Toqanova Arýjan
M.Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan ýnıversıtetiniń 3 kýrs stýdenti
Ǵylymı jetekshi: Kokbas Jazıra
Ańdatpa. Ádebıet aıdynyna kelip qosylǵan jazýshylardyń biri – folklorshy, etnograf Zeınolla Sánik. Qalamger sanaly ǵumyryn Qytaı halyq respýblıkasynda ótkizsede, qazaqtyń tól ádebıetin jınap-zertteýdi eshqashan toqtatqan emes. Qazaq tarıhyna qatysty ulttyq rýhanı muralarymyzdy da kezdesken jerinen taýyp alyp, jınap otyrǵan. Qazaq aýyz ádebıetiniń úlgilerin, salt-dástúrlerimiz ben mýzykatanýǵa qatysty da kóptegen zertteýler júrgizgen. Zeınolla Sánik qalamynan týǵan qaı shyǵarmasyn alsaq ta onyń shyǵarmalarynyń astarynan ulttyń tutastyǵy, halyqtyń birligi, eldiń tatýlyǵy baıqalyp turady. Maqalaǵa arqaý bolǵan tarıhı týyndysy «Tuǵyryl han». Shyǵarma tarıhtyń altyn arqaýynan uzyn sonar ýaqyttyń almaǵaıyp kezeńinen syr shertedi. Qazaq saharasyndaǵy Shyńǵys hannyń ósip, jetilýinen bastap ómiriniń sońyna deıingi kezeń «Tuǵyryl han» shyǵarmasynda sýretteledi. Tarıhı taqyryptaǵy shyǵarmalardyń sheńberi keńeıip kele jatqanynyń taǵy bir dáleli ispetti. «Tuǵyryl han» shyǵarmasyn taldaý barysynda táýelsizdik, tynyshtyq, erlik ómir jolyndaǵy kúresterin, erlikteri men ókinishterin kórsettik. Shyǵarma qurylymyndaǵy batyrlyq-erlik tanymnyń artyqshylyqtary men batyrlardyń erlik beınelerindegi turaqty kórinisi nazarǵa alynyp, Shyńǵys han men Tuǵyryl hannyń obrazdary ózara salystyrý nátıjesinde salmaqty tujyrym jasaldy.
Túıin sózder: Tuǵyryl han, Shyńǵys han, tarıhı týyndy, kórkemdik sheshim.
Kirispe. Qazaq ádebıetiniń móldir bulaǵynan sý iship, sarqylmaıtyn darııaǵa asaý tolqyn bolyp qosylǵan jazýshynyń biri – Zeınolla Sánikuly. Ay da, tuy taǵdyryn ádebıet aıdynyna shiderlegen jazýshy qalamynan ertegiden bastap, tarıh sahnasyndaǵy tarıhı tulǵalarǵa deıin týǵan. Jazýshynyń ózi: «Dúnıede ádil patsha joq, biraq ómirdiń ózi ádil patsha, qısaıǵan dúnıeniń qısynyn taýyp, ákep túzetedi eken. Maǵan pále ertegiden kelgen edi»,- dep, saıasattyń san qyrly tusyn meńzeı otyryp, osy ertegi ómirdiń qatal synyna qarsy turýǵa erik-jigerimdi qaırady. Ómirdiń buralań joly qalam qaıratkerleriniń kóbiniń aıaǵyna tusaý saldy. Eki qolyn kisendedi. Aqyn men jazýshy júgen-quryq tımegen shý asaý sııaqty ǵoı. Ońaılyqpen buǵaýda otyrmaıdy. Bulqynyp, tusaý men kisendi úzeri qaq. Býyrqanǵan býǵa, aýyl aqsaqaldarynyń kókeıkesti áńgimeleri sebepshi bolyp, jazýshynyń oıyna erteginiń dánin egip, ańyzdyń qanyn quıǵan eken. Arman bolǵan qazaq ertegilerin jaryqqa shyǵarý múmkindigine ıe bolady. Tamasha tabıǵattyń ortasynda ósken jazýshynyń jazýshylyq tabıǵaty da ertegige bergisiz. Osy maqalany jazý barysynda Zeınolla Sánik shyǵarmashylyǵyn, onyń ishinde «Tuǵyryl han» tarıhı týyndysyn taldap-zertteý, shyǵarmadaǵy Tuǵyryl beınesin ashyp, taldap kórsetýdi maqsat tuttyq.
