Boiyn tıp-tık ūstap, bıreu qyp örgen ūzyn būrymyn arqasyna tastaǧan aqqūbaşa qyz dombyrasyn qabynan alyp, bır-ekı qaǧyp-qaǧyp jıberdı de, bır küidıŋ şyǧu tarihyn baiandap, tolǧai jöneldı. Közın jūmyp, küi siujetınıŋ ışıne özı de enıp ketkendei maŋaiyn tolyq ūmytty. Közın aşyp qalsa, dünienı topansu basyp keterdei älemdı jalǧyz özı aialai qūşaǧyna alyp, terbetıp, mülgıp otyr. Näzık sausaqtary sartap-sazdy adaspai tauyp, şeber qaǧystary aqqu ūşyryp, qaz qondyrdy.
Maŋǧystau topyraǧyna arnaiy saparmen kelıp, oqyrmandarmen kezdesu ötkızıp otyrǧan bızder – jazuşy dos ekeuımız ünsız mülgıp otyrmyz.
- Oi, pälı! - dedı äldekım.
Būl alqau söz şet-şegı joq kök mūhitqa laqtyrǧan tastai äsersız jūtylyp qala berdı. Küişınıŋ sūlu da asqaq älemı jan süiıntedı. Arasynda qarabaiyr, qan-jılık bolyp ötıp jatqan ömırım jaily da oiladym. Sūlu saz şüŋetıne şym batyryp, är qiianǧa bastaidy. Eptep jüikem de bosady. Batysym – şyǧys, şyǧysym – batys sekıldı, bütın. Ǧaiyptan taiyp şetsız de şeksız körkem suretter galeriiasyna tap bolǧandai häl keşkenıme ıştei jarylqanyp ta qaldym. Bırese oŋ, bırese terıs būrauda bebeulegen küi-baian köz aldyma kösılgen keŋ dalany elestettı. Maŋ dala, batyp bara jatqan qyp-qyzyl kün... Sūlu kartinaǧa qol soza berdım.
- Menıŋ ösken jerım, jaralǧan topyraǧym osy! - dep şeşem attan tüsıp, jerge tızerlep otyra kettı de, borbas topyraqty būrqyrata qos qolymen şeŋgeldep ūstap, keudesıne basty. – Zaryǧym qandy-au, zaryǧym! Qairan topyraq!
Aǧam da, men de attan qarǧyp tüsıp, şeşemdı qoltyǧynan demep, ornynan tūrǧyzdyq. Şeşem qobyrap şyqqan äppaq şaşyn kimeşegıne jasyryp, qaltasynan şytyn alyp, köz jasyn sürttı.
- Qūlyndarym, menı säl oŋaşa qaldyryŋdar! - dep qyp-qyzyl bolyp batyp bara jatqan künge qarai onşaqty qadam jürıp baryp toqtady. Betın şytymen basyp, syŋsu aitqan qyzdai zarly äuenge basty. Jusany men izenı jelemıkpen terbelgen ūşy-qiyrsyz maŋ dala mülgidı. Aryny qaityp, boldyrǧan attar qūlaqtaryn qaişylap, jer iıskep, äredık oqyranyp qoiady. Şerı tarqady ma, şeşem tez-tez basyp qasymyzǧa keldı.
- Attanaiyq, tünge qap ketemız endı.
Aǧam şeşemdı qoltyǧynan demep, atqa otyrǧyzdy. Kümıs erdıŋ qasyna ılgen tızgının qolyna alǧan şeşem tebınıp qaldy. Batyp bara jatqan kündı betke alyp, üşeuımız sar jelıske bastyq. Bız adyrdy asqanda kün de batty.
- Osy jerde qozy-laq qaiyruşy edım, qairan zaman! Otyz jyl degende äreŋ jettım, - dep şeşem taǧy bır bosap aldy. - Äne, auyl, menıŋ törkınım!
Är jer-är jerge şaşyrai qonǧan kiız üilerdıŋ qarasy mol. İt ürıp, siyr möŋırep, qoi maŋyrap auyl ışı azan-qazan. Apaq-sapaq uaqytta auyldyŋ orta tūsyna bettegen bızdıŋ aldymyzdan şyqqan orta jastaǧy şoqşa saqal kısı şeşemdı körıp, attan auyp tüsıp qala jazdady.
- Oi, sen Saqypjamalmysyŋ?! Oi, sen... Uäi, jūrtym! Saqypjamal keldı, Saqypjamal!..
