Mońǵolııada turatyn qandasymyz Bekbolat Ǵafýuly týysshylap Almaty qalasyna kelipti. Qandastardyń bir otyrysynda kezigip qaldyq. Sodan, Bekbolat myrzamen Monǵolııa qazaqtarynyń jaı-kúıin surap, biraz áńgime qurdyq.
- Bekbolat Ǵafýuly, elimizdegi saparyńyz sátti bolsyn. Aldymen ózińizdi qysqasha tanystyra ketseńiz?
- Men Mońǵolııanyń Ulanbatyr qalasynda turamyn. Baıanólgeı ólkesinde ómirge kelip, sonda orta mektep bitirdim. Ulanbatyrda Ulttyq ýnıversıtetinde Geologııa fakýltetin 1994-1998 jyldary taýysyp geolog, taý-ken mamandyǵyn alyp, taý-ken salasynda 34 jyl jumys jasadym.
- Mońǵolııada júz myńnan astam qandasymyz turyp jatyr. Qazirgi olardyń tynys-tirshiligi qalaı? Bizde kóptegen shetelderde turatyn qandastardyń tili men dili jergilikti kópshiliktiń yqpalyna túsip kete me degen alańdaýshylyq basym. Mundaı qaýip Mońǵolııadaǵy qazaqtarda baıqala ma?
- Mońǵolııada 140 myńdaı qazaq turady. Onyń basym bóligi, 100 myńǵa taıaýy Baıanólgeı aımaǵynda qonystanǵan jáne olar negizinen mal sharýashylyǵymen, bir bólimi eginshilikpen aınalysady. Qazaq dástúrin ustanyp, qazaq tilinde bilim alady. Meniń oıymsha bul júz myń qazaq óz ana tilinen, ulttyq salt-dástúrinen aıyryla qoımaıdy. Qalǵan Ulanbatyr, Qobda, Erdenet, Darhan sııaqty qalalarda turatyn qazaqtardyń aldynan keleshekte bul másele shyǵýy ábden múmkin. Shyǵyp ta jatyr. Óıtkeni olar bastaýyshtan bastap mońǵol tilinde oqıdy, mońǵol azamattarymen jıi aralasady. Sondyqtan solardyń saltyna, tiline aýyp bara jatqan jaıy bar.
- Qazaq eline alǵashqy kóshti bastaǵandardyń biri Mońǵolııa qazaqtary edi. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary kóshi-qon qarqyndy júrdi. Al qazirgi assımılıaııaný aldynda turǵan qandastardyń arasynda kóshi-qon úrdisteri qalaı júrýde?
- 1992 jyldan bastap 2000 jyldyń alǵashqy on jylyna deıin kóshi-qon óte qarqyndy júrdi. Óz elim, óz jerim dep keldi. Elge kelip salty men tilin damytqysy, ulttyq bolmysyn saqtap qalǵysy keldi. Keıin Qazaqstandaǵy ótpeli dáýirdegi ekonomıkalyq daǵdarys jáne basqa da saıası jáne áleýmettik sebepterge baılanysty kósh burynǵydaı jalǵaspady, saıabyrsyp qaldy. Al 2016 jyldan bastap Mońǵolııada ekonomıkalyq damý álsirep, jumyssyzdyq kóbeıe bastady. Ásirese, koronovırýs pandemııasynan keıin Qazaqstanǵa kóshemiz deýshilerdiń qarasy kóbeıdi. Qazir kóship kelgisi keletin jastar óte kóp. Ásirese Ulanbatyr tóńiregindegi qazaqtardy kóshirip alýdy oılastyrý qajet sııaqty.
- Dál, sol Ulanbatyr tóńiregindegi qazaqtar Qazaqstan týraly áńgime ete me? Olardyń kelý oıy bar ma?
- Kóp áńgime bolady. Ásirese jastar óte qyzyǵady. Bilimdi jastar óte kóp. Qazir Mońǵolııadaǵy qazaq jastarynyń ishinde Evropadan, AQSh-tan bilim alatyndardyń sany aıtarlyqtaı. Sondaı bilimdi, sana-sezimi joǵary jastar Qazaqstanǵa kóshý týraly kóp aıtady. Sondaı-aq Qazaqstandaǵy jaǵdaılardy kóp talqylaıdy. Mysaly bıylǵy Parlament saılaýynda Mońǵolııadan kelgen 3 azamat depýtat boldy. Bunyń ózi úlken jetistik. Mońǵolııadaǵy qazaqtary oǵan qatty qýandy. Bul elge kelýshilerdi yntalandyrýmen birdeı boldy. Mońǵolııa qazaqtarynyń jolyn ashý degen sóz. Olar til, salt-dástúr máselesin kóterse de, kóshi-qon máselesin kóterse de ishtegi de, syrttaǵy da qazaqtar úshin paıdasynan basqa zııany joq dep jatty. Osyndaı Qazaqstandaǵy jaǵdaıdyń bári ol jaqtaǵy qazaqtardy qyzyqtyryp otyrady.