G.Lenobldiń aıtýynsha, «sýretteýdiń realıstigi, tarıhı kúresterdiń adamdar taǵdyryna áserin aıtý prınıpterin ustanady. Halyqtyń tarıhı belsendiligi, tarıhı qajettilik, buqaranyń, iri qaıratkerlerdiń isterin keń qamtý tarıhı romannyń sharttary bolyp sanalady»,- [1, 3] delingen. Sonymen qatar tarıhtyń jaýapty, urymtal tustaryn kórsetý, belgili adamdardyń aqıqat tarıhı mándi isterin, tulǵasyn ashý prınıpi tarıhı romandar aldynda orasan bıik mindet júkteıtinin basa aıtqan. Osy júktelgen mindetti tolyqqandy ashý Zeınolla Sánik enshisine de buıyrǵan eken. Zeınolla Sánik shyǵarmashylyǵyn zertteý barysynda jazýshynyń tarıhı taqyrypta jazylǵan «Tuǵyryl han» eńbegindegi Tuǵyryldyń tarıhtaǵy beınesin Shyńǵys beınesimen salystyra otyryp, ǵylymı turǵydan taldaý jasaldy.
Ádisteme jáne zertteý ádisteri. Tarıhı taqyrypta jazylǵan tarıhı týyndyny taldaýda jınaqtaý, ındýkııa, dedýkııa, strýktýralyq taldaý jáne tujyrymdaý sııaqty ádister qoldanyldy.
Talqylaý men baqylaý. Zeınolla Sánik qalamynan qazaqtyń attary ańyzǵa aınalǵan batyrlary men kúıshileri, handary týraly ǵajap shyǵarmalary jazylǵan. Atap aıtsaq, «Han batyr Qabanbaı», «Dámejan batyr», «Baspaı», «Sergeldeń», Qaıraqbaı kúıshi», «Kókshe áýlıe» jáne «Tuǵyryl han» t.b.
Jazýshynyń tarıhı taqyrypqa jazylǵan shyǵarmalaryna belgili jazýshy Beksultan Nurjekeev: «Bul kúnde álem ádebıetinde derekti ádebıettiń quny artyp barady. Al Zeınolla Sánik tarıhı shyǵarmalarynda derek kózderin egjeı-tegjeıli jazatyn stılimen, ózine tánti etetin derek kózderiniń qundylyǵymen erekshelenetin eńbekter jazdy»- [2,130] dep úlken baǵasyn berdi. Osy pikirden keıin jazýshy Joldasbek Turlybaev ta: «osy derek kózderi arqyly jazylǵan shyǵarmalary bizdi ózine baýraı jóneldi. Raıymbek batyrdyń 300 jyldyǵy qarsańynda jazylǵan «Han batyr Qabanbaı jáne Raıymbek»,- [2,136] degen eleýli eńbegi halyq yqylasyna bólengenin aıtty.
Zeınolla Sánik jýrnalıst, folklortanýshy, jazýshy, tarıhshy bolyp oqyrmanǵa tanyldy. Jylaǵan jyldar shejiresin bólshektep, tarıh qoınaýyndaǵy «Tuǵyrly han» eńbegin qarastyryp, oqyrman retindegi kózqarasymyzdy bildirýdiń sáti tústi. Týyndy «Aqıqat túbi- ańyz», «Arpalyspen ótken andalyq ómir», «Tuǵyryl han kezdesken turlaýsyz taǵdyr», «Ajal aldyndaǵy oılar»,- degen bólimderden turady.
