Moŋǧoliiada tūratyn qandasymyz Bekbolat Ǧafuūly tuysşylap Almaty qalasyna kelıptı. Qandastardyŋ bır otyrysynda kezıgıp qaldyq. Sodan, Bekbolat myrzamen Monǧoliia qazaqtarynyŋ jai-küiın sūrap, bıraz äŋgıme qūrdyq.
- Bekbolat Ǧafuūly, elımızdegı saparyŋyz sättı bolsyn. Aldymen özıŋızdı qysqaşa tanystyra ketseŋız?
- Men Moŋǧoliianyŋ Ūlanbatyr qalasynda tūramyn. Baianölgei ölkesınde ömırge kelıp, sonda orta mektep bıtırdım. Ūlanbatyrda Ūlttyq universitetınde Geologiia fakultetın 1994-1998 jyldary tauysyp geolog, tau-ken mamandyǧyn alyp, tau-ken salasynda 34 jyl jūmys jasadym.
- Moŋǧoliiada jüz myŋnan astam qandasymyz tūryp jatyr. Qazırgı olardyŋ tynys-tırşılıgı qalai? Bızde köptegen şetelderde tūratyn qandastardyŋ tılı men dılı jergılıktı köpşılıktıŋ yqpalyna tüsıp kete me degen alaŋdauşylyq basym. Mūndai qauıp Moŋǧoliiadaǧy qazaqtarda baiqala ma?
- Moŋǧoliiada 140 myŋdai qazaq tūrady. Onyŋ basym bölıgı, 100 myŋǧa taiauy Baianölgei aimaǧynda qonystanǧan jäne olar negızınen mal şaruaşylyǧymen, bır bölımı egınşılıkpen ainalysady. Qazaq dästürın ūstanyp, qazaq tılınde bılım alady. Menıŋ oiymşa būl jüz myŋ qazaq öz ana tılınen, ūlttyq salt-dästürınen aiyryla qoimaidy. Qalǧan Ūlanbatyr, Qobda, Erdenet, Darhan siiaqty qalalarda tūratyn qazaqtardyŋ aldynan keleşekte būl mäsele şyǧuy äbden mümkın. Şyǧyp ta jatyr. Öitkenı olar bastauyştan bastap moŋǧol tılınde oqidy, moŋǧol azamattarymen jiı aralasady. Sondyqtan solardyŋ saltyna, tılıne auyp bara jatqan jaiy bar.
- Qazaq elıne alǧaşqy köştı bastaǧandardyŋ bırı Moŋǧoliia qazaqtary edı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary köşı-qon qarqyndy jürdı. Al qazırgı assimiliasiianu aldynda tūrǧan qandastardyŋ arasynda köşı-qon ürdısterı qalai jürude?
- 1992 jyldan bastap 2000 jyldyŋ alǧaşqy on jylyna deiın köşı-qon öte qarqyndy jürdı. Öz elım, öz jerım dep keldı. Elge kelıp salty men tılın damytqysy, ūlttyq bolmysyn saqtap qalǧysy keldı. Keiın Qazaqstandaǧy ötpelı däuırdegı ekonomikalyq daǧdarys jäne basqa da saiasi jäne äleumettık sebepterge bailanysty köş būrynǧydai jalǧaspady, saiabyrsyp qaldy. Al 2016 jyldan bastap Moŋǧoliiada ekonomikalyq damu älsırep, jūmyssyzdyq köbeie bastady. Äsırese, koronovirus pandemiiasynan keiın Qazaqstanǧa köşemız deuşılerdıŋ qarasy köbeidı. Qazır köşıp kelgısı keletın jastar öte köp. Äsırese Ūlanbatyr töŋıregındegı qazaqtardy köşırıp aludy oilastyru qajet siiaqty.
- Däl, sol Ūlanbatyr töŋıregındegı qazaqtar Qazaqstan turaly äŋgıme ete me? Olardyŋ kelu oiy bar ma?
- Köp äŋgıme bolady. Äsırese jastar öte qyzyǧady. Bılımdı jastar öte köp. Qazır Moŋǧoliiadaǧy qazaq jastarynyŋ ışınde Evropadan, AQŞ-tan bılım alatyndardyŋ sany aitarlyqtai. Sondai bılımdı, sana-sezımı joǧary jastar Qazaqstanǧa köşu turaly köp aitady. Sondai-aq Qazaqstandaǧy jaǧdailardy köp talqylaidy. Mysaly biylǧy Parlament sailauynda Moŋǧoliiadan kelgen 3 azamat deputat boldy. Būnyŋ özı ülken jetıstık. Moŋǧoliiadaǧy qazaqtary oǧan qatty quandy. Būl elge keluşılerdı yntalandyrumen bırdei boldy. Moŋǧoliia qazaqtarynyŋ jolyn aşu degen söz. Olar tıl, salt-dästür mäselesın köterse de, köşı-qon mäselesın köterse de ıştegı de, syrttaǧy da qazaqtar üşın paidasynan basqa ziiany joq dep jatty. Osyndai Qazaqstandaǧy jaǧdaidyŋ bärı ol jaqtaǧy qazaqtardy qyzyqtyryp otyrady.
