Zeinolla Sänık şyǧarmaşylyǧyndaǧy "Tūǧyryl han" beinesı

Toqanova Arujan

M.Qozybaev atyndaǧy Soltüstık Qazaqstan universitetınıŋ 3 kurs studentı

Ǧylymi jetekşı: Kokbas Jazira

Aŋdatpa. Ädebiet aidynyna kelıp qosylǧan jazuşylardyŋ bırı – folklorşy, etnograf Zeinolla  Sänık. Qalamger sanaly ǧūmyryn Qytai halyq respublikasynda ötkızsede, qazaqtyŋ töl ädebietın jinap-zertteudı eşqaşan toqtatqan emes. Qazaq tarihyna qatysty ūlttyq ruhani mūralarymyzdy da kezdesken jerınen tauyp alyp, jinap otyrǧan. Qazaq auyz ädebietınıŋ ülgılerın, salt-dästürlerımız ben muzykatanuǧa qatysty da köptegen zertteuler jürgızgen.  Zeinolla Sänık qalamynan tuǧan qai şyǧarmasyn alsaq ta onyŋ şyǧarmalarynyŋ astarynan ūlttyŋ tūtastyǧy, halyqtyŋ bırlıgı, eldıŋ tatulyǧy baiqalyp tūrady. Maqalaǧa arqau bolǧan tarihi tuyndysy «Tūǧyryl han». Şyǧarma tarihtyŋ altyn arqauynan ūzyn sonar uaqyttyŋ almaǧaiyp kezeŋınen syr şertedı. Qazaq saharasyndaǧy Şyŋǧys hannyŋ ösıp, jetıluınen bastap ömırınıŋ soŋyna deiıngı kezeŋ «Tūǧyryl han» şyǧarmasynda suretteledı. Tarihi taqyryptaǧy şyǧarmalardyŋ şeŋberı keŋeiıp kele jatqanynyŋ taǧy bır dälelı ıspettı. «Tūǧyryl han» şyǧarmasyn taldau barysynda  täuelsızdık, tynyştyq, erlık ömır jolyndaǧy küresterın, erlıkterı men ökınışterın körsettık. Şyǧarma qūrylymyndaǧy batyrlyq-erlık tanymnyŋ artyqşylyqtary men batyrlardyŋ erlık beinelerındegı tūraqty körınısı nazarǧa alynyp, Şyŋǧys han men Tūǧyryl hannyŋ obrazdary özara salystyru nätijesınde salmaqty tūjyrym jasaldy. Tüiın  sözder: Tūǧyryl han, Şyŋǧys han, tarihi tuyndy, körkemdık şeşım. Kırıspe. Qazaq ädebietınıŋ möldır būlaǧynan su ışıp, sarqylmaityn dariiaǧa asau tolqyn bolyp qosylǧan jazuşynyŋ bırı – Zeinolla Sänıkūly. Aşy da, tūşy taǧdyryn ädebiet aidynyna şıderlegen jazuşy qalamynan ertegıden bastap, tarih sahnasyndaǧy tarihi tūlǧalarǧa deiın tuǧan. Jazuşynyŋ özı: «Düniede ädıl patşa joq, bıraq ömırdıŋ özı ädıl patşa, qisaiǧan dünienıŋ qisynyn tauyp, äkep tüzetedı eken. Maǧan päle ertegıden kelgen edı»,- dep, saiasattyŋ san qyrly tūsyn meŋzei otyryp, osy ertegı ömırdıŋ qatal synyna qarsy tūruǧa erık-jıgerımdı qairady. Ömırdıŋ būralaŋ joly qalam qairatkerlerınıŋ köbınıŋ aiaǧyna tūsau saldy. Ekı qolyn kısendedı. Aqyn men jazuşy jügen-qūryq timegen şu asau siiaqty ǧoi. Oŋailyqpen būǧauda otyrmaidy. Būlqynyp, tūsau men kısendı üzerı qaq.  