Jinala ketken köp kısı bızdı kezek-kezek qūşaqtap, qaumalap şetkerek alty qanat aq üige alyp jürdı. Şeşem bordai egılıp, tabaldyryqty attai bere bosaǧany qūşaqtap, dauys qyldy. Törde qaiqy bas aǧaş tösekte jatqan şüikedei sary kempır ornynan tūryp keterdei ūmsyna berdı. Şeşem şeşesı jatqan tösekke jetkenşe buyny qūryp, aiaǧyn basa almai qaldy. Şoqşa saqal men taǧy bır kısı şeşemdı qoltyǧynan demep, anasynyŋ qūşaǧyna berdı. Öŋırın juǧan jasy kebe bastaǧanda sary kempır:
- Äkeŋ senı bır köruge zar bolyp kettı, maǧan ǧoi näsıp bopty senı köru. Neşe kün jürıp keldıŋ, şyraǧym? - dedı.
- Bız Syrdyŋ boiynda atqa qonǧanda ai tuyp edı, mıne, aidyŋ tolar sätı de bop qaldy. El bar jerde üige qonyp, joq jerde dalaǧa tünep jettık, äiteuır, - dedı şeşem kürsınıp. - Ortanşy ūl jiyrma beste, balaly-şaǧaly. Kenje ūl on jetıde. Alys jol, ekeuın de ertıp aldym.
Naǧaşylar atap soiǧan aqsarbastyŋ etın auyz tigenım bolmasa, aiaq-qolym talyp, qatty qaljyrap asqa täbetım tartpady. Bel şeşıp, jastyqqa basym tie sespei qattym.
Kübır-sybyr dauystan oiandym. Tolyq aşylǧan tüŋlıkten kün säulesı tögılıp, şaŋyraqtan kökpeŋbek aspan körınedı. Qūlaǧyma kümbırlegen dombyranyŋ ünı jettı. Basymdy jastyqtan jūlyp aldym. Qaiqy bas aǧaş tösekte şeşem anasynyŋ şaşyn tarap, ekeuı ärnenı äŋgıme qylyp otyr.
- Ūiqyŋ qanyp, şarşauyŋ basylyp pa, balam. Sen demalsyn dep oiatpadyq. Aǧaŋ naǧaşylaryna qydyryp kettı, - dedı şeşem.
Şeşemnıŋ öŋı bal-būl janyp, jasaryp ketkendei körındı. Menıŋ jasymda ūzatylyp, qyryq jetısınde ūşqan ūiasyna kelgenı köŋılın toǧaitqan şyǧar dep oiladym. Naǧaşy apam da ainalyp-üiırılıp bäiek boldy. Kiınıp, tysqa şyqtym. Mamyrdyŋ mamyrajai şuaǧy tögılıp, jer-älem jainap tūr. Qyzdardyŋ syŋǧyrlaǧan külkısı estıldı. Säl ärırektegı kök jasaŋǧa jaiǧan alaşa üstınde ekı qyz otyr. Ükılı taqiia kiıp, bürmelı köilek kigenı qolyna dombyra ūstapty. Endı bırı köilektıŋ syrtynan kamzol kiıp, bılektei qos būrymyn aldyna tastapty. Şaşyna taqqan şolpysy kün nūryna şaǧylysyp, jarq-jūrq etedı. Tüzge baru üşın olardyŋ janynan ötuge tura keldı. Men jaqyndaǧanda ekı qyz ornynan atyp tūrdy.
- Sälem berdık.
- Sälem berdık.
Men de amandasyp, ärı qarai kettım. Yŋǧaisyzdanyp, jürısımnen jaŋylǧandai küi keştım.
Qyrdy ainalyp, süt pısırım uaqyttan soŋ üige oraldym. Dastarhan jaiylyp, naǧaşy apam da dastarhan basyna jaiǧasypty. Älgındegı dombyra ūstaǧan aqqūba qyz jez samauyrdyŋ qūlaǧyn ūstap, şai qūiyp otyr. Qūrbysy joq. Naǧaşy apam ony «jamaǧaiyn tuysymnyŋ qyzy» dep şeşeme tanystyryp jatty. Qyzylküreŋ şaiǧa maŋdaiy jıpsıgen ekı kısı tausylyp bermeitın auyl üidıŋ äŋgımesın aituǧa kırıstı. Äredık aqqūba qyzǧa ūrlana qaraimyn. Ol ūzyn kırpıkterın qaǧyp-qaǧyp qoiyp, maǧan mülde nazar audarmaǧan jandai otyr. Auyzdyǧa söz, aiaqtyǧa jol bermeitın Syr boiynyŋ syrbazy ekenımdı qaiteiın, kerme iyq, keudesın tık ūstaityn aqqūba qyzdyŋ mysy basa bergenıne ıştei namystanyp ta qaldym.
- Äi, şyraqtarym! Şai ışıp bolsaŋdar, syrtty ainalyp kelıŋder. Ǧaliia, qonaǧyŋa eldı, jerdı tanystyr. Küi tartyp ber, būl qyzym küişı özı. Bız otyra beremız, - dedı naǧaşy apam.