- Mońǵolııada qandastarymyz ǵana emes, qazaqstandyq kásipkerler de jumys jasaıdy. Ótken jyldan beri kómir urlyǵy týraly aıtylyp, birneshe mońǵol sheneýnikteri men kásipkerleri aıyptaldy. Jurt arasynda kómir urlyǵynda Qazaqstan azamattary da aıyptalǵan degen sóz bar? Bul ras pa?
- Joq. Mońǵolııadaǵy kómir urlyǵyna qazaqtardyń, Qazaqstan azamattarynyń qatysy joq. Eshqandaı qazaq aıyptalǵan joq. Kómir urlyǵy uzaq jyldan beri jalǵasqan jemqorlyqtyń saldary. Buǵan bıliktegi adamdardyń qatysy bolǵan. Bul Mońǵolııa bıligindegi kómir urlyǵyna qatysy bar kúdikti azamattardy anyqtaý máselesi bolatyn.
- Taý-ken salasynyń mamany ekensiz, olaı bolsa Ǵalymjan Jaqııanov pen Tólen Toqtasynovty tanısyz ba?
- Árıne, ol kisilerdi tanyp qana qoımaı, 2008 jyldan beri birge jumys jasaǵanmyn.
- Ol eki azamatqa qaraǵan kompanııanyń ataýy qandaı, nemen aınalysqan edi? Siz qandaı qyzmet atqardyńyz?
- 2007 jyly Ǵalymjan Jaqııanov pen Tólen Toqtasynov ALGT ltd kompanııasyn qurdy. Geologııa salasynda jumys jasaıdy ekensiń dep kompanııaǵa kelýge sol kezde usynys jasady. Bul kisiler Mońǵolııada taý-ken salasymen aınalysty. Ývs aımaǵy Narynbulaq sumynda kishigirim temir kenin satyp aldy. Men Tókeńmen 2008 jyldan, Ǵalekeńmen 2017 jyldan bastap qoıan-qoltyq jumys jasadym.
- Osydan birneshe aı buryn, (2 qańtar kúni) «Adyrna» portalyna Tólen Toqtasynov suhbat berip óziniń burynǵy dosy Ǵalymjan Jaqııanovqa qarsy biraz kiná taǵyp, aýyr sózder aıtypty. Óz kezeginde Ǵalymjan Jaqııanov aqparat quraldaryna málimdeme jasap Tólen Toqtasynovtyn sózderi jalǵan dep málimdedi. Artynan ekeýiniń ortasyndaǵy daý ulǵaıyp sotqa jetti-aý deımin. Sizdiń óz oıyńyz qandaı?
- Men tarazynyń basyna Ǵalymjan artyq, Tólen artyq dep tek bir jaǵyn qoldamaımyn. Ekeýin de jamandamaımyn. Ekeýimen de birge jumys jasadym. Biraq bul jerde Tólenniń keıbir aıtyp otyrǵan sózderi jalǵan.
- Osy suhbatynda Tókeń Mońǵolııada óziniń ústinen qylmysty is qozǵalǵan týraly aıta kele, «Men ózim jaqyn dos dep júrgen talaı jyl birge júrgen dosym Ǵalymjan Jaqııanov osynyń bárin istep otyr» degen eken. Ǵalekeń bolsa, oǵan bylaısha qaıtarǵan: «Tólen Toqtasynov maǵan qarsy Mońǵolııanyń saqshy oryndaryna aryz berdi. Alaıda, barlyq jaǵdaı men qujattardy jan-jaqty teksergen soń meniń tarapymnan eshqandaı qylmys ne zań buzýshylyq bolmaǵany málim boldy. Qylmys quramy joq bolǵandyqtan is ashylmady. Barlyq jaǵdaı men qujattardy teksergennen keıin, kerisinshe, Mońǵolııanyń tergeý komıteti men prokýratýrasy ALGT ltd kompanııasynyń burynǵy atqarýshy dırektor retinde Toqtasynovtyń ózin alaıaqtyqpen qujattardy qoldan jasaǵany úshin jaýapqa tartýǵa sheshim qabyldady. Ózi tapsyrǵan aqparat jáne meniń ótinishim negizinde Mońǵolııa qylmystyq kodeksiniń 17.3-babyna sáıkes oǵan ózine qarsy qylmystyq is qozǵady. Tergeýshige bergen ýádesine qaramastan jáne zańdy buza otyryp, Toqtasynov 2022 jylǵy 10 qazanda Mońǵolııadan ketip qaldy, qazirgi ýaqytta oǵan halyqaralyq izdeý jarııalanǵan». Sizdiń oıyńyzsha, bul jaǵdaı qalaı bolǵan? Mońǵolııanyń polıııasyna aryzdy birinshi bergen kim?
