2035 jylǵa qaraı Qazaqstan 150 mlrd kVt/saǵ elektr energııasyn tutynady. Al osy ýaqyt ishinde – 12 jyl – elimizdiń energetıkalyq júıesi energııa tapshylyǵymen jumys isteıtin bolady. Biz óz nysandarymyzdy sala almaıynsha, Reseı elimizge kómektesedi. Bul jaǵdaı eldi kórshilerine táýeldi etedi, deıdi «Atameken» AES basqarýshy dırektory, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen energetıki Jaqyp Haırýshev caravan.kz portalyna bergen suhbatynda.
– Ótken jyly Qazaqstanda 112,86 mlrd kVt/saǵ elektr energııasy óndirildi. Bul rette biz óndirgennen artyq tutyndyq – 113,89 mlrd kVt/saǵ. Reseıden 1 mıllıard kVt-saǵattan astam satyp aldyq. Mundaı nátıjeni qalaı baǵalaısyz?
– Mıllıard kılovatt-saǵat deńgeıindegi teris saldo – aıtarlyqtaı úlken kórsetkish. Al biz bul mıllıardty aıtarlyqtaı joǵary baǵaǵa satyp aldyq.
Búgingi kúni biryńǵaı satyp alýshy kóterme saýda naryǵynyń barlyq sýbektilerinen óz kórsetkishterin usynýdy suraıdy jáne «aldaǵy kúnge» belgili bir keste jasalady. Biz óz múmkindikterimizdi bilemiz jáne tutynýdyń birshama joǵary bolatynyn eskeremiz. Sonda biz RAO EES aıtamyz: bizde shamaly teńgerimsizdik bolady, baǵasy kılovatt úshin 2 rýbl. Biraq shyn máninde, biz kúndi qorytyndylaıtyn bolsaq, tutyný birneshe ese asyp ketýi múmkin. Al jospardan tys alǵanymyzdyń barlyǵy bir kılovatt úshin 6 rýbl turady. Bul aıyrmashylyq bárimizge tıesili. Munda tutynýshylardyń tutynýyn durys josparlaýy óte mańyzdy. Áli de kóbi «túıe sura, qoshqar beredi» degen qaǵıdaǵa júginedi. Bul jerde bul oınamaıdy. Óıtkeni, bul joǵary baǵa barlyq tutynýshylarǵa, tipti tártipti tutynýshylarǵa da túsedi.
-Nelikten tutyný ósýde?
- Barlyq energııanyń 55%-yn ónerkásip tutynady. 15 paıyzyn munaı-gaz sektory tutynady. 30-40 paıyzyn halyq quraıdy.
Turmystyq tutyný ósýde. Buryn biz jylyna 2-3 paıyzǵa ósetin edik. Eger ekonomıkalyq damý qısyǵyn alsaq, onda bizdiń tutynýymyz eldiń JIÓ-men birdeı qarqynmen ósti. Múmkindikter bolǵan kezde biz elektr energııasyn tutynýdyń ósýin qamtamasyz ete alar edik. Endi qıynyraq. Birinshiden, jabdyqtyń eskirýi. Eskirýmen birge tozý paıda bolady. Qazandyq endi tolyq qýatynda jumys isteı almaıdy. 20 jyl buryn 100 MVt stanııa osy 100 MVt óndire alatyn bolsa, qazir nebári 75 MVt. Qaıta qurýǵa, eski qural-jabdyqtardy aýystyrýǵa qarjy salmasańyz, tozyǵy jetkende birte-birte jınaqtalady. Ókinishke qaraı, sońǵy 10 jylda úlken ınvestıııa bolǵan joq.
Tabıǵı faktorlardyń áserinen tutyný ósýde. Eger 2005 jyly elimizde 15 mıllıon adam bolsa, búginde bul kórsetkish 20 mıllıonǵa jetip otyr. Elimizdiń ońtústigi men batysynda, ásirese, jaz mezgili aptap ystyq bolatyn aımaqtarda halyq sany artyp keledi. Onda elektr qýatyn tutyný qys mezgiline qaraǵanda jazda kóp bolady. Al soltústik pen shyǵysta ósý sonshalyqty jarylǵysh emes. Qandaı da bir jolmen tutynýdy josparlaýǵa múmkindik bar.
