Arhivte 1922-1945 jyldarǧa tiesılı audiovizualdy qūjattardyŋ ışınde qandai nūsqa joiylatyny turaly tiıstı mekeme jauap berdı. Būryn Mädeniet jäne sport ministrlıgıne qarasty bolǧan, bügınde Mädeniet jäne aqparat ministrlıgıne baǧynatyn Arhiv, qūjattama jäne kıtap ısı komitetı būǧan deiın sol aralyqqa tiesılı bır de bır qūjat joiylmady deidı. Al qūjat joiu mäselesınıŋ nege däl qazır qozǧalyp otyrǧany turaly sūraqtyŋ basy aşyq qaldy.
30 qazanda «Qazaqstan» arnasy Alaş qozǧalysy men «Alaşorda» partiiasyna qarsy bolyp, bolşevikterdıŋ quǧyndau nauqanyna belsene aralasqan, soŋynan özı de bolşevikterdıŋ qūrbany bolǧan Säken Seifullinıŋ videosy Mäskeu mūraǧatynan tabylǧanyn süiınşıledı. Säken jalǧyz emes, 1935 jyly Qazaq avtonomiiasynyŋ 15 jyldyǧy räsımınde tüsırılgen videoda Älıbi Jankeldinıŋ, Oraz Jandosovtyŋ jäne äzırge anyqtalmaǧan basqa da bırneşe adamnyŋ beinesı bar. Qazaqstan tarihyndaǧy atauly tūlǧalar beinelerınıŋ basqa el arhivterınen tabylǧany ülken olja. Degenmen jergılıktı arhivtegı audi-video qūjattardyŋ jaǧdaiy qalai? JOIYLA MA, JOIYLMAI MA? Qyzmetınen ketken Mädeniet jäne sport ministrı Ashat Oralov Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2014 jylǧy 23 qyrküiektegı № 1003 qaulysymen bekıtılgen Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgı turaly Erejenıŋ 15-tarmaǧynyŋ 243 -3) tarmaqşasyna säikes būiryq şyǧarǧan bolatyn. Onda 2023 jyly 25 tamyzda şyqqan Qazaqstan Respublikasynyŋ «Arhiv qorynyŋ qūjattaryn saqtau qabyldau esepke alu turaly» Qaǧidaǧa «1922-1945 jyldar aralyǧynda jasalǧan audiovizualdy qūjattardy joiuǧa rūqsat etıledı» degen bap engızılgen. Būl mäsele däl osy tūsy köptıŋ arasynda dau tuǧyzyp, talqyǧa tüstı. Sol kezde genealog Nūrjan Sädırbekūly Facebook paraqşasyna osy būiryqtyŋ qazaq tarihyna jasalǧan qiianat ekenın aityp, dabyl qaqqan edı.«2023 jyly 25 tamyzda şyqqan Qazaqstan Respublikasynyŋ «Arhiv qorynyŋ qūjattaryn saqtau qabyldau esepke alu t.b. turaly» Qaǧidaǧa «1922-1945 jj. aralyǧynda jasalǧan audiovizualdy qūjattardy joiuǧa rūqsat etıledı» degen bap engızılgen. Osy jerı menı taŋqaldyrdy? Ata-babasynyŋ jalǧyz suretın, videosyn, taspaǧa jazdyrǧan sözın ızdep tappai jürgen neşe jüzdegen adam bar. Bır auyldyŋ, mekteptıŋ, zauyttyŋ 1920-1945 jyldary aralyǧyndaǧy eskı fotosuretterın, videosyn ızdep jürgender qanşama. Miyma syimai otyr,- dedı ol.Atalǧan qaǧida boiynşa, «Adyrna» ūlttyq portaly Qazaqsan Respublikasynyŋ Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ Arhiv, qūjattama jäne kıtap ısı komitetıne ekı ret hat jazyp, saual joldady. Ūzaǧynan ūzaq küttırgen jauapta, komitet 1922 jyldan 1945 jyldy qosa alǧanǧa deiıngı kezeŋde qalyptasqan audiovizualdy qūjattardy joiu uäkılettı organnyŋ kelısımı boiynşa jüzege asyrylatynyn alǧa tartty.