- Mońǵolııanyń saqshysyna aldymen aryz bergen Tólen bolatyn. Tólenniń aryzy boıynsha Ǵalymjandy tekserdi. Tekseris barysynda odan eshqandaı zań buzýshylyq anyqtalmady. Sodan keıin Ǵalymjan Tólenge qarsy ózinin abyroı bedelin qorǵaý úshin shaǵym túsirdi.
- Tólen Toqtasynov Ǵalymjan Jaqııanovty Mońǵolııa bıliginde otyrǵan saıasatkerlermen, aqparat quraldarymen sybaılas depti. Bul týraly ne aıtasyz?
- Bunyń bári jalǵan. Men biletin Ǵalymjan taza júretin adam, eshqandaı zańsyzdyqqa barmaıdy.
- Almaty qalasy Medeý aýdandyq sotynda Tólen Toqtasynov pen Muhamedqalı Ospanov arasynda azamattyq is júrgizilgen eken. Sot 200 mıllıon teńge qaryzdy Toqtasynov qaıtarsyn degen sheshim qabyldapty. Osy jaıly pikirińizdi aıtsańyz.
- Tólenniń Muhamedqalı Ospanovqa qaryzy qaıtarylsyn degen sot sheshimin baspasózden oqydym.
Ol aqshany Tólen Muhametqalıden joǵarǵy ósimmen 2012 jyldary alǵan. Jeke óz maqsatyna qaryzǵa alǵan qarajatty kompanııa esebinen tólemekshi bolǵan. 2020-21 jyldary, men ALGT ltd-dyń atqarýshy dırektory bolyp turǵan kezimde, qarjylyq aýdıt júrgizý nátıjesinde Tólenniń kompanııaǵa eshqandaı qarjyny kirgizbegeni anyqtaldy.
Ol kezde Tólenniń jeke basynda basqa kompanııalar bolǵan. Múmkin solarǵa salǵan shyǵar, basqa jeke jumystaryna istetken shyǵar. Ol jaǵyn bilmeımin.
- Siz ALGT ltd-da qansha ýaqyt atqarýshy dırektor boldyńyz?
- Tólen 2019 jyly ALGT ltd-dyń atqarýshy dırektorlyǵynan ketti. Sol kezden bastap 2021 jyldyń maýsymyna deıin dırektor boldym.
- Sizben áńgime barysynda uqqanym, Toqtasynovpen basqa da iskerlik qarym-qatynasyńyz bolǵan sekildi...
- Iá, mysaly, «Barýýngeo» degen kompanııasynyń taý-ken boıynsha 3 lıenzııasy bolǵan. Tólen ol jeke kompanııasyn 2015 jyly qurǵan. Ol týraly Ǵalymjan bilmedi. Atqarýshy dırektory etip meni qoıyp, tıisti jalaqymdy beretin bolǵan. 2019 jyly sol kompanııany óz atymnan Tókeńe aýdaryp berdim. Biraq bastaǵy kelisken aılyqtarymdy beremin dep júrip tólemeı ketti. Osy jolǵy osynda kelgen maqsatym Tólenmen jolyǵý bolatyn. Birge júrgen azamat, qol astynda jumys jasadym, kezigeıin dep oıladym. Biraq ol kisiniń telefony jabyq. Habarlama jazsam vatsapyna jaýap bermedi. Alma jeńgemiz de telefonymdy kótermedi. Sonda bul kisilermen men de sottasyým kerek dep oılandym.
- ALGT ltd-da Tólen Toqtasynovpen 2008 jyldan, Ǵalymjan Jaqııanovpen 2017 jyldan bastap birge jumys jasadym dedińiz. Tólen myrza suhbatynda Ǵalymjan Jaqııanov eńbegimdi baǵalamady degendeı aıtypty. Buǵan ne deısiz? Kompanııa qaı kezde tabysty jumys jasady?
