2035 жылға қарай Қазақстан 150 млрд кВт/сағ электр энергиясын тұтынады. Ал осы уақыт ішінде – 12 жыл – еліміздің энергетикалық жүйесі энергия тапшылығымен жұмыс істейтін болады. Біз өз нысандарымызды сала алмайынша, Ресей елімізге көмектеседі. Бұл жағдай елді көршілеріне тәуелді етеді, дейді «Атамекен» АЭС басқарушы директоры, Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген энергетикі Жақып Хайрушев caravan.kz порталына берген сұхбатында.
– Өткен жылы Қазақстанда 112,86 млрд кВт/сағ электр энергиясы өндірілді. Бұл ретте біз өндіргеннен артық тұтындық – 113,89 млрд кВт/сағ. Ресейден 1 миллиард кВт-сағаттан астам сатып алдық. Мұндай нәтижені қалай бағалайсыз?
– Миллиард киловатт-сағат деңгейіндегі теріс сальдо – айтарлықтай үлкен көрсеткіш. Ал біз бұл миллиардты айтарлықтай жоғары бағаға сатып алдық.
Бүгінгі күні бірыңғай сатып алушы көтерме сауда нарығының барлық субъектілерінен өз көрсеткіштерін ұсынуды сұрайды және «алдағы күнге» белгілі бір кесте жасалады. Біз өз мүмкіндіктерімізді білеміз және тұтынудың біршама жоғары болатынын ескереміз. Сонда біз РАО ЕЭС айтамыз: бізде шамалы теңгерімсіздік болады, бағасы киловатт үшін 2 рубль. Бірақ шын мәнінде, біз күнді қорытындылайтын болсақ, тұтыну бірнеше есе асып кетуі мүмкін. Ал жоспардан тыс алғанымыздың барлығы бір киловатт үшін 6 рубль тұрады. Бұл айырмашылық бәрімізге тиесілі. Мұнда тұтынушылардың тұтынуын дұрыс жоспарлауы өте маңызды. Әлі де көбі «түйе сұра, қошқар береді» деген қағидаға жүгінеді. Бұл жерде бұл ойнамайды. Өйткені, бұл жоғары баға барлық тұтынушыларға, тіпті тәртіпті тұтынушыларға да түседі.
-Неліктен тұтыну өсуде?
- Барлық энергияның 55%-ын өнеркәсіп тұтынады. 15 пайызын мұнай-газ секторы тұтынады. 30-40 пайызын халық құрайды.
Тұрмыстық тұтыну өсуде. Бұрын біз жылына 2-3 пайызға өсетін едік. Егер экономикалық даму қисығын алсақ, онда біздің тұтынуымыз елдің ЖІӨ-мен бірдей қарқынмен өсті. Мүмкіндіктер болған кезде біз электр энергиясын тұтынудың өсуін қамтамасыз ете алар едік. Енді қиынырақ. Біріншіден, жабдықтың ескіруі. Ескірумен бірге тозу пайда болады. Қазандық енді толық қуатында жұмыс істей алмайды. 20 жыл бұрын 100 МВт станция осы 100 МВт өндіре алатын болса, қазір небәрі 75 МВт. Қайта құруға, ескі құрал-жабдықтарды ауыстыруға қаржы салмасаңыз, тозығы жеткенде бірте-бірте жинақталады. Өкінішке қарай, соңғы 10 жылда үлкен инвестиция болған жоқ.
Табиғи факторлардың әсерінен тұтыну өсуде. Егер 2005 жылы елімізде 15 миллион адам болса, бүгінде бұл көрсеткіш 20 миллионға жетіп отыр. Еліміздің оңтүстігі мен батысында, әсіресе, жаз мезгілі аптап ыстық болатын аймақтарда халық саны артып келеді. Онда электр қуатын тұтыну қыс мезгіліне қарағанда жазда көп болады. Ал солтүстік пен шығыста өсу соншалықты жарылғыш емес. Қандай да бір жолмен тұтынуды жоспарлауға мүмкіндік бар.
Бірақ экономикалық даму тұрғысынан алғанда бәрі қызғылт емес. Бүгінгі күні кез келген өндірісті энергиямен қамтамасыз ету жағынан шектеуге болады. «KEGOC» АҚ-қа электр қуатын бөлу схемасы бар қағаздарды әкелу әлі жобалау сатысында.
-Біздің энергетикалық жүйенің көлемімен елде қандай қуат қоры болуы керек?
- Электр желілерінің ережелеріне сәйкес жүйедегі қуат резерві қолда бар қуаттың кемінде 2,5% болуы керек. Егер қолда бар қуат шамамен 20 ГВт болса, онда резерв кем дегенде 500 МВт болуы керек. Егер жүйелік операторда мұндай резервтер болмаса, онда оның шектеулер енгізуге толық құқығы бар. Ол мұндай резервті сақтауға міндетті. Алматы ЖЭО-1 қуаты 145 МВт. Яғни, республика бойынша осындай төрт станция резервте болуы керек.