«Tuǵyryl han kezdesken turlaýsyz taǵdyr» bólimi Tuǵyryldyń baıansyz baqyty, basynan keshken qıyndyqtar erkin baıandalady. Tuǵyryldyń jeti atasynan handyq úzilmegen qara kóktiń tuqymy ekenin ashyp kórsetedi. Tuǵyryldyń óz ákesi Qurshaquz, arǵy atasy Marǵuz barlyǵyda handyq bıliktiń taǵyn ustaǵan handar. «Kúnde qyrǵyn, kúnde daý bolyp jatatyn» sol bir zamanda bulardyń negizgi jaýy uly qorǵan túbindegi tatarlar men júrjińder bolatyn. Shyǵarmada osy oqıǵanyń ótken ýaqytyn kezeńin kórsetýge arnalsa da, onda elin, jerin syrtqy jaýdan qorǵaýǵa kelgende Otanshyldyq sezim basym ekeni anyq baıqalady.
«1130 jyldyń aıaq sheninde tatarlar men júrjińder Tuǵyryldyń atasy Marǵuz handy tutqyndap, ony «aǵash esekke» tańyp, azappen óltirdi»,- delingen. Atasynyń ólimi «qabyrǵasy qatyp, buǵanasy bekimegen» jas balanyń taǵdyryn aınalyp ótpedi. Jeti jasar Tuǵyryl tutqynǵa túsip, merkitterdiń esiginde quldyqtyń qamytyn kıdi. Aýyr jumysqa jegilip, keli túıip, bıdaı túktep, tamaqtyń qaldyǵyn jep, aryp-ashyp júrip kúneltti. Jeti jasar balanyń aýyr taǵdyryn jaýlarynyń qolynan arashalap alyp shyǵý ákesi Qurshaquz Buıryq hannyń enshisine tıdi. Amalyn taýyp balasyn qutqaryp aldy. Degenmen, ákeleriniń ólimi uldarynyń arasyndaǵy taqqa talasqa ákelip soǵady. Aqyry kereılerdiń berekesizdigi halyqty ekige bólip, sońy tatardyń Ajaı hanynyń osal jerdi ańdyp otyryp, tý syrtynan pyshaq tyǵýmen aıaqtalady. El birliginiń azaıýynyń saldary Qurshaquz Buıryq hannyń qolǵa túsýine ákelip soqtyrdy. Osy joly Tuǵyryl ekinshi ret jaý qolyna túsedi. Bul kezde jasy on úshte bolatyn. Tatardyń Ajaı hany Tuǵyryldyń ákesi Qurshaquz Buıryq hannyń kózin joıyp, balasynyń moınyna «quldyq qamytty» bir jolata kıgizedi. Bul jolǵy taǵdyry birinshisinen de qıyn, naǵyz quldarsha ómir súrip, ómirdiń eń qıyn kezeńderin basynan ótkizip júrdi. «Júreginde oty, kókireginde derti bar» jas azamat quldyqtan qutylýdyń aıla-sharǵysyn jasap, basqa quldardyń senimine kirip, solardyń kómegimen Ajaı hannyń bir jaqsy atyn minip, qashyp ketedi.
