Bala kezımde aş qoilardy kördım. Bır jyly şöp şyqpai, qys qatty bolyp, jylqy qolǧa qarap qaldy. Jylqy qolǧa qaraǧan soŋ, eldıŋ onsyz da az şöbı tez tausyla bastady.
El şöptı ünemdeuge köştı. Sonda baiqaǧanym – aş qoilar bırınıŋ jünın bırı jeidı eken. Tıptı, kei qoilardyŋ üstı ūstaramen qyrǧandai typ-tyqyr, jyp-jyltyr bop qalady. Azyn-aulaq şöp şaşqan kezde, şöpke talasqan qoilar bırınıŋ üstıne bırı şyǧyp ketıp jatady. Sonda tūiaq astynda taptalyp qalatyn taǧy da sol älsız qoilar. Sol qoilar aqyry köterem bop öledı.
Ölmegenı ılınıp-salynyp köktemge jetedı. Bıraq örıske aman şyqqanymen jazǧytūrǧy jauyn-şaşynda aldymen suyqqa ūşyp öletın osy köterem, jünsız qoilar. Köterem qoilar ış tastaidy, qozdaǧan künnıŋ özınde tölın jarytpaidy. Aqyry uyzǧa jarymaǧan qozy ölıp tynady.
Qazırgı qazaq qoǧamynyŋ jaiy da osy jūt jylǧy qoilar siiaqty – bır-bırın tütıp jep jatyr. Momyn jūrttyŋ bır-bırın tütıp jeuden arǧyǧa şamasy kelmeidı. Aqyryp teŋdık sūraityn serkesı de qalmaǧan.
Ükımet bolsa, qazaqqa qoi siiaqty qaraidy. Azyn-aulaq şöp şaşqan bolady. Bıraq otyz jylǧa sozylǧan kedeişılık ötıp ketken jūrt, aş qoilar siiaqty – toiynbaidy.
Aş halyqty toidyru, toidyryp qana qoimai, baquatty qylu – bilıktıŋ mındetı. Bıraq bilık qazaqty toidyruǧa müddelı emes. Sebebı toq halyq tejeusız bilıkke qarsy şyǧady dep oilaidy. Būl äkkı Nazarbaevtyŋ ärıden oilastyryp qūrǧan sūrqiia jüiesı edı. Halyqty äbden kedeişılıktıŋ şegıne jetkızgen ol zor qūl ielenuşıge ainaldy. Äsılı, qazaq qoǧamy basynan qūl ielenuşılık formasiiany keşırmegen, qaita Rim imperiiasy siiaqty qūl ielenuşı memlekettı qūlatqan halyq edı. Älı künge deiın älem jūrtşylyǧy köşpelıler kösemı Attilany sol üşın qūrmetteidı.
Al Nazarbaev bolsa, XXI ǧasyrda qūl ielenuşı qoǧam ornatty. Qazaq halqy sosializmnen kapitalistık qoǧamǧa odan feodalizmge, fedolizmnen qūl ielenuşılık qoǧamǧa ekı-üş attap, bır-aq qarǧydy. Nazarbaev rejimınıŋ osydan ekı myŋ jyl būrynǧy qūl ielenuşılık däuırden bır ǧana aiyrmaşylyǧy boldy. Ol – mūqym qazaqty tegıs kreditke otyrǧyzdy. Alǧan kreditıŋızdıŋ paiyzdyq ösımı dünie jüzınıŋ barlyq elderınen joǧary ärı odan ölgen soŋ da qūtyla almaisyz – äielıŋız, ol ölse balalaryŋyz öteidı. Al ejelgı qūldyq däuırde kredit degen bolǧan joq äm üş mezgıl tamaq tegın berıldı. Al Nazarbaev ornatqan ozbyr jüiede tegın närse joq, jūtqan auaŋyzdan basqasynyŋ barlyǧy satylady.
Älı esımde, Nazarbaev 1992 jyly teledidardan söz söiledı, söilegende büi dedı: "Osy uaqqa deiın Qazaqstannyŋ ūlttyq tabysynyŋ 93 % Mäskeuge jöneltılıp otyrdy. Bız qalǧan 7% künelttık. Endı bar tapqan tabysymyz özımızge qalady," – dedı asqaq pafospen. Alaida bärı kerısınşe boldy. Nazarbaev bilık qūrǧan däuırde halqymyz ūlttyq tabystyŋ 1% paiyzyn ǧana talǧajau etıp, ölmestıŋ künın kördı. Aityŋyzdarşy, mūndai sūmdyq qai elde boldy?!
