Byltyr jäne aldyŋǧy jyly, Alaş Ordanyŋ 100 jyldyq mereitoiy ötken kezde, qoǧamymyzda Alaş ükımetın qūrǧan ziialy qauym turaly ǧana emes, Alaş qozǧalysyna qoldauyn körsetken demeuşı mesenattar jönınde bıraz äŋgıme aityldy, ūmytyla bara jatqan esımderı ataldy. Sol demeuşılerdıŋ tızımındegı bırı – Semeilık käsıpker Jüsıpūly Äbdırahman.
Alaş mesenattary turaly derekterdı Sūltan Han Aqqūly tereŋ zerttep, būl taqyrypty qoǧam aldynda bırneşe ret köterdı. Alaş qozǧalysynyŋ ıs-qimylyna qoldauyn körsetken däulettı adamdar, tabysty käsıpkerler turaly köp mälımettı Erlan Sydyqovtyŋ, Mūrat Kenemoldinnyŋ eŋbekterınde tabuǧa bolady. Alaştyŋ baspasözınıŋ negızın qalauyna, äskerdı qamtamasyz etuıne qarjy bölıp, Semeidegı üiınde Alaş ükımetınıŋ otyrystaryn ötkızuıne mümkınşılık bergen Qarajan Ükıbaevtyŋ taǧdyry turaly qūndy qūjattaryn mūraǧattardyŋ tübınen qazyp tapqan, kıtabynda jariialaǧan Bolatbek Näsenovtyŋ eŋbegı zor. Terı, bylǧary, et önımdeu salasynda «naryqtyŋ patşasy» bolyp sanalǧan käsıpker Qarajannyŋ ömırı älı zertteuşılerınıŋ ūşqyr qalamyn kütıp otyr. Kelesı jyly Alaştyŋ demeuşısı Mūhamethan Seiıtqūlovtyŋ 150 jyldyǧy toilanady. Būl kısınıŋ üiı de Qarajannyŋ üiındei Ertıstıŋ sol jaǧynda ornalasqan. Mūhamethannyŋ üiı de talai Alaş ziialylaryn körgen. Seiıtqūldyŋ Mūhamethany da Alaş ükımetınıŋ janaşyr demeuşılerınıŋ bırı edı. Sol kezde qazaqşa Alaş qala, orysşa Zarechnaia sloboda dep atalatyn jerınde, qazırgı Jaŋa Semeidıŋ Mūhtar Äuezov köşesınen Ertıske qarai tömen tüsetın jaqta Alaş ükımetınıŋ keŋselerı, ǧimarattary käsıpker-saudagerlerınıŋ üilerınde ornalasqan. Qazırgı taŋda, ökınışke orai, Tınıbai meşıtınıŋ janynda tūrǧan Mūhamethannyŋ üiı de, qasyndaǧy saudager Aleksandr Erykalovtyŋ, Qarajan Ükıbaevtıŋ, Äbdırahman Jüsıpovtıŋ üilerı de joq. Qaŋqalary da qalmaǧan, tūratyn orny ǧana bar. Semeidegı Alaştan qalǧan jalǧyz mūra – Ertıstıŋ oŋ jaǧynda ortalyq, Tatkrai jaqta tūratyn Äniiar Moldabaevtyŋ üiı, Alaş arystarynyŋ mūrajaiynyŋ ǧimaraty. Al, Jaŋa Semeidegı Alaş ükımetınıŋ jalǧyz kuägerı – Tınıbai meşıtı. Sol meşıttıŋ maŋaiynda boi kötergen Mūhamethannyŋ, Qarajannyŋ, Äbdırahmannyŋ üilerı – Alaştyŋ Ordasynyŋ jüregı edı, al būl üilerdıŋ ielerı bolsa, sol zamannyŋ käsıpkerlerı, saudagerlerı, mesenattary – Alaşqa jan aşityn tırekterı edı. Äbdırahmannyŋ üiınde Alaştyŋ tılı, közı, qūlaǧy bolyp sanalǧan «Saryarqa» gazetınıŋ, «Abai» jurnalynyŋ basyp şyǧaratyn «Järdem» baspahanasy ornalasqan (gazet-jurnaldyŋ demeuşısı, Semeide baspahana jäne baspasözıne zor ülesın qosqan azamat Qarajan edı). Oǧan qosa, Mūhamethannyŋ, Qarajannyŋ, Erykalovtyŋ üilerındegındei Alaş ükımetınıŋ memlekettık maŋyzy bar mäselelerı talqylanatyn otyrystary öttı. Äbdırahmannyŋ üiı ekı qabatty, on bölmelı, qyzyl kırpışten qalanǧan edı. Onyŋ meken-jaiy qazırgı Ötepbaev köşesı, 50-ınşı üine säikes edı. Būryn būl köşenıŋ aty Svobodnaia edı. «Okean» bazary men Ertıs özenınıŋ arasynda, jekemenşık üiler sektory men jaŋa salynǧan toǧyz qabatty üilerınıŋ ornynda tūratyn edı. Äbdırahman Jüsıpūlynyŋ arǧy