Búgingi kúndi Palestına eli týraly aqparattardy qaraýǵa arnadym. Derekti fılmder qarap, maqalalar oqydym. Pikirler ártúrli. Bir-birin joqqa shyǵarady. Óz basym Palestına degen eldiń ózi “qoldan jasalǵan el” degen oı túıdim. Evreılerdiń Rım ımerııasy tusynda sol jerden ketip, Ekinshi dúnıejúzlik soǵys kezinde jáne soǵystan keıin aıtarlyqtaı bir bóligi sol jerge qaıta shoǵyrlana bastaǵanyn bilemiz. Evreılerdiń úlken bóligi AQSh-qa attanǵan edi. Bul Germanııadaǵy evreıler genoıdimen tikeleı baılanysty jaǵdaı.
Palestına negizinen geografııalyq ataý. Al negizgi halqy sol jerdegi jutylyp, arabtanyp ketken evreılerdiń ózderi, túrli az ulttar. Arabtanyp ketken soń olar álbette arabtar jaǵynda. Búginde olar “Palestınalyq arabtar” atpen belgili.
Ejelde bul aımaqta Fılıstımlıandar atty el Injilde atalady. Palestın jurty ózderin sol fılıstımlıandarmen baılanystyrady. Biraq genetıkalyq zertteýler olardy qazirgi batys evreıleri retinde kórsetedi.
Bul Oralyq Azııanyń jazyq dalasy emes, alaqandaı jerde az ulttar mıdaı aralasyp keteri óz-ózinen túsinikti ǵoı.
Palestına eli bolmaǵan degenge qandaı derekter usynylady?
- 1967 jylǵa deıin palestınder degen el jaıly esh jerde resmı derek atalmaıdy;
- Palestınderdiń ózindik mádenıeti, tili joq, naqyraq aıtqanda, mádenı turǵyda musylman Mysyr, Lıvan, Iordan elderinen esh aıyrmashylyǵy joq;
- Birinshi dúnıe júzilik soǵystan keıin ol aımaqta arab tilindegi “Ońtústik Sırııa” atty gazet shyǵyp turǵan.
“Palestına degen el joq, ol - Sırııa eliniń bir bólshegi” dep aıtqan Sırııa eks-prezıdenti Hafez Asadtyń sóziniń jany bar.
Táýelsizdigi keı memleketter tarapynan tolyq moıyndalmaǵandyqtan avtonomııaly el bolyp otyrǵan Palestına elinde arabtar (taza arab ekenine kúmán bar), samarıtıandar jáne evreıler turyp jatyr. Jartysynan kóbi soǵystan qajyp shetel asyp úlgergen. Qazirgi sonda qalǵan jurt 4.5 mln shamasynda.
Jaqynda palestındikterdi qasyndaǵy kórshi, tili men dini bir arab elderi qabyldamaı jatqanyn aqparattardan oqydyq. Ne sebepti? Mádenı turǵyda arabqa aınalǵan bul elder palestındikterdiń túbi ózderinen basqasha el ekenin jaqsy biletin bolar. Odan bólek, Saýd Arabııa sııaqty elder jergilikti “Hamas” sııaqty uıymdaryn aıdap salyp, Palestına halqyn otqa aıdap otyr. Qurbandyq el retinde oınatyp, bireýdiń qolymen ot kóseýde.
Palestınalyqtar men evreılerdiń qan jaqyndyqtary 85 paıyzǵa jýyq dep kórsetedi genetıkter. Al evreıler men arabtardyń da týystyǵy osy shamalas. Semıttik til tobyndaǵy elder. Dinı alaýyzdyǵy bolmasa, bir shańyraqtyń astynda birigip ómir súre alar ma edi, kim bilsin?
Irýsalım - ıýdaızm ǵana emes, hrıstıan men ıslam dinderi úshin de qasıetti qala sanalady.
Abramıstik týystas osy úsh dinniń de toǵysqan jeri, atap aıtqanda, úsh dinniń de ejelgi ǵıbadathanalary osynda paıda bolǵan. Hadıster boıynsha, Irýsalımdegi Al-Aksa meshitindegi jasalǵan 1 namaz - 500 namazǵa teń.
Aıta ketý kerek, Krest joryǵy da osy Irýsalımdegi ǵıbadatha - Isa paıǵambar (“Qudaı qabiri” dep te ataıdy) jerlengen jerdi musylman seljuqtardan qutqarýǵa baǵyttalǵan edi.
Qarap otyrsaq, bul “qasıetti jer” úshin soǵys evreılerdiń dańqty patshasy Dáýit jaýlap alyp, ortalyq etkennen bastap úzdiksiz júrgen eken.
Evreı ulty sol zamanda dindi týrızm oshaǵy jáne tıimdi bızneske aınaldyra bilipti. Rım ımperııasyn ortalyqtandyryp, kúsheıtýge baǵyttalǵan hrıstıan dini ókilderi alystan at arytyp Irýsalımge kelip, ǵıbadat jasaǵan. Jap-jaqsy tabys ta tapqan. Musylmandar Mekkege baryp, qajylyq óteıtini tárizdi. Aıtpaqshy, álgi Irýsalımdegi al-Aqsa meshitine musylmandar da barýǵa qushtar.