«Arhiv ısı salasyndaǧy uäkılettı organǧa qatysty mäsele boiynşaQazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrınıŋ 2023 jylǧy 25 tamyzdaǧy № 235 būiryǧymen bekıtılgen Ūlttyq arhiv qorynyŋ qūjattaryn jäne basqa da arhivtık qūjattardy vedomstvolyq jäne jeke arhivterdıŋ qabyldau, saqtau, esepke alu men paidalanu qaǧidalarynyŋ (būdan ärı – Qaǧidalar) 40-tarmaǧyna säikes 1922 jyldy qosa alǧanǧa deiıngı kezeŋde jasaqtalǧan audiovizualdy qūjattar joiuǧa bölınbeidı. 1922 jyldan 1945 jyldy qosa alǧanǧa deiıngı kezeŋde qalyptasqan audiovizualdy qūjattardy joiu uäkılettı organnyŋ kelısım boiynşa jüzege asyrylady.Būl norma 1922-1945 jyldar aralyǧynda keiınge qaldyrylǧan audiovizualdy qūjattar uäkılettı organnyŋ kelısımınsız joiylmaitynyn, iaǧni uäkılettı organnyŋ kelısımınsız bırde-bır qūjat joiyluǧa jatpaitynyn jetkızedı» delıngen jaŋyltpaş jauapta.UÄKILETTI ORGAN DEGEN KIM? Komitettıŋ jauaby boiynşa, «Ūlttyq arhiv qory jäne arhivter turaly» Qazaqstan Respublikasy Zaŋynyŋ 1-babynyŋ 22) tarmaqşasyna säikes uäkiletti organ – arhiv ısı jäne basqarudy qūjattamalyq qamtamasyz etu salasynda basşylyqty jüzege asyratyn ortalyq atqaruşy organ bolyp esepteledı.Sondai-aq, Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı de arhiv ısı jäne basqarudy qūjattamalyq qamtamasyz etu salasyndaǧy uäkılettı organnyŋ qatarynda.
«Zaŋnyŋ 6-babynyŋ 1-tarmaǧynda Ūlttyq arhiv qorynyŋ qūjattaryn joiu qūjattardyŋ qūndylyǧyn memlekettık saraptau negızınde jürgızıletını belgılengen. Öz kezegınde, Zaŋnyŋ 6-babynyŋ 2-tarmaǧyna säikes qūjattardyŋ qūndylyǧyna memlekettık saraptamany uäkılettı organ qūratyn Ortalyq saraptau-tekseru komissiiasy (OSTK) nemese Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq arhivı, ortalyq memlekettık arhivter, Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ Arhivı, arnauly memlekettık arhivter, oblystardyŋ, respublikalyq maŋyzy bar qalalardyŋ jäne astananyŋ jergılıktı atqaruşy organdary qūratyn saraptau-tekseru komissiialary jürgızedı.Zaŋnyŋ 3-babynyŋ 3-tarmaqşasyna säikes saraptamalyq-tekseru komissiiasynyŋ qorytyndysy negızınde uäkılettı organ tarihi jäne özge de qūndylyǧy joq jäne praktikalyq maŋyzdylyǧyn joǧaltqan qūjattardy saqtau merzımderı men joiu tärtıbın belgıleidı» delıngen atalmyş jauaptardyŋ bırınde.QANDAI QŪJAT JOIYLADY? Odan keiın, zaŋnyŋ 6-babynyŋ 1-tarmaǧyna jäne Qaǧidalardyŋ 19-tarmaǧyna säikes qūjattardyŋ qūndylyǧyn saraptau qūjattardyŋ şyǧu tegı, mazmūny, syrtqy erekşelıkterı ölşemderın keşendı qoldanu jolymen jürgızıledı. Qaǧidalardyŋ 25-tarmaǧyna säikes qūjattardyŋ qūndylyǧyna saraptamany josparly türde jyl saiyn mekeme arhivınıŋ jūmyskerı jürgızedı eken. Memlekettık arhivtıŋ jinaqtau közı bolatyn ūiymda qūjattardyŋ qūndylyǧyna saraptama jürgızu tiıstı memlekettık arhivtıŋ, Qazaqstan Respublikasy Prezidentı Arhivınıŋ ädıstemelık basşylyǧymen jäne konsultasiialyq kömegımen jüzege asyrylady. Būl jauaptan kesımdı bırdeŋe kütu qiyn. Degenmen bır tüsınuge bolatyny – joiyluǧa ketetın qūjattar negızınen qaitalama aqparat jäne dublettı nūsqalardy qamtityn siiaqty. Bıraq onsyz da sirek qūjattardyŋ qosymşa nūsqalary kımge qandai kedergı keltıretının tüsınu qiyn edı, rasymen. Esesıne, qlttyq resurs retınde neǧūrlym köıbrek nūsqanyŋ saqtalǧany tiımdı emes pe edı?.. Qaita-qaita saual joldap, qanşama sony tüsınuge tyrysqanymyzben, totyqūs jattap alǧan mätındei mynandai saraŋ jauap aldyq. Būl – bırınşı problema.