– Қуат қоры таусылып қалса не болады?
- Жүйелік оператор шектеулер енгізуі керек. Тұтынушы электр желісінен ажыратылады.
– Басқаша айтқанда, 90-шы жылдардағыдай, кейін 2000-шы жылдардағыдай жылжымалы жарық сөнуі бола ма?
– Маған «дөңгелектегі жарықтар» деген сөз ұнамайды. Бірақ егер ол «шектеу» терминіне сәйкес келсе, оны қолдануға болады. Халықтан жарықты өшіруіміз екіталай, кәсіпорындар үшін шектеулер болады. Мысалы, химиялық тазалаушы 1 МВт тұтынуды мәлімдеген болса, энергетиктер оған бар болғаны 500 кВт береді дейді. Бұл оның 10 кір жуғыш машинасының орнына бесеуі болады деген сөз.
Шектеулер электр энергиясын коммерциялық есепке алудың автоматтандырылған жүйесі (АСКЭЕ) арқылы бақыланатын болады.Жақында Батыс Қазақстанда жарық өшіп қалды. Неліктен бұл болды? Желі жиілігі 50 Герц болуы керек. MAEC бір блок сөнген кезде жиілік төмендеді. Жүйе тұтынушыларды автоматты түрде өшіре бастады. Жүйелік оператор шектеулер қойды. Бізде бірінші санаттағы тұтынушылар бар, оларды ешбір жағдайда токтан ажыратуға болмайды. Мысалы, металлургиялық цехта пештерді ешқашан өшіруге болмайды. Біртіндеп бірінші және екінші санаттағы тұтынушылар өшірілді немесе шектелді. Халық саны кіреді. Қону өте қиын болды. Мұнай өңдеу зауыттары мен көптеген мұнай компаниялары жабылды. Небәрі 4 айда мұнай компаниялары 100 мың тоннадай өнім өндірген жоқ. Бұл 6 миллиард теңгеден астам шығын.
- Ең жоғары кезеңдерде – қыста және жазда – электр энергиясының тапшылығы электр энергиясының 8-10 пайызын құрайды. Неліктен бұлай болып жатыр? Баламалы көздер Қазақстанның энергетикалық жүйесінің қауіпсіздігін қамтамасыз ете ала ма?
- Теориялық тұрғыдан олар мүмкін. Егер жетіспеушілік кезінде желдің жақсы көрсеткіші болады. Олар тәулік бойы астық жинауға мәжбүр болады. Егер тыныштық болса, өкінішке қарай, олар көмектеспейді. Сол сияқты күн станциялары: күн батқаннан кейін олардың пайдасы жоқ. Сондықтан балама көздерде жинақтау жүйесі болуы керек дейміз. Сонда олар жүйеге көмектесе алады.
– 2022 жылы елімізде 112 млрд кВт/сағ электр энергиясы өндірілді. ЖЭС пен СЭС бірігіп 4 млрд кВт/сағ астам берді. Олар өте тез өседі. Бірақ бірге бұл өндірістің 4 пайызынан аз. Ал бізде 10% тапшылық бар ...
– Сондықтан мен айтамын, егер бізде ЖЭС 4 миллиард емес, 10 есе көп болса, тапшылықты жабуға болар еді. Бірақ бізде олар жоқ.
– Бізде олар қымбат болғандықтан жоқ па, әлде тарифті кросс-субсидиялау механизміне мүмкіндік бермей ме?
- Біз жасыл энергия өндірісін көшкін сияқты ұлғайта алмаймыз, өйткені қосымша төлем соңғы тарифте отыр. Егер қазір ЖЭС пен СЭС үлесі 4 пайыз емес, барлығы 10 пайыз болса, тұтынушылар үшін электр энергиясының бағасы өте жоғары болар еді. Қазір кәсіпорындар тариф өсті деуде.
Мен жаңартылатын энергия көздерінің әлеуетті инвесторларымен сөйлестім. Олар бүгінде геосаяси және логистикалық өзгерістерге байланысты 15 теңгеге бармайтынын айтады – бұл бағамен РФҚ СЭС пен БЭС-тен киловатт-сағат сатып алады.
– Яғни, жасыл энергетиканы дамыту бағдарламасы жүзеге аспай ма?
– Қайта тарифті көтеру бағытында қаралады. Мұнда біздің бағаның төмен екенін мақтан тұттық. Бірақ жағдай өзгерді. Қазақстанда дәл осындай инфляция 20%! Ал бұл өсім бір сатып алушыдан келетін жалпы тарифте көрініс табады.