- Moŋǧoliiada qandastarymyz ǧana emes, qazaqstandyq käsıpkerler de jūmys jasaidy. Ötken jyldan berı kömır ūrlyǧy turaly aitylyp, bırneşe moŋǧol şeneunıkterı men käsıpkerlerı aiyptaldy. Jūrt arasynda kömır ūrlyǧynda Qazaqstan azamattary da aiyptalǧan degen söz bar? Būl ras pa?
- Joq. Moŋǧoliiadaǧy kömır ūrlyǧyna qazaqtardyŋ, Qazaqstan azamattarynyŋ qatysy joq. Eşqandai qazaq aiyptalǧan joq. Kömır ūrlyǧy ūzaq jyldan berı jalǧasqan jemqorlyqtyŋ saldary. Būǧan bilıktegı adamdardyŋ qatysy bolǧan. Būl Moŋǧoliia bilıgındegı kömır ūrlyǧyna qatysy bar küdıktı azamattardy anyqtau mäselesı bolatyn.
- Tau-ken salasynyŋ mamany ekensız, olai bolsa Ǧalymjan Jaqiianov pen Tölen Toqtasynovty tanisyz ba?
- Ärine, ol kısılerdı tanyp qana qoimai, 2008 jyldan berı bırge jūmys jasaǧanmyn.
- Ol ekı azamatqa qaraǧan kompaniianyŋ atauy qandai, nemen ainalysqan edı? Sız qandai qyzmet atqardyŋyz?
- 2007 jyly Ǧalymjan Jaqiianov pen Tölen Toqtasynov ALGT ltd kompaniiasyn qūrdy. Geologiia salasynda jūmys jasaidy ekensıŋ dep kompaniiaǧa keluge sol kezde ūsynys jasady. Būl kısıler Moŋǧoliiada tau-ken salasymen ainalysty. Uvs aimaǧy Narynbūlaq sūmynda kışıgırım temır kenın satyp aldy. Men Tökeŋmen 2008 jyldan, Ǧalekeŋmen 2017 jyldan bastap qoian-qoltyq jūmys jasadym.
- Osydan bırneşe ai būryn, (2 qaŋtar künı) «Adyrna» portalyna Tölen Toqtasynov sūhbat berıp özınıŋ būrynǧy dosy Ǧalymjan Jaqiianovqa qarsy bıraz kınä taǧyp, auyr sözder aitypty. Öz kezegınde Ǧalymjan Jaqiianov aqparat qūraldaryna mälımdeme jasap Tölen Toqtasynovtyn sözderı jalǧan dep mälımdedı. Artynan ekeuınıŋ ortasyndaǧy dau ūlǧaiyp sotqa jettı-au deimın. Sızdıŋ öz oiyŋyz qandai?
- Men tarazynyŋ basyna Ǧalymjan artyq, Tölen artyq dep tek bır jaǧyn qoldamaimyn. Ekeuın de jamandamaimyn. Ekeuımen de bırge jūmys jasadym. Bıraq būl jerde Tölennıŋ keibır aityp otyrǧan sözderı jalǧan.
- Osy sūhbatynda Tökeŋ Moŋǧoliiada özınıŋ üstınen qylmysty ıs qozǧalǧan turaly aita kele, «Men özım jaqyn dos dep jürgen talai jyl bırge jürgen dosym Ǧalymjan Jaqiianov osynyŋ bärın ıstep otyr» degen eken. Ǧalekeŋ bolsa, oǧan bylaişa qaitarǧan: «Tölen Toqtasynov maǧan qarsy Moŋǧoliianyŋ saqşy oryndaryna aryz berdı. Alaida, barlyq jaǧdai men qūjattardy jan-jaqty teksergen soŋ menıŋ tarapymnan eşqandai qylmys ne zaŋ būzuşylyq bolmaǧany mälım boldy. Qylmys qūramy joq bolǧandyqtan ıs aşylmady. Barlyq jaǧdai men qūjattardy teksergennen keiın, kerısınşe, Moŋǧoliianyŋ tergeu komitetı men prokuraturasy ALGT ltd kompaniiasynyŋ būrynǧy atqaruşy direktor retınde Toqtasynovtyŋ özın alaiaqtyqpen qūjattardy qoldan jasaǧany üşın jauapqa tartuǧa şeşım qabyldady. Özı tapsyrǧan aqparat jäne menıŋ ötınışım negızınde Moŋǧoliia qylmystyq kodeksınıŋ 17.3-babyna säikes oǧan özıne qarsy qylmystyq ıs qozǧady. Tergeuşıge bergen uädesıne qaramastan jäne zaŋdy būza otyryp, Toqtasynov 2022 jylǧy 10 qazanda Moŋǧoliiadan ketıp qaldy, qazırgı uaqytta oǧan halyqaralyq ızdeu jariialanǧan». Sızdıŋ oiyŋyzşa, būl jaǧdai qalai bolǧan? Moŋǧoliianyŋ polisiiasyna aryzdy bırınşı bergen kım?
