym salý máselesin talqylaý múmkindigin qarastyrýda.
6 qazanda Astanada ótken brıfıngte Mádenıet jáne aqparat mınıstri Aıda Balaeva «mindetti túrde» sheshim usynylatynyn, biraq onyń aıtýynsha, «bul másele qoǵammen birge zertteletinin» aıtty. «Men búkil álemdegi tájirıbeni kórip otyrmyn. Óıtkeni bul – ulttyq qaýipsizdik máselesi. Qoǵamdyq oryndarda beti jabýly kúıde adamdy [jeke basyn] taný óte qıyn», - dep túsindirdi ol.
Qyrkúıek aıynyń basynda Aıda Balaeva «mektepterde hıdjab kııý máselesi ózekti bolyp otyr» degen túsinikteme berdi:
«Qazaqstan Konstıtýııaǵa sáıkes dinnen bólingen zaıyrly memleket. Bul rette memleket dinı senim bostandyǵyna kepildik beredi. Memlekettik saıasattyń barlyq máseleleri dinı normalarmen emes, azamattyq zańdarmen retteledi. Al erejeler mektep formasyn kııý standarttaryn saqtaýdy talap etedi» dedi ol.
Keıbir jyldary elimizde mektepterde oramalǵa tyıym salynǵan soń ata-analardyń qyzdaryn mektepke jibermegen birneshe faktileri tirkeldi. Buǵan jaýap retinde atalǵan oqýshylardyń ata-analary sotqa júgingen. Bul rette oqý oryndarynyń basshylyǵy bul tıisti vedomstvonyń talaby ekenine silteme jasady. Biraq oqýshy qyzdardyń ata-analary mundaı tyıymdar Konstıtýııada belgilengen dinı senim bostandyǵy quqyǵyn shekteý dep sanaıdy.
Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasynyń baspasóz hatshysy Aǵabek Qonarbaıuly dindi ustanýshylardy 10 jasqa deıingi qyzdarǵa hıdjab kııý mindetti emes shart ekenin este ustaýǵa shaqyrdy:
«Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy óz quzyreti sheginde osy másele boıynsha memlekettik organdarǵa tıisti usynystar berdi. Musylman qaýymynyń ótinishi eskerilip, oń sheshim qabyldanady dep senemiz» delindi QMDB jaýabynda.
Mekteptegi oramal máselesi bıyl oqý jyly bastalǵaly beri qyzý talqyǵa túsýde. Depýtattar, qoǵam belsendileri hıdjab taqyrybyn túrlishe talqyǵa salyp, bılik ıelerine málimdemeler jasady. Tipti bul daýǵa Qazaqstan prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń ózi aralasty.
Prezıdent Astanada ótken muǵalimderdiń respýblıkalyq sezinde mektep – bilim alýǵa keletin oqý orny, al dinı senim azamattardyń jeke isi ekenin aıtty.
"Elimizde dinı senim bostandyǵyna zańmen kepildik berilgen. Meniń oıymsha, bala óskende óz tańdaýyn jasap, dúnıetanymyn qalyptastyrsa durys bolar edi", - dedi Toqaev. Sondaı-aq, ol Qazaqstannyń zaıyrly memleket ekenin jáne zaıyrly bolyp qala beretinin basa aıtty.
Bul másele kópshilik arasynda teris ýaǵyz, qısynsyz qıssa keń taraı bastaǵan soń qolǵa alynyp otyr. Áleýmettik jelide taraǵan túrli málimetterdi talǵamsyz tutyný qalyptasqan.
Óz ortasynda «ustaz» atalatyn ýaǵyzshylardyń ǵasyrlar boıy qalyptastan dástúr men zaıyrly bilimdi bir-aq sózben joqqa shyǵaryp, ortaǵasyrlyq dogmany tyqpalaýy din máselesine nazar aýdartyp otyr. Bir jaǵy qoǵamda zaıyrly dintanýshylardyń da orny da úńireıip tur. Qazirgi qoǵamda dintanýshy degenderdiń kóbi dindi ýaǵyzdaýshy bolyp shyǵyp jatyr.
Jaǵdaıǵa beı-jaı qaramaý kerek degenderdiń ishinde senator Nurtóre Júsip te bar. Ol dinı ıdeologııanyń damýyna yqpal etýshi bilimniń jetispeýshiligi men jumyssyzdyq máselesin sebep qyldy:
«Búgingi tańda azamattardy osyndaı syrtqy kúshterden aryltýǵa kómektesetin saýatty dintanýshylar men ımamdar jetispeıdi. Al shetelde beıresmı bilim alyp jatqan azamattardyń sany artyp keledi. Olardyń biliminiń ıdeologııalyq baǵyty men dástúrli dinimizge sáıkestigi kúmándi. Sebebi joǵaryda atalǵan jaıttardyń aldyn alý boıynsha quzyrly organdar arasynda ózara úılestirýdiń joqtyǵynan júıeli jumys júrgizilmeıdi,» - deıdi Nurtóre Júsip.
Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