atasy Oljaşy batyr edı. Oljaşy batyr Esımhannyŋ qolbasşysy bolyp, qataǧan qyrǧyny, Esım hanǧa qastaŋdyq jasap bilıkke talasqan Tūrsyn handy taqtan qūlatuy, 1628 jyly Türkıstandy azat etuıne, Taşkent alynuyna qatysqan. «Han Tūrsyndy ant ūrsyn» degen ūranmen Esım handy qoldaǧan top batyr – azamattarynyŋ (onyŋ ışınde Şanşar abyz, Şaqşaq batyr, Tobyqty Sary – Älı batyrlary, Marǧasqa men Jiembet jyrau bar) basynda tūrǧan Oljaşy, 17 ǧasyrdaǧy qazaqtyŋ bas batyrlary Alatau, Qarasai, Jalaŋtös bahadür siiaqty esıl erlerdıŋ qatarynda qazaqtyŋ has batyry dep atanǧan. Onyŋ ūrpaǧy, Äbdırahmannyŋ bergı atasy – Közbergen baqsy. Közbergen emşı, şipager, balger, dalanyŋ dästürlı medisinasynyŋ jetık meŋgergen tūlǧa, baqsylardyŋ soŋǧy tūiaǧy edı. Qorqyttan mūra bop qalǧan qobyzdy tartqan Közbergen öz zamanynyŋ Qoilybaiy edı. Yqylas, Tılep qobyzşylar bırınşı kezekte sazgerler bolsa, Közbergen qobyzşy täuıp-därıger, şipager, baqsy edı. Gipnozdyŋ qūdıretın bılıp, transqa tüsıp, qobyzyn mistikalyq aspap retınde körıp, Közbergen baqsy Şoqan Uälihanovtyŋ jazǧan daladaǧy şamanizm qaldyqtary turaly maqalasynyŋ keiıpkerındei edı. Arǧyqazaq, kök türık atalardan qalǧan täŋırşıl, baqsylyq räsımderınıŋ elementterın emdeu, dästürlı medisinanyŋ maqsatynda paidalanǧan Közbergen Babyr Baiqonaq, Qūrmanbai abyz, Qūrtqa täuıp siiaqty äigılı şipager edı. Közbergennıŋ nemeresı Jüsıp qajy bolsa, atadan qalǧan qobyzdyŋ qylyna jolamai, baqsylyq täŋırşıl räsımderın oryndamai, şariǧattyŋ jolymen jürıp, Isläm dınınıŋ bes paryzyn tolyǧymen oryndap, namaz men orazasyn tastamaǧan, qajylyqqa barǧan taqualy jan edı. Bır äulettıŋ tarihy qazaq elınıŋ tarihymenen sabaqtas, elımızde dın men dästürdıŋ bırge qosylyp qarama qaişylyqsyz bırge jürgendıgın, halyqtyŋ nanym-senımderınıŋ transformasiiasyn anyqtaidy. Jüsıp myrza Öndırbai halfe men Qūqnanbai, Noqa men Botaqan qajynyŋ jolyn kuyp qajylyqqa barǧan azamat edı. Allanyŋ, paiǧambardyŋ dınınıŋ talaptaryn oryndaǧan Jüsıp jomart, parasatty, qoly aşyq, aǧaiyn-tuys, körşı-qonaqtarǧa, kedei-mūqtajdarǧa qolynda baryn beruge aiamaityn jan edı. Äbdırahman bolsa jastaiynan öz zamanyna sai käsıbımen ainalysa bastady. Semeide sauda jürgızıp, auyldan qalaǧa mal ötkızıp, ekonomikalyq hab-oazisy bolyp sanalǧan Semeidıŋ törınde düken aşyp, köterme mata satuymen ainalysqan. Sıbır men Türkıstan, Resei men Qytaidyŋ arasyndaǧy keruen joldarynyŋ qaq ortasynda ornalasqan Semei qalasy, Ūly dalanyŋ sauda qaqpasy edı. Būl bazardyŋ törınde ornyn alǧan Äbdırahman jas kezınen tabysty käsıpker ǧana emes, dınge de, önerge de, jaŋa zamannyŋ lebıne de, mesenattyq ıs-qimylyna da jaqyn edı. Äbdırahman Jüsıpūly sauatty adam edı. Kıtap oquyn jaqsy körıp, özı de öleŋderın jazǧan. Qazan qalasynda ǧibratqa toly bırneşe qissylaryn basyp şyǧarǧan. Baspasözdıŋ, baspahananyŋ, oqu-aǧartudyŋ maŋyzyn, halyq üşın qajettılıgın erte tüsıngen Äbdırahman kıtap şyǧaruyna at salysyp, qarajatyn aiamaǧan. Jiyrma alty jasynda «Oraz molla», keiın «Öndırbai halfe» qissylaryn Qazanda basyp şyǧarǧan Äbdırahman dıni