- Moŋǧoliianyŋ saqşysyna aldymen aryz bergen Tölen bolatyn. Tölennıŋ aryzy boiynşa Ǧalymjandy tekserdı. Tekserıs barysynda odan eşqandai zaŋ būzuşylyq anyqtalmady. Sodan keiın Ǧalymjan Tölenge qarsy özının abyroi bedelın qorǧau üşın şaǧym tüsırdı.
- Tölen Toqtasynov Ǧalymjan Jaqiianovty Moŋǧoliia bilıgınde otyrǧan saiasatkerlermen, aqparat qūraldarymen sybailas deptı. Būl turaly ne aitasyz?
- Būnyŋ bärı jalǧan. Men bıletın Ǧalymjan taza jüretın adam, eşqandai zaŋsyzdyqqa barmaidy.
- Almaty qalasy Medeu audandyq sotynda Tölen Toqtasynov pen Mūhamedqali Ospanov arasynda azamattyq ıs jürgızılgen eken. Sot 200 million teŋge qaryzdy Toqtasynov qaitarsyn degen şeşım qabyldapty. Osy jaily pıkırıŋızdı aitsaŋyz.
- Tölennıŋ Mūhamedqali Ospanovqa qaryzy qaitarylsyn degen sot şeşımın baspasözden oqydym.
Ol aqşany Tölen Mūhametqaliden joǧarǧy ösımmen 2012 jyldary alǧan. Jeke öz maqsatyna qaryzǧa alǧan qarajatty kompaniia esebınen tölemekşı bolǧan. 2020-21 jyldary, men ALGT ltd-dyŋ atqaruşy direktory bolyp tūrǧan kezımde, qarjylyq audit jürgızu nätijesınde Tölennıŋ kompaniiaǧa eşqandai qarjyny kırgızbegenı anyqtaldy.
Ol kezde Tölennıŋ jeke basynda basqa kompaniialar bolǧan. Mümkın solarǧa salǧan şyǧar, basqa jeke jūmystaryna ıstetken şyǧar. Ol jaǧyn bılmeimın.
- Sız ALGT ltd-da qanşa uaqyt atqaruşy direktor boldyŋyz?
- Tölen 2019 jyly ALGT ltd-dyŋ atqaruşy direktorlyǧynan kettı. Sol kezden bastap 2021 jyldyŋ mausymyna deiın direktor boldym.
- Sızben äŋgıme barysynda ūqqanym, Toqtasynovpen basqa da ıskerlık qarym-qatynasyŋyz bolǧan sekıldı...
- İä, mysaly, «Baruungeo» degen kompaniiasynyŋ tau-ken boiynşa 3 lisenziiasy bolǧan. Tölen ol jeke kompaniiasyn 2015 jyly qūrǧan. Ol turaly Ǧalymjan bılmedı. Atqaruşy direktory etıp menı qoiyp, tiıstı jalaqymdy beretın bolǧan. 2019 jyly sol kompaniiany öz atymnan Tökeŋe audaryp berdım. Bıraq bastaǧy kelısken ailyqtarymdy beremın dep jürıp tölemei kettı. Osy jolǧy osynda kelgen maqsatym Tölenmen jolyǧu bolatyn. Bırge jürgen azamat, qol astynda jūmys jasadym, kezıgeiın dep oiladym. Bıraq ol kısınıŋ telefony jabyq. Habarlama jazsam vatsapyna jauap bermedı. Alma jeŋgemız de telefonymdy kötermedı. Sonda būl kısılermen men de sottasyum kerek dep oilandym.