Ǧaliia keregege süieulı dombyrasyn aldy, soŋynan erdım. Ekeuımız jaiylǧan alaşanyŋ üstıne baryp otyrdyq.
- Dombyra tartasyŋ ba? - dedı Ǧaliia.
- Joq.
- Mülde?
- Bırer ännıŋ basyn qaiyramyz endı. Dariianyŋ qasynan qūdyq qazyp qaiteiın, - dedım.
Ǧaliia jymiyp küldı de dombyrasyn qūlaq küiıne keltırdı. Şeber sausaq tereŋ tüisıktıŋ ämırıne baǧynyp zaulai jöneldı. Ai jarym jürıp kelgen şeksız de şetsız saiyn dala köz aldyma keldı. Sol saiyn dalada şybyn janyn alyp qaşqan aqsaq qūlan, aşköz aŋşy elestedı. Şeşem sekıldı sartap saǧynyşyn arqalap, botadai bozdaǧan mūŋlyq öksıp, özegım örtendı. Keide aspan astynda eşkımdı teŋgermeitın qaisar ruhym qanat qaǧyp, üzeŋgı bauym segız qabat boldy... Eŋ qyzyǧy osy sätte ien baqqa qūs bolyp ūşyp kelıp, sılkınıp qyzǧa ainalǧan Şämşäbanudy körıp, esınen tana ǧaşyq bolǧan Jihanşadai mäjnün hälım edı.
- Özıŋ de tal boiynda bır mın joq jan ekensıŋ, önerıŋ tıpten özegımdı örtedı. Otyŋa küidırdıŋ men beibaqty!
- Ne kübırlep kettıŋız, - dep küldı Ǧaliia. - Osymen toqtai qalaiyn, şarşap keldıŋız. Būl qu aǧaş jerge perıştenı de, jyndy da qondyrady. Şalyǧy tiıp jürer sızge.
- Ras, şarşappyn, - dep alaşaǧa jantaia kettım. - Būl küidıŋ bärın qaidan üirenıp jürsıŋ?
- Kışkentaiymnan dombyraǧa äues boldym, äkem marqūm da osy öŋırdegı däulesker küişılerdıŋ bırı edı, - dedı Ǧaliia kürsınıp. Onyŋ bal-būl janǧan jüzıne mūŋ oinap şyǧa keldı.
- Keşır, bıteu jaraŋdy tyrnasam.
- Joq, ondai bolǧan joq. Men keteiın, jeŋgem ızdep qalady. Keşke aq süiek oinaimyz. Barasyz ba?
- Baram, baram, - dep men de ornymnan tūrdym.
Ǧaliianyŋ bürmelı köilegı jer syzyp, ükısı būlǧaqtap ekı-üş üidı ainalyp ketkenşe soŋynan melşiıp qarap tūryp qaldym.
Kün batty. Aidyŋ äppaq säulesı töŋırektı kündızgıdei, aiparadai anyq körsetedı. Jerge tüsken ine tabylatyndai mūndai jaryq ta tymyq tündı būryn-soŋdy körgen emespın. Anda-sanda auyldyŋ abalap ürgen itterı bolmasa, azan-qazan dauystar tynǧan. El orynǧa otyryp, jer oşaqtaǧy jyltyldap janǧan ottar da bırsın-bırsın söne bastapty.
Auyldan şetkerek altybaqan maŋyna jinalǧan qyz-jıgıtter oiyn-tamaşanyŋ qyzyǧyna batyp, mäz-meiram. Ūzyntūra jıgıt ısek qoidyŋ äbden aǧaryp, müjılgen jambas süiegın qūlaştap tūryp alysqa atty. Jinalǧan jastar aq süiek tüsken şilı, jusandy alqapqa jamyrai jügırdı.
Men yqşam kiınıp, şaşyn töbesıne tüigen Ǧaliianyŋ soŋynan erdım. Tez-tez basyp şilı, qopaly jazyqqa bettegen ol kenet artyna būrylyp qarady. Öŋmeŋdep soŋynan kele jatqan menı kördı de syqylyqtap küldı. Onyŋ marjandai äppaq tısterı anyq körındı. «Saǧan jetkızbeimın» degendei ol säl jügırıp bardy da, kılt toqtai qaldy.
- Oibu!
- Ne bop qaldy?! - dep janyna jügırıp jettım.
- Etıgımnıŋ ökşesı tüsıp qaldy.
Şöptıŋ arasyn aqtaryp qarap, tüsken ökşenı tauyp aldym. Tızesıne qolyn qoiyp jerde otyrǧan Ǧaliiaǧa qarama-qarsy otyrdym. Jüzınen mūŋ taby baiqalady.
- Uaiymdama! Şimen şegelep berem ökşeŋdı, - dedım.