Osylaişa Nazarbaev qazaqty qūl halyqqa ainaldyrdy. Ol üşın ol tıptı arabtyŋ dınıne deiın şeber paidalandy. Şala sauat, nadan moldardy meşıt pen BAQ-nan künı-tünı sūŋqyldatyp qoidy. Olar halyqty patşaǧa qarsy şyqpauǧa, basqa salǧanǧa könuge, qūlaqkestı qūl boluǧa şaqyrdy. Nätijesı sūmdyq – qazaq Nazarbaevqa ǧana qūldyq ūrǧan könbıs tobyrǧa ainaldy. Halyq meşıtterde patşaǧa qūldyq ūryp, odan qaldy üiıne kep, latyn amerikalyq, ündı, kärıs, türık teleserialdary men sarttanǧan bezdarnyi fanerşikterdıŋ jyn-oinaǧyn esı kete tamaşalap otyrǧanda, Nazarbaev pen onyŋ jemqor uäzırlerı elımızdıŋ jer asty, jür üstı bailyǧyn şetelge şūǧyl satumen ainalysty. El däuletın aiausyz tonaǧany azdai olar şetelden milliardtaǧan dollar qaryz alyp, qara baqyryna şeiın qaldyrmai, jym-jylas jūtyp qoidy. Ekonomisterdıŋ aituynşa ol qaryzdardy bız tügılı nemerelerımızdıŋ özı ötep bıte almaǧandyqtan şöberelerımızdıŋ moinyna ılınetın körınedı. Ūlttyq Ǧylym Akademiiasyn japty, eldı ǧylym-bılımsız qaldyrdy. El qamyn jegen erlerdı quǧyndady, tıptı könbegenderınıŋ közın joidy. Al jaǧympaz akademik şaldarǧa özınıŋ sözın söiletıp, mäŋkıldetıp qoidy.
Statistika derekterıne süiensek, Qazaqstan älemdegı eŋ bai el sanalady. Jerımızde Mendeleev kestesınde kezdesetın elementterdıŋ tügelge juyǧy bar, tıptı bır gramy 200 myŋ dollar tūratyn osmii siiaqty sirek metaldarǧa deiın Qazaqstanda öndırıledı. Alaida qazaqtyŋ būl bailyqtyŋ qyzyǧyn juyq arada körer türı joq. Qytai tärızdı bır jarym milliard bolsaq, bır särı, Şanhai siiaqty bır qalanyŋ halqyna jetpeimız, nebärı 20 millionǧa jeter jetpes halyqtyŋ otyz jyl boiy kedeişılık pen qūldyq qamytyn kiıp otyruy – tıptı Nobel syilyǧy iegerlerınıŋ aqylyna syiar emes.
Nobel syilyǧy demekşı, sonau jyldary Maŋqystau oblysyndaǧy Jetıbai mūnai ūŋǧysynyŋ aşyluynyŋ jüz jyldyǧyna Qazaq bilıgınıŋ şaqyruymen Alfred Nobeldıŋ nemeresı kelıptı. Baiǧūs, Dubai siiaqty jarqyraǧan, sän-saltanatty bai eldı körem dep sonau Europadan alyp-ūşyp jetken ǧoi. Sodan oiqy-şoiqy joldarmen Jetıbaiǧa äreŋ jetken syily qonaq, jol boiy sūrqai auyldardy, ol auyldardaǧy laşyqqa bergısız myjyraiǧan üiler men mūnaily öŋırdıŋ kedeişılıkten äbden yŋyrşaǧy ainalǧan, jüzderı qarala-torala halqyn körıp, alyp ūşqan köŋılı su sepkendei basylypty. Sonda myna sūmdyqtan jany şoşyǧan Nobeldıŋ nemeresı Afrika elderınde ǧana bolatyn osynau sūrqai körınısterge tūnjyrai qarap tūryp: "Būl elde ūly qylmystar jasaluda", – dep bır auyz söz aitypty da, kelgen ızımen kerı qaityp ketken desedı.
Syrt köz synşy degen osy da. Nobeldıŋ nemeresı aitqandai būl elde ūly qylmystar jasaluda, eŋ auyr qylmys halyqtyŋ däuletın tonau, ol degenıŋız keleşek ūrpaqty nesıbesız qaldyru. Jemqorlyqqa aiausyz salynǧan şendılerde ar men ūjdan qalmady. Kedei halyqtyŋ ışın de osy dertter jailauda. Eger bylai jalǧasa berse, būl keselderdıŋ tamyryna balta şabatyn şūǧyl häm pärmendı reformalar jasalmasa – Täuelsızdıgımızge qater! Odan keiıngı bolatyn sūmdyqty aitu tügılı boljauǧa auyz barmaidy.
Bilıktegı El aǧalary! Sızderdıŋ ne oilaǧandaryŋyz bar, sızder de qazaqtyŋ balasysyzdar ǧoi, tuǧan halqyŋyzdy osynşama kedei qyluǧa arlanbaisyzdar ma? Nege ıs qylmaisyzdar? Älde Nazarbaev jüiesın äkeden miras bop qalǧandai jalǧastyra beresızder me?
Eger bylai jalǧasa berse, jūt jylǧy qoi siiaqty bır-bırınıŋ jünın jep jatqan myna aş qūrsaq jūrt künderdıŋ künınde özderıŋızge auyz salmasyna, tütıp jemesıne kım kepıl?!.
Erlan Töleutai
Ūqsas jaŋalyqtar