- ALGT ltd-da Tölen Toqtasynovpen 2008 jyldan, Ǧalymjan Jaqiianovpen 2017 jyldan bastap bırge jūmys jasadym dedıŋız. Tölen myrza sūhbatynda Ǧalymjan Jaqiianov eŋbegımdı baǧalamady degendei aitypty. Būǧan ne deisız? Kompaniia qai kezde tabysty jūmys jasady?
- Şynyn aitu kerek, Tölennıŋ kezındegı 2008 jyldan 2016 jylǧa deiın kompaniia lisenziia alǧanymenen, eşbır jūmys ıstelınbedı. Keiın ǧana Ǧalymjannyŋ küşımen kompaniia alǧa qozǧaldy. Būl kezde Ǧalekeŋnıŋ qasynda bırge jürıp, bärın öz közımmen kördım. Qytaimen bailanys jasady. Keŋ qazu jäne öndırısın qūrdyq. 650 kilometr joldyŋ mäselesın şeştık. Jergılıktı halyq, malşylary jäne basşylarymen tıl tabystyq. Özderıŋız bıletın bolarsyz, qyrda, äsırese, Moŋǧoliiada ondai öndırıs jūmystaryn jürgızü öte qiyn. Tırı jan joq dalada maşinamyz jürmei, qarly boran ne şaŋ astynda qalǧan talai künderımız boldy. Äiteüır, qyruar eŋbek terın tögıp nätijege jettık. 2017 jyly tau-keŋ önımderımızdı eksportqa şyǧara bastadyq. Osy jerde Ǧalymjannyŋ bılımın, täjirebesın jäne ūiymdastyru qabyletın erekşe atap ketken jön bolar. Men özım de aianbai eŋbek ettım.
- Sonda Tökeŋ ne jūmys atqardy?
- Ol kısı Ūlanbatyrda kompaniianyŋ ofisınde otyrdy, direktor retınde qaǧazdarǧa ie boldy.
- Atalǧan ekı ärıptesıŋızdı käsıbi jäne adami tūrǧydan qalai baǧalaisyz?
- Adami tūrǧyda ekeuı de jaman emes. Būryn Tölen Toqtasynov ülken sauda ıstegen dep estıgenbız. Bıraq, mūndaǧy qimylynan naq biznes ıstep körmegenın baiqadym. Ǧalymjan Jaqiianov saiasatta jürse de biznestı ıstep üirengen adam eken. Kompaniianyŋ jūmystaryn qalai alyp jürsem degendı basty nazarǧa alady.
Negızı Tökeŋ basynda sotqa bermei-aq kelıspeuşılıgı bar jaǧdaida, Ǧalekeŋe aityp şeşuge niettense bolatyn edı. Sol kezde Ǧalymjanǧa jolyqtyr, tatulasaiyq dese, jolyqtyryp ara-aǧaiyndyq jasar edım. Kelısımge keludıŋ ornyna, saqşylarǧa aryzdandy. Jäne aqparat qūraldaryna, sonyŋ ışınde Moŋǧoliia saittaryna jalǧan mälımetter taratyp jürgen Tölen dep oilaimyn.
- Osy dauly mäselede kompaniia ūjymy ne oilaidy?
- Audit ötkızgende Tölennıŋ bıraz bylyqtary şyqty. Kompaniiadaǧylar aq-qarasyn bılıp otyr.
- Daudy Tölen myrza bastaǧan bolsa, qyryq jyldyq dosyna nege būlai jasady? Özınıŋ qarjylyq jaǧdaiyn oŋaltudy maqsat ettı me, älde köleŋkedegı bıreulerdıŋ tapsyrmasy boluy mümkın dep oilamaisyz ba?
- Ekeuı de boluy mümkın. Ekonomikalyq jaǧdaiyn tüzeu üşın osylai ıstegen şyǧar. Ǧalymjannyŋ saiasi qarsylastary onyŋ osynda kelıp saiasatqa aralasyp kete me dep arandatqan boluy da mümkın.
- Özıŋızge qaita oralsaq, Qazaqstanǧa oralu oiyŋyz joq pa?
- Ärine, atamekenge oralǧymyz keledı. Jaqynda nemerelı boldyq. Almatyǧa kele jatqanda kelınım nemereŋızge qazaqşa kıtaptar ala kelseŋız dep edı. Öitkenı erteŋ balabaqşaǧa baratyn bolsa, öz ana tılın ūmytyp kete me dep uaiymdaimyz. Taǧy da student balam bar. Ol da qazaqşa ädebi kıtaptar äkelıp berıŋız dep tapsyrǧan. Balalarym şetelde oqysa da, bolaşaǧyn Qazaqstanmen bailanystyrady. Solardyŋ taŋdauyna qarai äreket etemız.
- Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!
Tūrdybek Qūrmethan