Biraq ekonomıkalyq damý turǵysynan alǵanda bári qyzǵylt emes. Búgingi kúni kez kelgen óndiristi energııamen qamtamasyz etý jaǵynan shekteýge bolady. «KEGOC» AQ-qa elektr qýatyn bólý shemasy bar qaǵazdardy ákelý áli jobalaý satysynda.
-Bizdiń energetıkalyq júıeniń kólemimen elde qandaı qýat qory bolýy kerek?
- Elektr jelileriniń erejelerine sáıkes júıedegi qýat rezervi qolda bar qýattyń keminde 2,5% bolýy kerek. Eger qolda bar qýat shamamen 20 GVt bolsa, onda rezerv kem degende 500 MVt bolýy kerek. Eger júıelik operatorda mundaı rezervter bolmasa, onda onyń shekteýler engizýge tolyq quqyǵy bar. Ol mundaı rezervti saqtaýǵa mindetti. Almaty JEO-1 qýaty 145 MVt. Iaǵnı, respýblıka boıynsha osyndaı tórt stanııa rezervte bolýy kerek.
– Qýat qory taýsylyp qalsa ne bolady?
- Júıelik operator shekteýler engizýi kerek. Tutynýshy elektr jelisinen ajyratylady.
– Basqasha aıtqanda, 90-shy jyldardaǵydaı, keıin 2000-shy jyldardaǵydaı jyljymaly jaryq sónýi bola ma?
– Maǵan «dóńgelektegi jaryqtar» degen sóz unamaıdy. Biraq eger ol «shekteý» termınine sáıkes kelse, ony qoldanýǵa bolady. Halyqtan jaryqty óshirýimiz ekitalaı, kásiporyndar úshin shekteýler bolady. Mysaly, hımııalyq tazalaýshy 1 MVt tutynýdy málimdegen bolsa, energetıkter oǵan bar bolǵany 500 kVt beredi deıdi. Bul onyń 10 kir jýǵysh mashınasynyń ornyna beseýi bolady degen sóz.
Shekteýler elektr energııasyn kommerııalyq esepke alýdyń avtomattandyrylǵan júıesi (ASKEE) arqyly baqylanatyn bolady.Jaqynda Batys Qazaqstanda jaryq óship qaldy. Nelikten bul boldy? Jeli jıiligi 50 Ger bolýy kerek. MAEC bir blok sóngen kezde jıilik tómendedi. Júıe tutynýshylardy avtomatty túrde óshire bastady. Júıelik operator shekteýler qoıdy. Bizde birinshi sanattaǵy tutynýshylar bar, olardy eshbir jaǵdaıda toktan ajyratýǵa bolmaıdy. Mysaly, metallýrgııalyq ehta peshterdi eshqashan óshirýge bolmaıdy. Birtindep birinshi jáne ekinshi sanattaǵy tutynýshylar óshirildi nemese shekteldi. Halyq sany kiredi. Qoný óte qıyn boldy. Munaı óńdeý zaýyttary men kóptegen munaı kompanııalary jabyldy. Nebári 4 aıda munaı kompanııalary 100 myń tonnadaı ónim óndirgen joq. Bul 6 mıllıard teńgeden astam shyǵyn.
- Eń joǵary kezeńderde – qysta jáne jazda – elektr energııasynyń tapshylyǵy elektr energııasynyń 8-10 paıyzyn quraıdy. Nelikten bulaı bolyp jatyr? Balamaly kózder Qazaqstannyń energetıkalyq júıesiniń qaýipsizdigin qamtamasyz ete ala ma?
- Teorııalyq turǵydan olar múmkin. Eger jetispeýshilik kezinde jeldiń jaqsy kórsetkishi bolady. Olar táýlik boıy astyq jınaýǵa májbúr bolady. Eger tynyshtyq bolsa, ókinishke qaraı, olar kómektespeıdi. Sol sııaqty kún stanııalary: kún batqannan keıin olardyń paıdasy joq. Sondyqtan balama kózderde jınaqtaý júıesi bolýy kerek deımiz. Sonda olar júıege kómektese alady.