Bul kezde Tuǵyryl 18 jasqa shyqqan «at jalyn tartyp minetin, aptaldaı azamat» bolǵan edi. Eline aman-esen oralǵan jas tulpar endigi ýaqytta basynan ótken qıyndyqtardy súzgiden ótkizip, kek alatyn kezeńderdi oılaıdy. Tuǵyryl jan-jaǵyn tereń baǵamdap arqa súıer, súıenish bolar han izdedi. Oılana kele «el aralas, qoı qoralas» bolǵanyn jaqsy biletin Esýgeı bahadúrdi izdedi. Onyń ústine Esýgeıdiń ataǵy alty alashqa málim edi. Esýgeıge kelip barlyq mán-jaıdy túsindirip, ata muratyn ardaqtaý jolynda eshnárseden taıynbaıtynyn jetkizedi. «Qazir meniń qolymda handyq tizgin emes, ata keginiń armanǵa aınalǵan uzyn buıdasy ǵana bar»,- [3,74] degen Tuǵyryl sózine han selt etsede, jymyn bildirmedi. Aqyry Tuǵyryldy 20 jasynda, 1150 jyly han taǵyna otyrǵyzdy. Tuǵyryldyń han taǵyna otyrǵannan keıingi taǵdyry da, basynan bulbul saıramady. Aǵaıyndy baýyrlardyń arasyndaǵy alty baqan alaýyzdyqtyń sońy qan tógiske ulasty. Qany bir baýyrlas urpaqtyń bir-birine qanjar kóterýi qara halyqty úreılendirgenmen, tez es jıdyrdy. Tuǵyryldy halqy túsindi.
«Jaqsydan jaman týady aıaq asqa alǵysyz, jamannan jaqsy týady adam aıtsa nanǵysyz» degen dana halqymyzdyń qaıtalanbas ǵajap sózin Goryhannyń is-áreketine qarata aıttyq. Qyrshyn qıylǵan qos baýyrdyń taǵdyry úshin aǵasynan kek qaıtarmaq bolǵan Goryhannyń aqylsyz áreketi barlyǵyna bas bolǵan Qutlyq ananyń ashýyna tıdi. «Túnde alpaýyt bórilerdiń qorǵaýynda júretin, pirimiz- maraldyń yqylasyn alǵan kıeli ana», Qutlyq ana bolatyn. Tuǵyryldyń ájesi. Aqyldy, danagóı, erjúrek, batyr. Osy danagóı, abyz ana Tuǵyrylǵa bylaı deıdi:
- E, qaraǵym Tuǵyryl,- dedi bir kúni halyq jańadan han kótergen ulymen jeke áńgimede otyryp, - «ashý – dushpan aqyl – dos, aqylyńa aqyl qos» deıdi eken burynǵylar. Seniń ashý shyqyratyn da jóniń bar. Biraq jaratqan táńir aspannan túsetin jaýyn men qardy ámise jaýdyra bermeıdi. Kerýlen ózeni de únemi tasymaıdy. Tabıǵat ananyń býyrhanatyn, burqasyndatatyn shaǵy bolady. Adamdar osy anasyna tartqan. Jaýynnyń artynda jadyraý, tasýdyń artynda basylý bolǵany jón. Ashý sozyla berse, daý kóbeıedi, daý kóbeıse, jaý kóbeıedi, jaýy kóptiń jazymy kóp. Bul – bir. Ekinshi aıtarym,- dep sabaqtady sózin qart áje,-anaý atalaryń Marǵuz Buıryq han dáýirinde kereı eli shalqyǵan, ataq-dańqy shyǵysta Altyn han eline, batysta Sartaýylǵa jetken. Naımannyń ataqty hany Baıbuqa, ýaqtyń hany Alakúshtegin, merkit elbasy Toqtabek, Monǵol hany Qabyl, Mardan handar, qońyrattyń Taı shesheni... Bári de osy shańyraqtan dám tatqan, talaı ret berekeniń qazanyn asyp, qoldaryn qanǵa matyrysqan, jaýǵa qarsy odaq qurysyp, úzeńgiles ótken. Aıtpaqshy bolǵanym shashyraǵan óz elińdi qaıyrmaqqa keltirip alǵan soń, basqa elderdiń handarymen, halqymen tanys, oń-solyńdy uq, alys-jaqyndy ajyrat. «Atyń barda jer tany jelip júrip, asyń barda el tany berip júrip» dep ata-babań tegin aıtpaǵan...[3, 79]. Dana qarııanyń kóregendigi, nemeresiniń taqta uzaq, ári baqytty otyrýynyń saıası astaryn aqylmen, baıyppen jetkizdi.
