Keregetas bökterınde Şäkerım üşınşı oqtan ajal qūşty. Ǧūlama da, astyndaǧy aty Torjorǧa da qansyrap qūlaǧanyn jaqyn jerden körgen, tıptı oŋ qolyn kötere: «Men ökımetke kerek adammyn, menı audanǧa jetkızıŋder» degen soŋǧy sözderın estıgen kuäler barşylyq. Bıraq, şyndyq aşylmai-aq qala berdı (jazalauşy otriad sarbazdary tıs jarmaimyz dep özara anttasyp, batalasqanǧa ūqsaidy). Sonymen, kemeŋger jüregıne döp tigen üşınşı oq kımdıkı? Tömende osyny anyqtauǧa talpynyp körmekpız.
Ädılı kerek, dümpu bastalǧan 1931 jyldyŋ qyrküiegı men Şäkerım qaza bolǧan 2 qazanǧa deiıngı oqiǧalar töŋıregınde qaueset, hikaialar köp-aq, bıraq... özara qarama-qaişylyqqa toly. Mūnyŋ özındık sebebı bar. Bilık basyndaǧylar (ūşar basynda oblystyq GPU): «Qylmysqa bızdı aparǧan Şäkerım deseŋder, bosatamyz, äitpegende özderıŋdı bailap-matap joq qylamyz» dep kuälerdı bırden-aq qatty ürkıtken. Oǧan qosa, «Ol jalǧyz bolmaǧan, qaruly bandymen bırge kele jatqan» degen siiaqty «mifter» jasau arqyly sūmdyq qylmystyŋ ızın jasyruǧa tyrysyp baqty. Köterılıs kezınde opat bolǧan kämunist Oljabaidyŋ torjorǧasy eŋ qūndy «közırge» ainaldy, ol kımnıŋ taqymynan tabylsa, sol kısı köterılıstıŋ kösemı destı.
Osy aitylǧan jäitterdı anyqtauǧa 1963 jyly Abai audandyq partiia komitetı janynan 9 kısıden komissiia qūrylǧan bolatyn. Şäkärımdı aqtamaq qamynda atalmyş komissiia 3 aida 300-dei adamdy söiletıp, köp materialdar jinaqtaǧan. Tömende solardyŋ ışınen eŋ senımdısı, däleldısı degenderın ǧana ırıktep, onyŋ özınde qarama-qarsy toptan ekı kuänı (bırı – Aitmyrza, ekınşısı – Berdeş) ǧana taŋdap alyp, söiletpekpız.
«Būl oqiǧa tūsynda Qarasartovtyŋ qarauynda chekistık qyzmet atqardym, – deidı Qarasartovtyŋ tobynda bolǧan Aitmyrza Tüŋlıkbaev. – Bandalar Qarauyldy şauyp, Oljabaidy öltırıp ketken soŋ araǧa üş kün salyp Şäkerım aǧa bızdıŋ üige keldı, qatty auyryp jatqan toqsandaǧy äkemnıŋ köŋılın sūrady. Sonda ol: «Qarauyldyŋ balşyq üiın qiratyp, kısı öltırgende jeksūryn körıngennen basqa ne şyǧardy?… Öŋşeŋ aqymaqtardyŋ ısı būl!» – dep, bülınşılıkke qatysqandardy qatty jazǧyryp otyrdy. Sonda onyŋ banda bolǧany qaisy?... Al, aqyn qazasyna kelsek, ol bylai bolǧan. Taŋ mezgılı. Küzdıŋ bır būlyŋǧyr künı edı. Jerdı qyrbaq qyrau basqan boqyrau şaǧy. Küzette tūrǧan başqūrt Halitov anadaidan mūnartyp körıngen bır top attylardyŋ bızge qarai bettegenın körgen. Osy habar qūlaǧyna tiısımen olardy banda dep oilaǧan Qarasartov bızge bırden-aq «Atyŋdar!» dep būiyrdy. Odan-būdan myltyq atyla bastaǧan soŋ analar ırkılıp qaldy. Sol kezde ırkılgen toptan bıreuı üzılıp şyǧyp, atynyŋ jorǧasyn tögıldıre bızge qarai bettedı, jäne de qaita-qaita qolyn köterıp, zalalsyz adambyz degendei belgı berdı. Jaqyndaǧanda Şäkerım ekenın bärımız-aq tanydyq. Bıraq, «Atysty toqtatyŋdar!» degen būiryq bolmaǧan soŋ Halitov ekı dürkın taǧy atty. Şäkerım atynyŋ jalyn qūşa berıp jerge qūlap tüstı. Aty da oŋbai jaraqattandy. Şäkeŋnıŋ bızge bırdeŋe deuge de şamasy kelmedı. At, tüie mıngen qalpymyzda bız ony qorşap bıraz uaqyt ünsız tūrdyq. Būl kezde Şäkeŋ serıkterı zym-ziia joq bop kettı.