– 2022 jyly elimizde 112 mlrd kVt/saǵ elektr energııasy óndirildi. JES pen SES birigip 4 mlrd kVt/saǵ astam berdi. Olar óte tez ósedi. Biraq birge bul óndiristiń 4 paıyzynan az. Al bizde 10% tapshylyq bar ...
– Sondyqtan men aıtamyn, eger bizde JES 4 mıllıard emes, 10 ese kóp bolsa, tapshylyqty jabýǵa bolar edi. Biraq bizde olar joq.
– Bizde olar qymbat bolǵandyqtan joq pa, álde tarıfti kross-sýbsıdııalaý mehanızmine múmkindik bermeı me?
- Biz jasyl energııa óndirisin kóshkin sııaqty ulǵaıta almaımyz, óıtkeni qosymsha tólem sońǵy tarıfte otyr. Eger qazir JES pen SES úlesi 4 paıyz emes, barlyǵy 10 paıyz bolsa, tutynýshylar úshin elektr energııasynyń baǵasy óte joǵary bolar edi. Qazir kásiporyndar tarıf ósti deýde.
Men jańartylatyn energııa kózderiniń áleýetti ınvestorlarymen sóılestim. Olar búginde geosaıası jáne logıstıkalyq ózgeristerge baılanysty 15 teńgege barmaıtynyn aıtady – bul baǵamen RFQ SES pen BES-ten kılovatt-saǵat satyp alady.
– Iaǵnı, jasyl energetıkany damytý baǵdarlamasy júzege aspaı ma?
– Qaıta tarıfti kóterý baǵytynda qaralady. Munda bizdiń baǵanyń tómen ekenin maqtan tuttyq. Biraq jaǵdaı ózgerdi. Qazaqstanda dál osyndaı ınflıaııa 20%! Al bul ósim bir satyp alýshydan keletin jalpy tarıfte kórinis tabady.
– «KEGOC» AQ málimetinshe, elimizde elektr energııasy óndirisiniń ósýimen kómirmen jumys isteıtin zaýyttardyń úlesi 82-den 78,5 paıyzǵa deıin tómendegeni belgili boldy. Aıyrmashylyq shamaly sııaqty, biraq tómendeý tendenııasy aıqyn baıqalady. Meniń túsinýimshe, olar jaı ǵana óspedi, óıtkeni olarda mundaı múmkindik joq. Bolashaqta ne bolady?
- Jalpy balansta óndiris kózderin qaıta bólý bar. Al, ekinshiden, ıá, kómir stansalary óndirisin kóbeıtýdi toqtatty.
Bolashaqta jalpy teńgerimde JEK úlesi ósetin bolady. Onyń ishinde sý elektr stanııalary. Eski kómir stansalary teńgerimnen shyǵady. Olar jańalarymen aýystyrylady, paıdalanylǵan gazdardy tazartýǵa qatań talaptar qoıylady. Qazirdiń ózinde tendenııa bar. Ekologııa mınıstrligi turǵysynan qarasańyz, olardyń ustanymy buljymas. Biz eski energetıka salasyna qysym jasaýdyń qajeti joq, ásirese onyń qazirgi kúıinde, ony Eýropalyq Odaqtyń ekologııalyq standarttaryna sáıkes keltirmeý úshin myńdaǵan dálelder keltirdik.
Biraq ortaq pikirge kele almadyq. Sondyqtan biz zańǵa baǵynamyz – Ekologııalyq kodekske qol qoıyldy. Jáne ony oryndaý kerek.
Al energetıkter ondaǵy barlyq normalardy saqtaýy kerek. Keıbir stanııalar AFM jáne ustaý júıelerin jóndep, ornatady. Basqalary umytylady. Jańa ekologııalyq talaptardy eskere otyryp, jańa energobloktar úshin jańa ınvestıııalyq jobalar bolady. Mundaı jobalar bar. «Samuryq-Energo» kelissózderden GRES-2 men GRES-3-ti iske asyrýǵa kóshkenin bilemin. Óte jaqsy jobalar. Investorlar bar. Qazaqstan men Qytaı arasynda memleketaralyq kelisimderge qol qoıyldy.