Buyrqanǧan buǧa, auyl aqsaqaldarynyŋ kökeikestı äŋgımelerı sebepşı bolyp, jazuşynyŋ oiyna ertegınıŋ dänın egıp, aŋyzdyŋ qanyn qūiǧan eken. Arman bolǧan qazaq ertegılerın jaryqqa şyǧaru mümkındıgıne ie bolady. Tamaşa tabiǧattyŋ ortasynda ösken jazuşynyŋ jazuşylyq tabiǧaty da ertegıge bergısız. Osy maqalany jazu barysynda Zeinolla Sänık şyǧarmaşylyǧyn, onyŋ ışınde «Tūǧyryl han» tarihi tuyndysyn taldap-zertteu, şyǧarmadaǧy Tūǧyryl beinesın aşyp, taldap körsetudı maqsat tūttyq. G.Lenobldıŋ aituynşa, «suretteudıŋ realistıgı, tarihi küresterdıŋ adamdar taǧdyryna äserın aitu prinsipterın ūstanady. Halyqtyŋ tarihi belsendılıgı, tarihi qajettılık, būqaranyŋ, ırı qairatkerlerdıŋ ısterın keŋ qamtu tarihi romannyŋ şarttary bolyp sanalady»,- [1, 3] delıngen. Sonymen qatar tarihtyŋ jauapty, ūrymtal tūstaryn körsetu, belgılı adamdardyŋ aqiqat tarihi mändı ısterın, tūlǧasyn aşu prinsipı tarihi romandar aldynda orasan biık mındet jükteitının basa aitqan. Osy jüktelgen mındettı tolyqqandy aşu Zeinolla Sänık enşısıne de būiyrǧan eken. Zeinolla Sänık şyǧarmaşylyǧyn zertteu barysynda jazuşynyŋ tarihi taqyrypta jazylǧan  «Tūǧyryl han»  eŋbegındegı Tūǧyryldyŋ tarihtaǧy beinesın Şyŋǧys beinesımen salystyra otyryp, ǧylymi tūrǧydan taldau jasaldy. Ädısteme jäne zertteu ädısterı. Tarihi taqyrypta jazylǧan tarihi tuyndyny taldauda jinaqtau, induksiia, deduksiia,  strukturalyq taldau jäne tūjyrymdau siiaqty ädıster qoldanyldy. Talqylau men baqylau. Zeinolla Sänık qalamynan qazaqtyŋ attary aŋyzǧa ainalǧan batyrlary men küişılerı, handary turaly ǧajap şyǧarmalary jazylǧan. Atap aitsaq, «Han batyr Qabanbai», «Dämejan batyr», «Baspai», «Sergeldeŋ», Qairaqbai küişı», «Kökşe äulie» jäne «Tūǧyryl han» t.b. Jazuşynyŋ tarihi taqyrypqa jazylǧan şyǧarmalaryna belgılı jazuşy Beksūltan Nūrjekeev: «Būl künde älem ädebietınde derektı ädebiettıŋ qūny artyp barady. Al Zeinolla Sänık tarihi şyǧarmalarynda derek közderın egjei-tegjeilı jazatyn stilımen, özıne täntı etetın derek közderınıŋ qūndylyǧymen erekşelenetın eŋbekter jazdy»- [2,130] dep ülken baǧasyn berdı. Osy pıkırden keiın jazuşy Joldasbek Tūrlybaev ta: «osy derek közderı arqyly jazylǧan şyǧarmalary bızdı özıne baurai jöneldı. Raiymbek batyrdyŋ 300 jyldyǧy qarsaŋynda jazylǧan «Han batyr Qabanbai jäne Raiymbek»,- [2,136] degen eleulı eŋbegı halyq yqylasyna bölengenın aitty. Zeinolla Sänık jurnalist, folklortanuşy, jazuşy, tarihşy bolyp oqyrmanǧa tanyldy. Jylaǧan jyldar şejıresın bölşektep, tarih qoinauyndaǧy «Tūǧyrly han» eŋbegın qarastyryp, oqyrman retındegı közqarasymyzdy bıldırudıŋ sätı tüstı. Tuyndy «Aqiqat tübı- aŋyz», «Arpalyspen ötken andalyq ömır», «Tūǧyryl han kezdesken tūrlausyz taǧdyr», «Ajal aldyndaǧy oilar»,- degen bölımderden tūrady. «Tūǧyryl han kezdesken tūrlausyz taǧdyr» bölımı Tūǧyryldyŋ baiansyz baqyty, basynan keşken qiyndyqtar erkın baiandalady.  