Qapelımde jan täsılım qyla almai qinalyp jatqan qarttyŋ qaruyn, üstındegı kiımderın būiryq boiynşa jūrt ülesıp ala bastady. Qasqyr ışık, tymaq, saptama etık, syrma beşmet, şalbar degenderıŋız bır-bırden alynyp bolǧan soŋ aq qyraudyŋ üstınde aq jeide, aq dambalymen qan josa bop aq saqaldy şal jatty. Sonda nachalnik maǧan: «Äi, tobyqty, sen nege almadyŋ?» – dep zekıdı. Men: «Alatyn nesı qaldy?» – degendı yzaǧa bulyǧyp aittym. Ol: «Özın al! Baqanasqa jetkız! – dep būiryq berdı. Men tüiemdı şögerdım de, astymdaǧy öre kiızdı jaiyp jıberıp, soǧan ölıktı ūzyn küiınde orap, ekı jerden arqanmen bunap, tüienıŋ bır jaǧynan ekı örkeşınen ıldım. Özım tüiege jaidaq mınıp, Baqanasqa jetkızdım. …Bızdıŋ asa qiyndyqpen oiǧan jerımızge qarttyŋ ūzyn denesı simaǧan soŋ, soǧan otyrǧyzdyq ta jüzın jasyrdyq».
Mıne, şynaiy fakt, däiektı material osy. Ony Aitmyrza Tüŋlıkbaev öz qolymen jazyp bergen. Būl nanymdy derek közı. Sebebı, Aitmyrzanyŋ aitqandaryn säl-päl özgerıspen äldeneşe kuäler bekıtedı. Taldap körelık.
Bırınşıden, «Şäkärımdı bärımız tanydyq» deidı kuäger. Onyŋ sebebı, Qarasartov tobyndaǧy jiyny on soldattyŋ bärı de jergılıktı tūrǧyndar edı. Böten deitın başqūrt Halitovtyŋ özı Şyŋǧysta köpten tūratyn, Şäkärımdı jaqsy bıletın. Ekınşıden, nachalniktıŋ būiryǧynsyz eşkımnıŋ eşqandai qimyl jasamaǧanyn aŋǧaruǧa bolady. Aitmyrzanyŋ aituynşa, GPU-dıŋ soldattary jyldam attarynan tüsıp, denesı älı suyp ülgermegen qarttyŋ «qaruyn, üstındegı kiımderın ülesıp ala bastaǧan». Būl jerde «Şäkärımnıŋ qaruy» degenge nazar audaraiyq. Ol qaru – Şäkerım däiım janynda ūstaǧan aǧasy Abai syilaǧan myltyq-vinchester (kelesı baǧaly mülkı – Stamboldan satyp alǧan altyn saǧaty bolatyn, mūny el auzy Äbdıraiym degen adam alǧan desedı).