Qytaılyq jabdyq EO standarttaryna sáıkes keledi. 2026-2029 jyldary GRES-2-niń úshinshi jáne tórtinshi bloktaryn iske qosamyz. Sodan keıin 2029 jylǵa qaraı prezıdenttiń qosymsha 3 GVt qýat alý týraly tapsyrmasy oryndalady.
-Bul jańa energobloktar da tapshylyqty jappaıdy ǵoı?
-Tapshylyqty jabý týraly áńgime bolǵan joq. Áńgime energobloktardy jańartý jáne jańadan salý týraly bolyp otyr.
- Energetıka mınıstrligi 35 JEO-nyń 19-y «qyzyl aımaqta» dep otyr. Olar qansha ýaqytqa sozylady? Bul qansha turady?
– Men ekologııalyq kodeksti tehnologııa jaǵynan da, ekonomıkalyq qyzmetti qarjylyq qamtamasyz etý jaǵynan da oryndaı almaıtyn stanııalar bar dep túıindedim. Ekologııa mınıstrligi talap qoıdy: eski stanııalar jumysyn jalǵastyrý úshin olar depozıtke laıyqty aqsha salý kerek. Bul aqshaǵa jańa stanııa salǵan durys. Meniń áriptesterimniń arasynda osyndaı pikir bar.
2029 jylǵa qaraı, 19 stanııa túgeldeı joıylyp kete me, bilmeımin, biraq on shaqty shaǵyn aımaqtyq stanııalar, negizinen kómirmen jumys isteıtin stanııalar mindetti túrde toqtatylady. Olardyń ornyna ekologııalyq taza kásiporyndar salynady.
Kókshetaý jylý elektr ortalyǵy alǵashqy belgi. Odan keıin Semeı JEO, Shahtınsk, Rýdnyı, Arqalyq, Kentaý, MAEK. Oral bolýy múmkin.
Amortızaııa 95%. Qazandyqtarda turǵyn úı joq. Jaqsylap aıtqanda, buzyp, zamanaýı janarmaı quıý beketin salý kerek. Onda qýat nebári 25 MVt. Nemese zamanaýı qazandyqtardy qalanyń aınalasyna shashyratyp jiberińiz. Jylý magıstraldary tur. Tek jylýmen jabdyqtaý kózin aýystyrý ǵana qalady. Biraq, ókinishke oraı, mundaı jobalardy kórmedim.
– Energetıka mınıstrligi Qazaqstanda atom elektr stanııasyn salýdy usynyp otyr. AES qandaı máselelerdi sheshe alady?
– Qazir barlyǵy talqylap jatqan formatta – qýattylyǵy 1,2 GVt bolatyn bir blok – energııa júıesi úshin erekshe ról atqarmaıdy. Bizge kem degende eki reaktor qajet. Al mundaı jaǵdaıda elimizdiń ońtústigin azdy-kópti túletemiz. Al bizde aqyrynda bılik rezervi bolady. Biraq bizde qarqyndy damyp kele jatqan basqa salalar da bar. Sondyqtan munda kem degende 3 AES pen 6 blok qajet. Kez kelgen atom elektr stanııasy qurylysshy sııaqty: bir blokty salyp, oǵan basqalardy qosýǵa bolady, biraq bir blokty kem degende 10 jyl salý kerek. Sondyqtan oǵan úmit arta almaımyz. Qazirdiń ózinde bar jobalardan bastaý kerek.
Ekibastuzda 1,2 GVt paıda bolady. Túrkistan – 1000 MVt, Qyzylorda – 250 MVt. Bul úlken kómek. Biz 2024-25 jyldary tynys alamyz. Munyń bári jańa elementter. Biz ózimizdiń qoqysymyzdan birdeńe jasaýymyz kerek. Olar elektr energııasynyń kózi retinde emes, negizinen jylý kózi retinde qajet. Olardy tek aqshamen toltyra almaısyń. Bizge arnaıy jylý energetıkasy úshin júıelik sheshim qajet.