Tuǵyryl hannyń taqqa uzaq otyrýy Temýchınniń han taǵyna kelýine septigin tıgizdi. Tipti qoınyndaǵy qas sulý Bórteni oljalaǵandardan da Tuǵyryl hannyń arqasynda kegin alyp, «Shyńǵys han» dárejesine deıin kóterildi. Jazýshy Tuǵyryl handy aıtpaıdy, aıtqanynan qaıtpaıtyn bir betkeı batyr retinde sýretteıdi. Kókshe áýlıege bolashaǵyn boljatyp, áýlıeniń boljamdaryna óz boljamdaryn qosa aıtqan Qutluq bıke ájeniń sózin elemeıdi. Ájesi:
«- Budan keıingi seniń naǵyz qamqorshyń birinshi – táńir, sonan soń Kókshe áýlıe bolmaq, qanshalyq astamshylap ketseń de, táńirdiń súıgen pendesi Kóksheni esińnen shyǵarma...» [3, 81]
1180 jyly 50 jastaǵy Tuǵyryl hanǵa anda balasy kelip, Bórte sulýdyń ákesi Taı sheshen bergen qara bulǵyn ishikti tartý etedi. Osy sátte hannyń esine anda balasynyń ákesi Esúgeı bahadúr, burynǵy dostyǵy men jaqsylyǵy esine túsip, kelesi óleń joldaryn aıtady:
«- Qolyńa tıgen bılikti
Myqty ustar dep senemin.
Qaq jarylǵan elińdi,
Aldyńa salyp beremin...» [3, 83]
Han óziniń batyl sheshimi men aıtqan sózderinde turdy. Esúgeı bahadúrden qandaı kómek qoldaý kórse, anda balasyna da kómektesip, shashyrap ketken halqynyń basyn qosyp, monǵol taıpalaryn biriktirip, Monǵol handyǵynyń tizginin Temýchınge ustatty. Ájesi esińnen shyǵarma degen Kókshe áýlıeni de anda balasynan aıamaı 1 jyl buryn 1179 jyly janyna qosyp bergen edi. Osylaısha Tuǵyryl hannyń kómegimen Temýchın han bolyp shyǵa keldi.
Alaıda Qutluq ájesiniń Tuǵyrylǵa:
- Esińde bolsyn, qaraǵym... alystan aıǵaılap kelgen jaýdy alý ońaı. Eń qaterlisi – abaısyzda ańdatpaı soǵatyn irge jaý. Bálkim aqyrǵy qaýip te osydan bolar. Osyǵan saq bol...»,[3, 81] - dep eskertýi kóregendik bolatyn. Shyn máninde ajalynyń «anda balasynan» keletinin aldyn ala áýlıeler bildi. Oǵan Tuǵyryl han moıyn usynbady. Jylandy baýyryna basyp, aıdaharǵa aınaldyrdy. Aqyry sol aıdahardyń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrdi. Onyń ońtaıly tusty kútip júrgenin ańǵarmaı da qaldy. «Kúshik asyrap ıt ettim, baltyrymdy qanattynyń» kebin ıip, ajal aıdaharynyń qolynan zorǵa qashyp qutylady. Ál dármeni bitken, qarsylasýǵa kúsh-qaıraty qalmaǵan tusta, jyldar boıy senimdi serigi, jan joldasy bolǵan Qadaq batyr Shyńǵys áskerimen jeke shaıqasyp, óz hanyn qutqaryp úlgeredi. «Óz hanymnyń jat qolynda ólýin kórýge dátim shydamady. Han ıem aman-esen qutyldy, endi ólseı armanym joq...»,[3, 93] - degen batyr sózi hanyna degen adaldyqtyń, páktiktiń, tipti patrıottyqtyń etalonyn kórsetti. Shyńǵystaı aýzyn aıǵa bilegen toıymsyz hanǵa qasqaıyp qarsy turý naǵyz erlik. Jazýshy shyǵarmanyń kórkemdik deńgeıin jas urpaqtyń sanasyna ult úshin qyzmet etý kerek bolsa Qadaq batyrdaı bolýdy ańǵartady.