Aitmyrza sözın taldaudan şyǧar qorytyndy: Şäkerım ölımıne tıkelei kınälı adam bar, ol – top komandirı Abzal Qarasartov. Öitkenı, jazalauşy äskeri otriadta būiryqty oryndamauǧa, sol siiaqty öz betınşe äreket qyluǧa jol joq. Būl tärtıptı būzu – qylmyspen parapar.
Sonymen, üşınşı oqtyŋ iesı kım? Joǧaryda Keregetasta bolǧan qandy oqiǧa kuägerlerı läm-mim demedı, jūmbaqtyŋ ülkenın özderımen bırge qara jerge ala kettı degenbız. Başqūrt Halitov atqan ekı oqtyŋ bırı Şäkärımge, bırı torjorǧaǧa tigenı bırşama anyq. Üşınşı oq şe? Qol sozym jerden atylyp, Ahattyŋ sözınşe, «tös süiektıŋ ortasynan ötıp, oŋ jaq omyrtqanyŋ qanatyn syndyrǧan» osy oq bolatyn.
Oqiǧanyŋ panoramasyn tūtas köruge endı qarsy toptyŋ adamy – Berdeş Äzımbaiūlyna (1885-1963) kezek bereiık. Ol köterılıstıŋ belsendısı retınde Qytai jerıne ötıp ketken, odan elge oralǧan, äiteuır, «Oi, pälı, Berdeş-ai, sen älı tırımısıŋ?» dep Mūhaŋ (M.Äuezov) ǧajaptanǧandai, tar jol, taiǧaq keşudı belşeden keşe jürıp, tozaqtan tırı şyqqan adam. Onyŋ Qabden Esenǧaraūlyna aitqan äŋgımesınen bır üzındını alaiyq (būl äŋgıme «Üş anyq» gazetınıŋ 1991 jylǧy № 3 sanynda «Şäkärım qalai atyldy?» degen atpen jariialandy).
Kündızgı uaqytty Şäkerım qajy jäne ūly Ziiat Saiatqorada ötkızedı. Tün jamyla Keregetasqa jetıp, Berdeştıŋ tobyna qosylady. «Kelesı künı, – deidı Berdeş, – taŋ atar-atpastan myltyq tars etıp atylǧanda bärımız şoşyna ornymyzdan tūrdyq. Bız atqa mınıp qarsy betke şyqqanymyzda, jatqan jerımızge 15-20 adam kelıp toqtady. Sol tünı sılbı jauyp, kün būlyŋǧyr edı. Olar bızge, bız olarǧa qarap bıraz tūrdyq. Sol kezde Şäkerım Ziiatqa qarap: «Qoş, jan balam!» – dep NKVD adamdaryna tura tartty. Ol NKVD adamdaryna taiap barǧanda ekı dürkın myltyq atyldy, torjorǧa at kökke bır sekırıp baryp qūlady. Şäkerım atpen bırge qūlap tüstı de ornynan atyp tūryp, qolyn joǧary köterdı. Onysy «atpaŋdar» degen belgısı edı. Oǧan qaraǧan jan joq. Taǧy da myltyq sart ettı. Şäkerımnıŋ joǧary köterılgen oŋ qoly sylq tüstı… Şäkerımnıŋ ölgenın közben körıp tūrsaq ta, qoldan keler qairan joq, kereilerge qarai bet alyp, olardyŋ kömegımen Qytaiǧa kettık».
Mıne, üşınşı oq qalai, qai jerde atylǧanyn estıp-bıldık (bälkım, Alla taǧala Berdeştı osy şyndyqty jetkızu üşın saqtaǧan şyǧar). Saralaiyq. Myltyq üş dürkın atylǧan. Aldyŋǧy ekeuden soŋ torjorǧa «sekırıp baryp qūlaǧan». Al, soŋǧysy üşınşı oqtan «Şäkerımnıŋ oŋ qoly sylq tüstı», iaǧni Şäkerımnıŋ «ölgenın közben kördık» deidı Berdeş.