«1922 jyldan 1945 jylǧa deiıngı kezeŋdı qosa alǧanda keiınge qaldyrylǧan audiovizualdy qūjattar boiynşa ūiymda qūjattardyŋ qūndylyǧyna saraptama jürgızu OSTK-men kelısım aiasynda jürgızıledı. Qaǧidalardyŋ 27-tarmaǧyna säikes qūjattardyŋ qūndylyǧyna saraptama jürgızu şartymen uaqytşa saqtau merzımındegı qūjattardy qaitalanatyn aqparatpen joiu jäne dublettık qūjattar olardy tūraqty saqtauǧa ırıktelgen qūjattarmen salystyrǧannan keiın ǧana jüzege asyrylady» delıngen komitet jauabynda.«QŪJAT JOIYLMADY». ENDEŞE, ENDI JOIýDYŊ MÄNI NEDE? Arhiv komittetınıŋ aituynşa, Memlekettık arhivke tūraqty saqtauǧa tapsyrylǧan qūjattar joiyluǧa jatpaidy. Tek tarihi jäne özge de qūndylyǧy joq jäne praktikalyq maŋyzdylyǧyn joǧaltqan qūjattarǧa joiu tärtıbı belgılenedı. Būl – ekınşı problema. Komitettıŋ būl jauabynyŋ tasasynda taǧy da sūraq tuyndaidy. Qūjattyŋ qūndylyǧy joqtyǧyn, praktikadan mahrūm qalǧandyǧy qalai anyqtalady? Bıraq oǧan komiettıŋ jauaby qaşan da daiar siiaqty. Taǧy da uäkılettı organ... Degenmen, komitet «Adyrnanyŋ» osy tärtıppen qandai qūjattar joiylǧany turaly saualyna 1922-1945 jyldar aralyǧyna tiesılı audiovizualdy qūjattardyŋ bırde-bıreuı joiylmaǧanyn habarlady. Sonda būl aldaǧy uaqytqa jasalǧan «qam» bolǧany ma? «Tüs tüsınsem būiyrmasyn» degennıŋ kerı kelıp tūr. Mūndai norma bekıtu ne üşın qajet bolyp otyrǧanyn sol küiı tüsıne almaǧanymyzdy jasyra almaimyz. Jäne ony patşa köŋıl oqyrmanǧa tüsındıre almai otyrǧanymyz üşın keşırım sūraimyz. Tek bar bolǧany qandai qūjattardy joiuǧa bolatynyn ǧana anyqtai alǧan siiaqtymyz. Bıraq sebep pen saldar köŋılge köleŋke tüsırgen küiınde qala berdı... Resmi mälımet boiynşa, arhivterdıŋ pasportyna säikes 1922 jyldan 1945 jylǧa deiıngı aralyqqa tiesılı memlekettık arhivterde saqtalǧan audiovizualdy qūjattardyŋ sany 1991 jylǧy jaǧdai boiynşa 14 myŋ 674 bırlıktı qūraidy. Onyŋ ışınde: memlekettık arhivterde - 6 myŋ 539, «Ortalyq memlekettık kino-fotoqūjattar jäne dybys jazbalary arhivı» respublikalyq memlekettık mekemesınde 8 135 qūjat saqtalǧan.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