Nátıjeler. Jazýshynyń «Tuǵyryl han» eńbegindegi «Ajal aldyndaǵy oılar» bólimi psıhologııalyq turǵydan eshbir ymyraǵa kelmeıtin, qarama-qarsylyqty, bitispen kúres-tartysqa toly bolsa, shyǵarmadaǵy tragedııalyq qaharman Tuǵyryldyń aýyr taǵdyry, tereń oıy oqyrmandy eriksiz eleń etkizedi.
Shyǵarmadaǵy kórkemdik obrazdy - Tuǵyryl hannyń tyǵyryqqa tirelgen kezi arqyly erekshe pafospen jetkizedi. Kórkem shyǵarmadaǵy beınelilik – jazýshynyń keıipkerin tartysqa túsirý úshin týdyratyn beınesi. Adamnyń qoǵamdyq ómirindegi jandy, áserli, estetıkalyq mánge ıe sýreti, jazýshynyń sony kórkem shyǵarmada beıneleý tásili. Ómirdi obraz arqyly oılaý, tanyp, beınelep berýdegi jazýshynyń sóz qoldanysy. Mysaly, «- Qaıran el, qaıran Kerýlen,- dedi ol aýyr kúrsinip, ... keshegi halqy qadirlep, tóbesine kótergen hannyń surpaty ketken sur dalada bosqyn kúıge túsken sıqy mynaý, aldy... munar, arty – jar. Qandaı jaǵdaıǵa tap bolaryn boljaý qıyn»,- dep, [3, 94] óz oıymen arpalysqan hannyń aldaǵy taǵdyryn ishki kúızelispen realısttik turǵyda sýrettegen. Bas qaharman elimen, jerimen qoshtasý arqyly, týǵan jerge degen qımastyqty sezdirip, halqynyń aldyndaǵy qaıta oralmas qaıran kúnderi úshin taǵdyryna nalydy. Tuǵyryl hannyń dáýreni bitip, qazaq saharasynda Shyńǵys hannyń dáýreniniń júrýi, jasy kelgen Tuǵyrylǵa aýyr tıdi. Sebebi, asyraǵan kúshigi arlan bolyp ózin talady. Osy arqyly jazýshy ár nárseniń óz ýaqyty bolatynyn oqyrmanǵa túsindire aldy. Sebebi, jetpisten asqan Tuǵyryl hannyń attyń jaly, qylyshtyń júzinde oınaı almaıtynyn Aımaljyn bıke arqyly jetkizedi.
Ádebı beıne – bir bútin adam ómiriniń kartınasy. Jazýshy ádebı beıneni ómir qubylystarynan jınaqtap, tıptendirip, naqtyly, beıneli kórinis túrinde sýrettep beredi. Jalqylyq pen jalpylyqtyq birligi tıp bolsa, osy ekeýiniń birigýinen ómirdiń kórkemdigi men adamnyń tirshiligi ústindegi kúres týady. Adam – kórkem obraz uıytqysy. Sondyqtan adam sóz ónerinde beıneleýdiń negizi bolady. Jazýshy adam adamdy qoǵamdyq ortada sýrettep, onyń turmys-tirshiligin kórsetý arqyly obrazyn ashady. Keıipker beınesin ashý úshin onyń túr-tulǵasy, ádep-salty, kıim-keshegi, tutyný buıymdaryna deıin sýretteýge mán beredi [4, 247]. Al, Tuǵyryldyń beınesi óz oımen ózi arpalysyp, ótken kúnderin eske alǵan ókinishi arqyly beınelenedi. Shyńǵys hanǵa ilesem dep júrip, torǵaıymnyń shyryldaryn oılamaǵan ekenmin,-dep psıhologııalyq kúızeliske túsedi. «Aldymen merkitterdi shaptym, handyǵyn qurtyp, ulyn qul, qyzyn kúń ettim. Eńiregen eldiń kóz jasyna, shyryldaǵan bala men qaýsaǵan qarııanyń zarly únine qaramadym, qatygezdikpen qyryp saldym»,- [3, 96] dep ishki oıymen arpalysady.