Söitıp, Şäkerımnıŋ ajaly Qarasartovtyŋ oǧynan bolǧan. Jaryqtyq osyny aldyn-ala sezgendei, chekiske jolamauǧa tyrysqan. Olar filosofiia, poeziia haqynda sūhbat qūryp, syrlas bopty degen daqpyrt bar, bıraq būl, sırä da, şyndyqqa janasa qoimaityn jel söz.
Dälelge körnektı ǧalym Evnei Buketov magnitofon taspasyna qūpiia türde jazyp alǧandaryn keltıreiık (Qarasartovtyŋ jauaptary jazylǧan būl material 1989 jyldyŋ aqpanynda «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ üş sanynda jariialanǧan). Taspada Qarasartov Şäkärımdı üiıne şaqyryp, «qonaq» qylǧanyn bylaişa baiandaidy: «...Maǧan qarasa küllı denesımen būrylyp, «qasqyrşa» qaraidy da, qaitadan qalpyna otyryp söileidı. Bır kün, bır tün söileskende ezu tartyp bır külmedı! ....«Qaraǧym-şyraǧym» degen sözdı dalada da, üiımde de, eş jerde estıgem joq!». Osydan soŋ, jas chekist pen äulie dostyq qatynasta bolypty deuge qaitıp auyz barady. Kerısınşe, abyzdyŋ jany türşıkkenın estıp-bılıp otyrmyz.
Qosymşa dälelge aqynnyŋ 1931 jyldyŋ jazynda jazylǧan «Keibıreu bezdı deidı elden menı» degen qapaly öleŋın alaiyq. Onda:
Eldı zarlatqan arsyzdyŋ qylyǧynan,
Janyna janym şoşyp bara almadym, -
deidı. Şarasyzdyq qūrsauyndaǧy aqyn mūnda abstarktılı, jalpylama türde emes, naqtyly adamdy nūsqap, adrestı türde aityp otyr.
Bırı – ūlylyqty mahabbat, meiırımdılıkten tapqan kemeŋger, bırı – ädılettılık myltyqpen dep sengen, közı qantalaǧan jas revoliusioner. Soŋǧy sekundtarda, söz joq, olardyŋ janarlary şarpysty. Ekı arada – şeksız ymyrasyzdyq. Şoşaŋdaǧan mauzerın qaq jürektıŋ tūsyna kezep, şürıppenı qalai basqanyn, bälkım, chekistıŋ özı de aŋdamady. Soŋǧy demı yşqyna şyqqan Şäkerım qasyndaǧy tūiaǧymen auany tarpyp, denesı dırıl qaqqan tory jorǧanyŋ üstıne qūlap tüstı...
Sonymen, Şäkärımdı kım atqanyn bız bılemız deimız. Ol – Qarasartov. Soŋǧy oqtyŋ iesı sol! Qolda bar materialdar osynyŋ aiǧaǧy. Aitpaqşy, būl tūjyrymdy alǧaş ret Jaiyq Bektūrov özınıŋ «Aqyn men aramza» atty poemasynda körkem tılmen jetkızgen bolatyn.
Qandy qanau ainalam,
Solardy körıp oilanam.
Qūtqaryp alar quat joq,
Qūr salamyn baibalam.
Östıp, jany küizelgen Şäkerım Qūdaiberdıūly ölımı arqyly da qazaqqa zor sabaq qaldyrdy. «Qiianattyŋ jeŋısı uaqytşa, mahabbat pen ädılettılık jeŋısı mäŋgılık» degen.
Anyq asyq – äulie,
Keremetke sol ie.
Jany qūrban Jaryna,
Kereksız özge dünie.
Bar sanaly ǧūmyryn tuǧan halqynyŋ igılıgıne arnaǧan kemel danyşpan Şäkerım – şyn äulienıŋ soŋy. Qazaq ziialylaryn tügelge juyq jalmaǧan saiasi repressiianyŋ tūŋǧyş qūrbany da özı boldy. Elım dep eŋıregen barşa alaş arystarynyŋ ruhy biıkte, jany jännätta bolǧai!
Ūqsas jaŋalyqtar