Tūǧyryldyŋ jetı atasynan handyq üzılmegen qara köktıŋ tūqymy ekenın aşyp körsetedı. Tūǧyryldyŋ öz äkesı Qūrşaqūz, arǧy atasy Marǧūz barlyǧyda handyq bilıktıŋ taǧyn ūstaǧan handar. «Künde qyrǧyn, künde dau bolyp jatatyn» sol bır zamanda būlardyŋ negızgı jauy ūly qorǧan tübındegı tatarlar men jürjıŋder bolatyn. Şyǧarmada osy oqiǧanyŋ  ötken uaqytyn kezeŋın körsetuge arnalsa da, onda elın, jerın syrtqy jaudan qorǧauǧa kelgende Otanşyldyq sezım basym ekenı anyq baiqalady. «1130 jyldyŋ aiaq şenınde tatarlar men jürjıŋder Tūǧyryldyŋ atasy Marǧūz handy tūtqyndap, ony «aǧaş esekke» taŋyp, azappen öltırdı»,- delıngen. Atasynyŋ ölımı «qabyrǧasy qatyp, būǧanasy  bekımegen» jas balanyŋ taǧdyryn ainalyp ötpedı. Jetı jasar Tūǧyryl tūtqynǧa tüsıp, merkıtterdıŋ esıgınde qūldyqtyŋ qamytyn kidı. Auyr jūmysqa jegılıp, kelı tüiıp, bidai tüktep, tamaqtyŋ qaldyǧyn jep, aryp-aşyp jürıp künelttı. Jetı jasar balanyŋ auyr taǧdyryn jaularynyŋ qolynan araşalap alyp şyǧu äkesı Qūrşaqūz Būiryq hannyŋ enşısıne tidı. Amalyn tauyp balasyn qūtqaryp aldy.  Degenmen, äkelerınıŋ ölımı ūldarynyŋ arasyndaǧy taqqa talasqa äkelıp soǧady. Aqyry kereilerdıŋ berekesızdıgı halyqty ekıge bölıp, soŋy tatardyŋ Ajai hanynyŋ osal jerdı aŋdyp otyryp, tu syrtynan pyşaq tyǧumen aiaqtalady. El bırlıgınıŋ azaiuynyŋ saldary Qūrşaqūz Būiryq hannyŋ qolǧa tüsuıne äkelıp soqtyrdy. Osy joly Tūǧyryl ekınşı ret jau qolyna tüsedı. Būl kezde jasy on üşte bolatyn. Tatardyŋ Ajai hany Tūǧyryldyŋ äkesı Qūrşaqūz Būiryq hannyŋ közın joiyp, balasynyŋ moinyna «qūldyq qamytty» bır jolata kigızedı. Būl jolǧy taǧdyry bırınşısınen de qiyn, naǧyz qūldarşa ömır sürıp, ömırdıŋ eŋ qiyn kezeŋderın basynan ötkızıp jürdı. «Jüregınde oty, kökıregınde dertı bar» jas azamat qūldyqtan qūtyludyŋ aila-şarǧysyn jasap, basqa qūldardyŋ senımıne kırıp, solardyŋ kömegımen Ajai hannyŋ bır jaqsy atyn mınıp, qaşyp ketedı. Būl kezde Tūǧyryl 18 jasqa şyqqan «at jalyn tartyp mınetın, aptaldai azamat» bolǧan edı. Elıne aman-esen oralǧan jas tūlpar endıgı uaqytta basynan ötken qiyndyqtardy süzgıden ötkızıp, kek alatyn kezeŋderdı oilaidy. Tūǧyryl jan-jaǧyn tereŋ baǧamdap arqa süier, süienış bolar han ızdedı. Oilana kele «el aralas, qoi qoralas» bolǧanyn jaqsy bıletın Esugei bahadürdı ızdedı. Onyŋ üstıne Esugeidıŋ ataǧy alty alaşqa mälım edı. Esugeige kelıp barlyq män-jaidy tüsındırıp, ata mūratyn ardaqtau jolynda eşnärseden taiynbaitynyn jetkızedı. «Qazır menıŋ qolymda handyq tızgın