Shyǵarmanyń ón boıynan kózge túsetin tamasha qasıetterdiń biri- avtordyń tarıhı shyndyqty naqty merzimi arqyly jetkizýi. Jazýshy tarıhı tulǵalardyń taǵdyryn shytyrman oqıǵalardy erekshe baılanystyryp, kórnekti túıindi ekshep, iriktep jetkizdi. Handardyń qısynsyz áreketteri de ózderi ómir súrgen dáýirdiń kelbetiniń kórinisi. Shyǵarma sońynda Tuǵyryl hannyń iz-túzsiz joǵalyp ketti degen laqaptyń sońy, japan túzde bas saýǵalap júrip, ómirden ozady. Tuǵyryl hannyń ólimi halqyna aýyr tıdi. Tuǵyryl han handyq qurǵan kezeńde ádildigimen, shynaılylyǵymen halqyna jaqyn boldy. Baýyryna basqan balasy, ómir boıy jan dúnıesine qýlyq saqtap, bar jaqsylyqty jasatyp alǵan soń ózekten tepti. Avtor Tuǵyryl men Shyńǵystyń minezderin bir-birine qarama-qarsy qoıyp sýretteıdi. Dál osy mazmundas tarıhı derekti belgili ǵalym Álkeı Marǵulannyń «Ejelgi jyr ańyzdar» eńbeginde Rashıd-ad-Dınniń jazbalarynan mysaldar keltirilgenin kóremiz. Álemdi jaýlap alýdy arman etken Shyńǵysqa barlyq jaǵdaıdy jasap bergen jáne sol jaqsylyǵynan qııanat kórgen, ańǵal batyr Tuǵyryldyń tragedııalyq taǵdyryn, aıanyshty, múshkil halin japan-túzde jalǵyz qaldyryp, quz dalanyń adam tanymaıtyn haıýanyna aınaldyrý arqyly oqyrmanyn oılandyrady. Qoı terisin jamylǵan qasqyrlardyń qorada bolatynyn taǵy da bir eske salady. Aqyry darhan dalanyń tósinde ıt qorlyqpen qaza bolǵan Tuǵyryldyń basy han bıshe atanǵan Gúlbısheniń aldyna keledi. Halyq aldynda ádildigimen aty shyǵa bastaǵan Gúlbıshe hanym Tuǵyryl hannyń denesin tapqyzyp, basymen birge Alataı taýynyń bókterine hanǵa laıyq qurmetpen arýlap jerleıdi. «Tuǵyryl han» tarıhı essesimen Tursynhan Zákenniń «Kók bórilerdiń kóz jasy» romanynyń ózektes bolýy, sol zamannyń saıası-áleýmettik halinen habar beretindiginde. Tursynhan Zákenniń «Kók bórilerdiń kóz jasy» romanynyń sıýjettik jelisi «Tuǵyryl han» tarıhı essesimen ózektes, tipti kóptegen sıýjettik oqıǵalary bir-birimen jaqyn uqsas. Eki shyǵarmada da tarıhtyń qaıtalanbas dáýirindegi taıpalar arasyndaǵy keskilesken kúrestiń kórinisin beıneleıdi.
Bul zertteýlerdi aıtýdyń sebebi- ǵylymda tarıhı taqyrypta jazylǵan tarıhı shyǵarmalardy taldaý áli de bolsa kún tártibinen túsken joq. Sondyqtan da bolashaqta tarıhtyń aqtańdaq betteri zerttelse ádebıet tarıhyndaǵy kórkem týyndylar da ǵalymdardyń nazaryna iliger degen nıetpen taldadyq. Tarıhta bolǵan, tarıhty jasaǵan handardyń beınesin tek ádebıet tarıhyna súıene otyryp zertteýge mán berdik.