- Olai da bola ma?
- Ebın tapsaŋ, bärı bolady, - dep qonyşymnan kezdıgımdı şyǧaryp, bır tüp şidıŋ ışınen qatty, juan özegın kesıp äkeldım. Qatty özektı kesıp-kesıp, jıŋışkertıp ūştap:
- Etıgıŋdı şeş, - dedım Ǧaliiaǧa.
Ol etıgın şeşıp, qolyma berdı. Etıktı ekı tızemnıŋ ortasyna qystym. Ūştalǧan şidıŋ özegın jūqa, jalpaqtau ökşenıŋ orta tūsyna jıberıp, kezdıktıŋ jalpaq sabymen qaqtym. Qarsy aldymda bır tızerlep otyrǧan Ǧaliianyŋ baiau tynys alǧany da estılıp, ystyq demı tūla boiymdy şarpyp, jan rahatyna bölendım. Asyqpai, ainaldyryp jiı-jiı qaǧylǧan şidıŋ özegı ökşenı tastai qyp bekıttı.
Ǧaliia etıgın kiıp, ärı-berı jürdı. Jerge ūryp ta kördı. Ökşe myzǧymady.
- Myna önerıŋızge täntımın! Şeber ekensız, - dedı ol.
Jastardyŋ dabyrlaǧan dauysy, äredık salǧan än, tartqan küilerı estıledı. Özıme auaşaraq, Ǧaliiamen oŋaşa qalǧan osy sätten artyq eş närse joq edı. Mūqym dünie nūrlanyp, nūrǧa malynyp tūrǧandai aiauly, äsem.
- Ǧaliia!
- Au!
- Menımen erıp ketseşı.
- Qaida?
- Elıme alyp keteiın senı.
- Qalaǧan jaǧyŋyzǧa jetektep ala jöneletın tailaq boldym ba men sonda?! - dep Ǧaliia syŋǧyrlai küldı.
- Jo-joq! Qūda tüsıp, asyqpai degenım ǧoi.
Ǧaliia külkısın sap tyidy. Qos tızesıne qoiǧan qolyna iegın süiep, ünsız otyryp qaldy. Tereŋ tynys alyp, baiau kürsındı.
- Maǧan qūdalyq aittyryp qoiǧan. Erık-qalauy özınde joq janmyn men bır...
- Ǧaliia!
Aiqailaǧan äieldıŋ aşy dauysy estıldı.
- Menı jeŋgem ızdep jatyr, - dep Ǧaliia ornynan tūryp, jügıre jöneldı.
Qu dünie qūm basqandai qūlazyp sala berdı. Neşe kün erulep elge qaitqanşa Ǧaliia qarasyn körsetpedı. Adyrdan asyqanşa Ǧaliia qalǧan auylǧa qaiyrylyp qaita-qaita qaradym. Jer tübındegı tübekten aiyqpas dert arqalap qaittym. Elge jetkenşe jel sybyrlaǧan ba, aqqan su apardy ma, ūşqan qūs, jügırgen aŋ jetkızdı me «Şideme şegeleme» küiı el-eldı aralap, küişı bıtkennıŋ qoŋyr dombyrasyna qonypty...
- Ūiqysyrap otyrsyŋ ba?! - dep jazuşy dos sanymnan mytyp qaldy.
Eles düniesınen oralǧandai basymdy şaiqap-şaiqap, jinalyp otyrdym. Küişı qyz:
- Jaŋa aiqanymdai Nauşa qyzdyŋ: «Jazdyŋ aily tünınde auyldyŋ qyz-jıgıtterı jinalyp aqsüiek oinauǧa şyqtyq. Söitıp abaisyzda etıgımnıŋ ökşesın taidyryp aldym. Qasymdaǧy aq süiektı bırge ızdep kele jatqan jıgıt etıgımnıŋ ökşesın şimen şegelep berıp edı. Sol jıgıttıŋ önerıne riza bolyp, şyǧarǧan küiım edı. «Şideme şegeleme» dep atalady», - degen küiı osy eken, - dep tüiındedı sözın.
Şaǧyn kezdesudı sätımen ötkerıp, jazuşy dos ekeuımız qonaqüige qaittyq.
- Mındetımızdı atqardyq, jūmysymyz bıttı. Erteŋ taŋmen Almatyǧa ūşamyz, - dedı jazuşy.
- İä, taŋmen būl tübekten ketemız. Jaŋaǧy bälenbai jylda törkınıne barǧan äieldıŋ topyraǧyn şeŋgeldep qūşqanyn aitsaŋşy. Ǧaliia qandai ǧajap küişı!..
- Qandai äiel, qandai Ǧaliia!
- A-a... İä, iä. Men şatasyp, basqa närse aityp kettım…
Ūqsas jaŋalyqtar