ügıt-nasihatyna, qazaq ädebietıne, oqu-aǧartuyna üles qosam degen nietpen jürgen. Äkesı Jüsıp qajy qaitys bolǧanda: «Qajekem, menıŋ qorǧanym, kım bolar endı qor malym? Ajalǧa sebep sol bolǧan, ötırık därıger bır zalym», dep joqtaǧan Äbdırahman sodan berı auyldan körı qalada köp jürgen, auyldaǧy şaruasyn tuysqany Tūrsynbaiǧa tapsyratyn boldy. Ol kezde qazaq qarbyzdy körse de jemese, al limonnyŋ türın körmei, dämın bılmese, Äbdırahman Semeidegı üiınde limon qosyp şai ışetın edı. Dastarqannyŋ basynda jazǧy künı ärdaiym elden kelgen tuys-qonaqtaryn taŋqaldyratyn qarbyz tūratyn edı. Qarajannyŋ küşımen Semeide telefon jüiesı ornatylǧanda, bırınşı telefon abonentterınıŋ arasynda Äbdırahman edı. Symtetıktı körgen tuystarynyŋ bırı, naqty aitqanada Rahymnyŋ Estekbaiy: «Qapyr-ai, atasyn jynmen, balasyn symmen söiletken Qūdaidyŋ qūdıretı» dep taŋ qalǧan. 1917 jyly nauryz aiynda Äbdırhman Jüsıpov Semei oblysynyŋ qazaq qūryltaiyna qatysqan. Oblys qūryltailardyŋ artynan Alaş tuyn kötergen ekı jalpyqazaq qūryltai öttı. Aqyn Säbit Dönentaiūly «Bız bäigege at qosamyz, Alaş dep» jazǧandai, Alaş tuynyŋ köteruıne üles qosqan, Alaş ziialylarynyŋ memleket qūru ideialaryn qoldap, qoldauyn körsetıp, jyluyn jasap, qarajatyn şyǧaryp demeuşı bolǧan bai mesenattardyŋ arasynda Äbdırahman da boldy. Äbdırahman Qazan töŋkerısınen keiın qaitys bolyp, Abyralynyŋ Qaratūmsyq qystaǧynda jerlengen. Tärkıleu, jer audaru, aidau, kämpeske, ūjymdastyru, bai menen halyq jaularyn qūrtu nauqandaryn, aşarşylyq näubetın körgen joq. Balalary - Ahmadi, Mūhamadi Qazaqstandy basqarǧan Goloşekinnyŋ, Semei oblysyn basqarǧan, keiın NKVD ışkı ıster halyq komissary bolǧan Ejovtyŋ, Abyralynyŋ audandyq GPU bas saiasi basqarmasynyŋ komissary Kaigorodsevtyŋ qaharyn körıp, temır tordyŋ ar jaǧynda da jatqan, tuǧan auylynan alys jaqtarǧa köşıp ketuge mäjbür bolǧan. Ahmadi Äbdırahmanov – Ūly Otan soǧysyna baryp, qan maidannan qaitqan joq. Mūhamadi köp jyl qūǧyn-sürgınnen keiın, tuǧan jerı Qainar auylyna qaityp, ūjymşarda esepşı bolyp jūmys ıstedı, tuǧan jerınde qaitys bolyp jerlengen. Artynan ekı qyz qaldy, jien-jienşarlary bar. Ahmadidyŋ ūly – Töleu Äbdırahmanov 1943 jyly Taldyqorǧan jaqtaǧy Börılıtöbe degen eldı mekenınde düniege kelıp, soǧys jyldarynan keiın şeşesımen, qaryndasymen atalarynyŋ jerıne köşıp keldı. Töleu Äbdırahmanov būryŋǧy Semei oblysy Abyraly audanynyŋ ortalyǧy – Qainar auylynda şirek ǧasyr därıger bolyp adal qyzmet ettı. Aq halatty mamandy auyldyŋ kärı-jasy joǧary därejelı därıger dep tanyp, erekşe syilaǧan. Bır de bır auyldaǧy mereke, mädeni ıs-şara, teatrlyq qoiylym önerge juyq belsendı Töleu aǧasyz ötken joq. Alaştyŋ janaşyry Äbdırahman baidyŋ tūiaǧy Töleu Äbdırahmanov biyl köktemde qaitys boldy. Ūrpaqtary Qainar auylynda, Şyǧys Qazaqstannyŋ qalalarynda, elımızdıŋ astanasynda tūrady. Alaş qozǧalysyna qoldauyn körsetken demeuşı mesenattaryn esımderın ūmytpai, Alaştyŋ ardaqty azamattary retınde tūtyp eske alu kerek. Solardyŋ arasynda Jüsıpūly Äbdırahmannyŋ atyn da ūmytpau jön.
Asqar Daiyrbek