emes, ata kegınıŋ armanǧa ainalǧan ūzyn būidasy ǧana bar»,- [3,74] degen Tūǧyryl sözıne han selt etsede, jymyn bıldırmedı. Aqyry Tūǧyryldy 20 jasynda,  1150 jyly han taǧyna otyrǧyzdy. Tūǧyryldyŋ han taǧyna otyrǧannan keiıngı taǧdyry da, basynan būlbūl sairamady. Aǧaiyndy bauyrlardyŋ arasyndaǧy alty baqan alauyzdyqtyŋ soŋy qan tögıske ūlasty. Qany bır bauyrlas ūrpaqtyŋ bır-bırıne qanjar köteruı qara halyqty üreilendırgenmen, tez es jidyrdy. Tūǧyryldy halqy tüsındı. «Jaqsydan jaman tuady aiaq asqa alǧysyz, jamannan jaqsy tuady adam aitsa nanǧysyz» degen dana halqymyzdyŋ qaitalanbas ǧajap sözın Goryhannyŋ ıs-äreketıne qarata aittyq. Qyrşyn qiylǧan qos bauyrdyŋ taǧdyry üşın aǧasynan kek qaitarmaq bolǧan Goryhannyŋ aqylsyz äreketı barlyǧyna bas bolǧan Qūtlyq ananyŋ aşuyna tidı. «Tünde alpauyt börılerdıŋ qorǧauynda jüretın, pırımız- maraldyŋ yqylasyn alǧan kielı ana», Qūtlyq ana bolatyn. Tūǧyryldyŋ äjesı. Aqyldy, danagöi, erjürek, batyr.  Osy danagöi, abyz ana Tūǧyrylǧa bylai deidı: - E, qaraǧym Tūǧyryl,- dedı bır künı halyq jaŋadan han kötergen ūlymen jeke äŋgımede otyryp, - «aşu – dūşpan aqyl – dos, aqylyŋa aqyl qos» deidı eken būrynǧylar. Senıŋ aşu şyqyratyn da jönıŋ bar. Bıraq jaratqan täŋır aspannan tüsetın jauyn men qardy ämıse jaudyra bermeidı. Kerulen özenı de ünemı tasymaidy. Tabiǧat ananyŋ buyrhanatyn, būrqasyndatatyn şaǧy bolady. Adamdar osy anasyna tartqan. Jauynnyŋ artynda jadyrau, tasudyŋ artynda basylu bolǧany jön. Aşu sozyla berse, dau köbeiedı, dau köbeise, jau köbeiedı, jauy köptıŋ jazymy köp. Būl – bır. Ekınşı aitarym,- dep sabaqtady sözın qart äje,-anau atalaryŋ Marǧūz Būiryq han däuırınde kerei elı şalqyǧan, ataq-daŋqy şyǧysta Altyn han elıne, batysta Sartauylǧa jetken. Naimannyŋ ataqty hany Baibūqa, uaqtyŋ hany Alaküştegın, merkıt elbasy Toqtabek, Monǧol hany Qabyl, Mardan handar, qoŋyrattyŋ Tai şeşenı... Bärı de osy şaŋyraqtan däm tatqan, talai ret berekenıŋ qazanyn asyp, qoldaryn qanǧa matyrysqan, jauǧa qarsy odaq qūrysyp, üzeŋgıles ötken. Aitpaqşy bolǧanym şaşyraǧan öz elıŋdı qaiyrmaqqa keltırıp alǧan soŋ, basqa elderdıŋ handarymen, halqymen tanys, oŋ-solyŋdy ūq, alys-jaqyndy ajyrat. «Atyŋ barda jer tany jelıp jürıp, asyŋ barda el tany berıp jürıp» dep ata-babaŋ tegın aitpaǧan...