AES qazir salynyp bastalsa, tek 2035 jyly ǵana iske qosylatynyn umytpańyz. Bıylǵy jylǵa qaraı tutyný 150 mlrd kVt/saǵ. Tapshylyq ta artady.
– Sizdiń oıyńyzsha, teńgerim úshin ekinshi AES qajet boldy ma?
- Dál solaı. Biraq bizge jyldam qarqynmen damıtyn energetıka salasy qajet bolsa, onda úsh atom elektr stanııasy bolýy kerek. Nemese árqaısysy 1,2 GVt alty blok.
– Sonda úsh atom elektr stanııasy úsh energetıkalyq aımaqqa túsedi: Soltústik, Ońtústik jáne Batys. Sondyqtan biz bolashaqta atom elektr stanııasynyń úsh túrli ýchaskesin qarastyramyz – Úlken, Kýrchatov jáne Aqtaý?
- Múmkindigi joǵaryraq. Biraq ár núktede AES-tiń óz mindetteri bar. «Úlken» týraly aıtatyn bolsaq, bul - Ońtústik energetıkalyq aımaqtaǵy energııa tapshylyǵy. Aqtaý týraly aıtsaq, bul sýdy tuylandyrý. Shyǵysqa qatysty bolsa, onda teńgerimdilik máseleleri bar.
Atom elektr stanııalarynyń kóp maqsaty bar. Búgin bizde teris energııa balansy bar. Bir jyldyń ishinde atom elektr stansasy salynsa, bizge kóp kómegi tıer edi. 10 jyl kútý jáne únemi tapshylyqty seziný múldem durys emes.
– Ózbekstanda da Qazaqstandaǵydaı atom elektr stansasyn salý máselesi bar ekenin bilesiz. Onyń ústine Shardaradan alys emes Aıdarkól sý qoımasynda...
– Úlken trıbýnalardaǵy sheneýnikter: AES ne isteıtinin bilmeımiz, oǵan sý kóp kerek, bizde teńiz derjavasy Ózbekstan ba? Nemese Ózbekstannyń ekonomıkasy jaqsy, atom elektr stansasyn kótere alady, al biz, Qazaqstanda múmkindik joq pa? Osyndaı sózderdi aıtady. Bul taza pragmatıka: ekonomıka barǵan saıyn ósip keledi jáne oǵan elektr energııasy qajet.
Bangladeshti alaıyq. Ekonomıkasy úlken be? Joq. Biraq halyq sany ósýde, ekonomıkasy da ósýde. Oǵan turaqty elektr qýaty qajet. Sondyqtan sheneýnikter birdeńe aıtsa, men olardyń ne aıtqysy kelgenin onsha túsinbeımin. Eń bolmasa, aldymen mamandardan surasyn!
Bizge atom elektr stanııalary bir sebeppen qajet: Qazaqstan boljamdy memleket. Jáne ol óziniń barlyq halyqaralyq mindettemelerin oryndaıdy. Biz búkil álemge 2060 jylǵa qaraı kómirtekti beıtarap elge aınalamyz dep ýáde berdik. Muny búginde, ıaǵnı 2023 jyly balamaly qýat kózderi men atom elektr stanııalary ǵana qamtamasyz ete alady. Biraq balama kózder jetkilikti turaqty emes bolǵandyqtan jáne saqtaý tehnologııalary atom elektr stanııalarymen salystyrýǵa bolatyndyqtan, olarǵa tolyqtaı senýge bolmaıdy.
2050 jylǵa qaraı el balansyndaǵy jańartylatyn energııanyń úlesi 50 paıyzdy quraıdy. Biraq tek atom elektr stanııalary ǵana 100 paıyz beıtaraptylyqty qamtamasyz ete alady. Adamdar tarıfter nemese sý tapshylyǵy týraly aıtqanda, bul jobalardyń tek jaman jaqtaryn ǵana emes, jaqsy jaqtaryn da este ustaý kerek.
Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Derekkóz: caravan.kz portalynan aýdaryldy.