- Shynyn aıtý kerek, Tólenniń kezindegi 2008 jyldan 2016 jylǵa deıin kompanııa lıenzııa alǵanymenen, eshbir jumys istelinbedi. Keıin ǵana Ǵalymjannyń kúshimen kompanııa alǵa qozǵaldy. Bul kezde Ǵalekeńniń qasynda birge júrip, bárin óz kózimmen kórdim. Qytaımen baılanys jasady. Keń qazý jáne óndirisin qurdyq. 650 kılometr joldyń máselesin sheshtik. Jergilikti halyq, malshylary jáne basshylarymen til tabystyq. Ózderińiz biletin bolarsyz, qyrda, ásirese, Mońǵolııada ondaı óndiris jumystaryn júrgizú óte qıyn. Tiri jan joq dalada mashınamyz júrmeı, qarly boran ne shań astynda qalǵan talaı kúnderimiz boldy. Áıteúir, qyrýar eńbek terin tógip nátıjege jettik. 2017 jyly taý-keń ónimderimizdi eksportqa shyǵara bastadyq. Osy jerde Ǵalymjannyń bilimin, tájırebesin jáne uıymdastyrý qabyletin erekshe atap ketken jón bolar. Men ózim de aıanbaı eńbek ettim.
- Sonda Tókeń ne jumys atqardy?
- Ol kisi Ulanbatyrda kompanııanyń ofısinde otyrdy, dırektor retinde qaǵazdarǵa ıe boldy.
- Atalǵan eki áriptesińizdi kásibı jáne adamı turǵydan qalaı baǵalaısyz?
- Adamı turǵyda ekeýi de jaman emes. Buryn Tólen Toqtasynov úlken saýda istegen dep estigenbiz. Biraq, mundaǵy qımylynan naq bıznes istep kórmegenin baıqadym. Ǵalymjan Jaqııanov saıasatta júrse de bıznesti istep úırengen adam eken. Kompanııanyń jumystaryn qalaı alyp júrsem degendi basty nazarǵa alady.
Negizi Tókeń basynda sotqa bermeı-aq kelispeýshiligi bar jaǵdaıda, Ǵalekeńe aıtyp sheshýge nıettense bolatyn edi. Sol kezde Ǵalymjanǵa jolyqtyr, tatýlasaıyq dese, jolyqtyryp ara-aǵaıyndyq jasar edim. Kelisimge kelýdiń ornyna, saqshylarǵa aryzdandy. Jáne aqparat quraldaryna, sonyń ishinde Mońǵolııa saıttaryna jalǵan málimetter taratyp júrgen Tólen dep oılaımyn.
- Osy daýly máselede kompanııa ujymy ne oılaıdy?
- Aýdıt ótkizgende Tólenniń biraz bylyqtary shyqty. Kompanııadaǵylar aq-qarasyn bilip otyr.
- Daýdy Tólen myrza bastaǵan bolsa, qyryq jyldyq dosyna nege bulaı jasady? Óziniń qarjylyq jaǵdaıyn ońaltýdy maqsat etti me, álde kóleńkedegi bireýlerdiń tapsyrmasy bolýy múmkin dep oılamaısyz ba?
- Ekeýi de bolýy múmkin. Ekonomıkalyq jaǵdaıyn túzeý úshin osylaı istegen shyǵar. Ǵalymjannyń saıası qarsylastary onyń osynda kelip saıasatqa aralasyp kete me dep arandatqan bolýy da múmkin.
- Ózińizge qaıta oralsaq, Qazaqstanǵa oralý oıyńyz joq pa?
- Árıne, atamekenge oralǵymyz keledi. Jaqynda nemereli boldyq. Almatyǵa kele jatqanda kelinim nemereńizge qazaqsha kitaptar ala kelseńiz dep edi. Óıtkeni erteń balabaqshaǵa baratyn bolsa, óz ana tilin umytyp kete me dep ýaıymdaımyz. Taǵy da stýdent balam bar. Ol da qazaqsha ádebı kitaptar ákelip berińiz dep tapsyrǵan. Balalarym shetelde oqysa da, bolashaǵyn Qazaqstanmen baılanystyrady. Solardyń tańdaýyna qaraı áreket etemiz.
- Suhbattasqanyńyzǵa raqmet!
Turdybek Qurmethan