[3, 79]. Dana qariianyŋ köregendıgı, nemeresınıŋ taqta ūzaq, ärı baqytty otyruynyŋ saiasi astaryn aqylmen, baiyppen jetkızdı. Tūǧyryl hannyŋ taqqa ūzaq otyruy Temuchinnıŋ han taǧyna keluıne septıgın tigızdı. Tıptı qoinyndaǧy qas sūlu Börtenı oljalaǧandardan da Tūǧyryl hannyŋ arqasynda kegın alyp, «Şyŋǧys han» därejesıne deiın köterıldı. Jazuşy Tūǧyryl handy aitpaidy, aitqanynan qaitpaityn bır betkei batyr retınde suretteidı. Kökşe äuliege bolaşaǧyn boljatyp, äulienıŋ boljamdaryna öz boljamdaryn qosa aitqan Qūtlūq bike äjenıŋ sözın elemeidı. Äjesı: «- Būdan keiıngı senıŋ naǧyz qamqorşyŋ bırınşı – täŋır, sonan soŋ Kökşe äulie bolmaq, qanşalyq astamşylap ketseŋ de, täŋırdıŋ süigen pendesı Kökşenı esıŋnen şyǧarma...» [3, 81] 1180 jyly 50 jastaǧy Tūǧyryl hanǧa anda balasy kelıp, Börte sūludyŋ äkesı Tai şeşen bergen qara būlǧyn ışıktı tartu etedı. Osy sätte hannyŋ esıne anda balasynyŋ äkesı Esügei bahadür, būrynǧy dostyǧy men jaqsylyǧy esıne tüsıp, kelesı öleŋ joldaryn aitady: «- Qolyŋa tigen bilıktı Myqty ūstar dep senemın. Qaq jarylǧan elıŋdı, Aldyŋa salyp beremın...» [3, 83] Han özınıŋ batyl şeşımı men aitqan sözderınde tūrdy. Esügei bahadürden qandai kömek qoldau körse, anda balasyna da kömektesıp, şaşyrap ketken halqynyŋ basyn qosyp, monǧol taipalaryn bırıktırıp, Monǧol handyǧynyŋ tızgının Temuchinge ūstatty. Äjesı esıŋnen şyǧarma degen Kökşe äulienı de anda balasynan aiamai 1 jyl būryn 1179 jyly janyna qosyp bergen edı. Osylaişa Tūǧyryl hannyŋ kömegımen Temuchin han bolyp şyǧa keldı. Alaida Qūtlūq äjesınıŋ Tūǧyrylǧa: - Esıŋde bolsyn, qaraǧym... alystan aiǧailap kelgen jaudy alu oŋai. Eŋ qaterlısı – abaisyzda aŋdatpai soǧatyn ırge jau. Bälkım aqyrǧy qauıp te osydan bolar. Osyǧan saq bol...»,[3, 81] - dep eskertuı köregendık bolatyn. Şyn mänınde ajalynyŋ «anda balasynan» keletının aldyn ala äulieler bıldı. Oǧan Tūǧyryl han moiyn ūsynbady. Jylandy bauyryna basyp, aidaharǧa ainaldyrdy. Aqyry sol aidahardyŋ aitqanyna könıp, aidaǧanyna jürdı.  Onyŋ oŋtaily tūsty kütıp jürgenın aŋǧarmai da qaldy. «Küşık asyrap it ettım, baltyrymdy qanattynyŋ» kebın iıp, ajal aidaharynyŋ qolynan zorǧa qaşyp qūtylady. Äl därmenı bıtken, qarsylasuǧa küş-qairaty qalmaǧan tūsta, jyldar boiy senımdı serıgı, jan joldasy bolǧan Qadaq batyr Şyŋǧys äskerımen jeke şaiqasyp, öz hanyn qūtqaryp ülgeredı. «Öz hanymnyŋ jat qolynda öluın köruge dätım şydamady. Han iem aman-esen qūtyldy, endı ölsei armanym joq...»,[3, 93] - degen batyr sözı hanyna degen adaldyqtyŋ, päktıktıŋ, tıptı patriottyqtyŋ etalonyn körsettı. Şyŋǧystai auzyn aiǧa bılegen toiymsyz hanǧa qasqaiyp qarsy tūru naǧyz erlık. Jazuşy şyǧarmanyŋ körkemdık deŋgeiın jas ūrpaqtyŋ sanasyna ūlt üşın qyzmet etu kerek bolsa Qadaq batyrdai boludy aŋǧartady. Nätijeler. Jazuşynyŋ «Tūǧyryl han» eŋbegındegı «Ajal aldyndaǧy oilar» bölımı psihologiialyq