– «KEGOC» АҚ мәліметінше, елімізде электр энергиясы өндірісінің өсуімен көмірмен жұмыс істейтін зауыттардың үлесі 82-ден 78,5 пайызға дейін төмендегені белгілі болды. Айырмашылық шамалы сияқты, бірақ төмендеу тенденциясы айқын байқалады. Менің түсінуімше, олар жай ғана өспеді, өйткені оларда мұндай мүмкіндік жоқ. Болашақта не болады?
- Жалпы баланста өндіріс көздерін қайта бөлу бар. Ал, екіншіден, иә, көмір стансалары өндірісін көбейтуді тоқтатты.
Болашақта жалпы теңгерімде ЖЭК үлесі өсетін болады. Оның ішінде су электр станциялары. Ескі көмір стансалары теңгерімнен шығады. Олар жаңаларымен ауыстырылады, пайдаланылған газдарды тазартуға қатаң талаптар қойылады. Қазірдің өзінде тенденция бар. Экология министрлігі тұрғысынан қарасаңыз, олардың ұстанымы бұлжымас. Біз ескі энергетика саласына қысым жасаудың қажеті жоқ, әсіресе оның қазіргі күйінде, оны Еуропалық Одақтың экологиялық стандарттарына сәйкес келтірмеу үшін мыңдаған дәлелдер келтірдік.
Бірақ ортақ пікірге келе алмадық. Сондықтан біз заңға бағынамыз – Экологиялық кодекске қол қойылды. Және оны орындау керек.
Ал энергетиктер ондағы барлық нормаларды сақтауы керек. Кейбір станциялар AFM және ұстау жүйелерін жөндеп, орнатады. Басқалары ұмытылады. Жаңа экологиялық талаптарды ескере отырып, жаңа энергоблоктар үшін жаңа инвестициялық жобалар болады. Мұндай жобалар бар. «Самұрық-Энерго» келіссөздерден ГРЭС-2 мен ГРЭС-3-ті іске асыруға көшкенін білемін. Өте жақсы жобалар. Инвесторлар бар. Қазақстан мен Қытай арасында мемлекетаралық келісімдерге қол қойылды.
Қытайлық жабдық ЕО стандарттарына сәйкес келеді. 2026-2029 жылдары ГРЭС-2-нің үшінші және төртінші блоктарын іске қосамыз. Содан кейін 2029 жылға қарай президенттің қосымша 3 ГВт қуат алу туралы тапсырмасы орындалады.
-Бұл жаңа энергоблоктар да тапшылықты жаппайды ғой?
-Тапшылықты жабу туралы әңгіме болған жоқ. Әңгіме энергоблоктарды жаңарту және жаңадан салу туралы болып отыр.
- Энергетика министрлігі 35 ЖЭО-ның 19-ы «қызыл аймақта» деп отыр. Олар қанша уақытқа созылады? Бұл қанша тұрады?
– Мен экологиялық кодексті технология жағынан да, экономикалық қызметті қаржылық қамтамасыз ету жағынан да орындай алмайтын станциялар бар деп түйіндедім. Экология министрлігі талап қойды: ескі станциялар жұмысын жалғастыру үшін олар депозитке лайықты ақша салу керек. Бұл ақшаға жаңа станция салған дұрыс. Менің әріптестерімнің арасында осындай пікір бар.
2029 жылға қарай, 19 станция түгелдей жойылып кете ме, білмеймін, бірақ он шақты шағын аймақтық станциялар, негізінен көмірмен жұмыс істейтін станциялар міндетті түрде тоқтатылады. Олардың орнына экологиялық таза кәсіпорындар салынады.
Көкшетау жылу электр орталығы алғашқы белгі. Одан кейін Семей ЖЭО, Шахтинск, Рудный, Арқалық, Кентау, МАЭК. Орал болуы мүмкін.
Амортизация 95%. Қазандықтарда тұрғын үй жоқ. Жақсылап айтқанда, бұзып, заманауи жанармай құю бекетін салу керек. Онда қуат небәрі 25 МВт. Немесе заманауи қазандықтарды қаланың айналасына шашыратып жіберіңіз. Жылу магистральдары тұр. Тек жылумен жабдықтау көзін ауыстыру ғана қалады. Бірақ, өкінішке орай, мұндай жобаларды көрмедім.
– Энергетика министрлігі Қазақстанда атом электр станциясын салуды ұсынып отыр. АЭС қандай мәселелерді шеше алады?