Qorytyndy. Shyǵarma sońynda Shyńǵys áýletiniń ekige bólingeı turǵan urymtal tusynda Shyńǵystyń anasy Ulan bıke men áıelderi Bórte bıke, Qulan bıkelerdiń barlyǵy jabylyp «Qatyn tili qara túnde qaıraq bolar» degendi dáleldeıdi. Týyndyda ákesindeı bolǵan Kóksheáýlıe men Shyńǵys hannyń arasynan qara mysyq ótkizedi. Sóıtip, Kókshe áýlıege aldyn ala tuzaq qurylyp, qurylǵan tuzaqqa túsken kezde tý syrtynan qanjar tyǵady. Onyń negizgi sebebi, hannyń bolashaǵynyń barlyǵyn boljap, jeńiske jeter jolyndaǵy ustazy, ógeı ákesi Kókshe áýlıe Shyńǵystyń barlyq qupııasyn biletin jalǵyz adam. Shyǵarmanyń mazmundyq ereksheligine súıene otyryp, áýlıeniń ólimi psıhologııalyq tragedııaǵa ákelip soqty. Tarıhı esse sońynda áýlıege qurmet kórsetilip, arýlap jer qoınyna tapsyramyz degen jospary mıftik sıýjetpen aıaqtalady. Áýlıeniń aty áýlıe, múrdesiniń ózi ornynda bolmaıdy. Kórkemdik qııaldy da shynaıy sýrettegen. Kórkem shyǵarmanyń sıýjettik jelisinde ataqty handar Tuǵyryl, Shyńǵys, Jamýha, Kókshe áýlıe, Ketbuǵa t.b. bas keıipkerlerdiń aqyldy áıelderiniń is-áreketteri shynaıy dana áıelderdiń sulý beınesi arqyly sýrettelgen. «Tuǵyryl han» shyǵarmasy halqymyzdyń tarıhyna, taǵdyryna tikeleı qatysty bolǵan bir kezdegi Tuǵyryl, Shyńǵys, Jamýha sııaqty aıbarly handardyń handyq qurǵan, tarıhtyń qozǵaýshy kúshi buqara halyqtyń basyp ótken jolynan mol maǵulmat beretin tarıhı, taǵylymdy shyǵarma. Jazýshy osy týyndysy arqyly táýelsizdikti ańsaǵan halqymyz úshin tatýlyq pen birlikten artyq esh nárse bolmaıtynyn taǵy bir dáleldeı tústi. Óskeleń urpaqqa ótken tarıhtyń qatparly kezeńderinen syr shertip, bolashaǵymyzdyń jarqyn bolaryna úmitpen qarady.
Ádebıetter
- Berdibaı R. Tarıhı roman. Oqý quraly. – Almaty: «Sanat», 1997. – 336 b.
- Mámbetov J. Zeınolla Sániktiń shyǵarmashylyq murasy. Monografııa. – Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2018. – 267 b.
- Sánikuly Z. Tuǵyryl han. Tarıhı esse. – Almaty: «Palitra Press», 2020. – 354 b.
- Jurtbaı T. Dáneker tulǵa// Zeınolla álemi: maqalalar men estelikter. –Almaty: An-arys, 2017. -424 b.
- Záken T. Kók bórilerdiń kóz jasy: tarıhı roman. –Almaty: An-arys, 2017. – 320 b.
- Kýdaıbergenova K.T. Ádebı beıne jáne beıneliliktiń teorııalyq negizderi. EGI habarshysy, 2020, №4. – 244b.
- Qurmanbaeva G., Sálenuly J. Dáneker tulǵa. – Almaty: «Mereı» baspasy, 2022. – 352 b.
- Sánik Z. Tuǵyryl han. Dámejan batyr. Tarıhı esseler, ǵylymı zertteýler. – Almaty: Qaz aqparat, 2005. – 269 b.