– Қазір барлығы талқылап жатқан форматта – қуаттылығы 1,2 ГВт болатын бір блок – энергия жүйесі үшін ерекше рөл атқармайды. Бізге кем дегенде екі реактор қажет. Ал мұндай жағдайда еліміздің оңтүстігін азды-көпті түлетеміз. Ал бізде ақырында билік резерві болады. Бірақ бізде қарқынды дамып келе жатқан басқа салалар да бар. Сондықтан мұнда кем дегенде 3 АЭС пен 6 блок қажет. Кез келген атом электр станциясы құрылысшы сияқты: бір блокты салып, оған басқаларды қосуға болады, бірақ бір блокты кем дегенде 10 жыл салу керек. Сондықтан оған үміт арта алмаймыз. Қазірдің өзінде бар жобалардан бастау керек.
Екібастұзда 1,2 ГВт пайда болады. Түркістан – 1000 МВт, Қызылорда – 250 МВт. Бұл үлкен көмек. Біз 2024-25 жылдары тыныс аламыз. Мұның бәрі жаңа элементтер. Біз өзіміздің қоқысымыздан бірдеңе жасауымыз керек. Олар электр энергиясының көзі ретінде емес, негізінен жылу көзі ретінде қажет. Оларды тек ақшамен толтыра алмайсың. Бізге арнайы жылу энергетикасы үшін жүйелік шешім қажет.
АЭС қазір салынып басталса, тек 2035 жылы ғана іске қосылатынын ұмытпаңыз. Биылғы жылға қарай тұтыну 150 млрд кВт/сағ. Тапшылық та артады.
– Сіздің ойыңызша, теңгерім үшін екінші АЭС қажет болды ма?
- Дәл солай. Бірақ бізге жылдам қарқынмен дамитын энергетика саласы қажет болса, онда үш атом электр станциясы болуы керек. Немесе әрқайсысы 1,2 ГВт алты блок.
– Сонда үш атом электр станциясы үш энергетикалық аймаққа түседі: Солтүстік, Оңтүстік және Батыс. Сондықтан біз болашақта атом электр станциясының үш түрлі учаскесін қарастырамыз – Үлкен, Курчатов және Ақтау?
- Мүмкіндігі жоғарырақ. Бірақ әр нүктеде АЭС-тің өз міндеттері бар. «Үлкен» туралы айтатын болсақ, бұл - Оңтүстік энергетикалық аймақтағы энергия тапшылығы. Ақтау туралы айтсақ, бұл суды тұщыландыру. Шығысқа қатысты болса, онда теңгерімділік мәселелері бар.
Атом электр станцияларының көп мақсаты бар. Бүгін бізде теріс энергия балансы бар. Бір жылдың ішінде атом электр стансасы салынса, бізге көп көмегі тиер еді. 10 жыл күту және үнемі тапшылықты сезіну мүлдем дұрыс емес.
– Өзбекстанда да Қазақстандағыдай атом электр стансасын салу мәселесі бар екенін білесіз. Оның үстіне Шардарадан алыс емес Айдаркөл су қоймасында...
– Үлкен трибуналардағы шенеуніктер: АЭС не істейтінін білмейміз, оған су көп керек, бізде теңіз державасы Өзбекстан ба? Немесе Өзбекстанның экономикасы жақсы, атом электр стансасын көтере алады, ал біз, Қазақстанда мүмкіндік жоқ па? Осындай сөздерді айтады. Бұл таза прагматика: экономика барған сайын өсіп келеді және оған электр энергиясы қажет.
Бангладешті алайық. Экономикасы үлкен бе? Жоқ. Бірақ халық саны өсуде, экономикасы да өсуде. Оған тұрақты электр қуаты қажет. Сондықтан шенеуніктер бірдеңе айтса, мен олардың не айтқысы келгенін онша түсінбеймін. Ең болмаса, алдымен мамандардан сұрасын!
Бізге атом электр станциялары бір себеппен қажет: Қазақстан болжамды мемлекет. Және ол өзінің барлық халықаралық міндеттемелерін орындайды. Біз бүкіл әлемге 2060 жылға қарай көміртекті бейтарап елге айналамыз деп уәде бердік. Мұны бүгінде, яғни 2023 жылы баламалы қуат көздері мен атом электр станциялары ғана қамтамасыз ете алады. Бірақ балама көздер жеткілікті тұрақты емес болғандықтан және сақтау технологиялары атом электр станцияларымен салыстыруға болатындықтан, оларға толықтай сенуге болмайды.
2050 жылға қарай ел балансындағы жаңартылатын энергияның үлесі 50 пайызды құрайды. Бірақ тек атом электр станциялары ғана 100 пайыз бейтараптылықты қамтамасыз ете алады. Адамдар тарифтер немесе су тапшылығы туралы айтқанда, бұл жобалардың тек жаман жақтарын ғана емес, жақсы жақтарын да есте ұстау керек.
Сұхбаттасқаныңызға рахмет!
Дереккөз: caravan.kz порталынан аударылды.