tūrǧydan eşbır ymyraǧa kelmeitın, qarama-qarsylyqty, bıtıspen küres-tartysqa toly bolsa, şyǧarmadaǧy tragediialyq qaharman Tūǧyryldyŋ auyr taǧdyry, tereŋ oiy oqyrmandy erıksız eleŋ etkızedı. Şyǧarmadaǧy körkemdık obrazdy - Tūǧyryl hannyŋ tyǧyryqqa tırelgen kezı arqyly erekşe pafospen jetkızedı. Körkem şyǧarmadaǧy beinelılık – jazuşynyŋ keiıpkerın tartysqa tüsıru üşın tudyratyn beinesı. Adamnyŋ qoǧamdyq ömırındegı jandy, äserlı, estetikalyq mänge ie suretı, jazuşynyŋ sony körkem şyǧarmada beineleu täsılı. Ömırdı obraz arqyly oilau, tanyp, beinelep berudegı jazuşynyŋ söz qoldanysy. Mysaly, «- Qairan el, qairan Kerulen,- dedı ol auyr kürsınıp, ... keşegı halqy qadırlep, töbesıne kötergen hannyŋ sūrpaty ketken sūr dalada bosqyn küige tüsken siqy mynau, aldy... mūnar, arty – jar. Qandai jaǧdaiǧa tap bolaryn boljau qiyn»,- dep, [3, 94] öz oiymen arpalysqan hannyŋ aldaǧy taǧdyryn ışkı küizelıspen realisttık tūrǧyda surettegen. Bas qaharman elımen, jerımen qoştasu arqyly, tuǧan jerge degen qimastyqty sezdırıp, halqynyŋ aldyndaǧy qaita oralmas qairan künderı üşın taǧdyryna nalydy. Tūǧyryl hannyŋ däurenı bıtıp, qazaq saharasynda Şyŋǧys hannyŋ däurenınıŋ jüruı, jasy kelgen Tūǧyrylǧa auyr tidı. Sebebı, asyraǧan küşıgı arlan bolyp özın talady. Osy arqyly jazuşy är närsenıŋ öz uaqyty bolatynyn oqyrmanǧa tüsındıre aldy. Sebebı, jetpısten asqan  Tūǧyryl hannyŋ attyŋ jaly, qylyştyŋ jüzınde oinai almaitynyn Aimaljyn bike arqyly jetkızedı. Ädebi beine – bır bütın adam ömırınıŋ kartinasy. Jazuşy ädebi beinenı ömır qūbylystarynan jinaqtap, tiptendırıp, naqtyly, beinelı körınıs türınde surettep beredı. Jalqylyq pen jalpylyqtyq bırlıgı tip bolsa, osy ekeuınıŋ bırıguınen ömırdıŋ körkemdıgı men adamnyŋ tırşılıgı üstındegı küres tuady. Adam – körkem obraz ūiytqysy. Sondyqtan adam söz önerınde beineleudıŋ negızı bolady. Jazuşy adam adamdy qoǧamdyq ortada surettep, onyŋ tūrmys-tırşılıgın körsetu arqyly obrazyn aşady. Keiıpker beinesın aşu üşın onyŋ tür-tūlǧasy, ädep-salty, kiım-keşegı, tūtynu būiymdaryna deiın suretteuge män beredı [4, 247]. Al, Tūǧyryldyŋ beinesı öz oimen özı arpalysyp, ötken künderın eske alǧan ökınışı arqyly beinelenedı. Şyŋǧys hanǧa ılesem dep jürıp, torǧaiymnyŋ şyryldaryn oilamaǧan ekenmın,-dep psihologiialyq küizelıske tüsedı. «Aldymen merkıtterdı şaptym, handyǧyn qūrtyp, ūlyn qūl, qyzyn küŋ ettım. Eŋıregen eldıŋ köz jasyna, şyryldaǧan bala men qausaǧan qariianyŋ zarly ünıne qaramadym, qatygezdıkpen qyryp saldym»,- [3, 96] dep ışkı oiymen arpalysady. Şyǧarmanyŋ ön boiynan közge tüsetın tamaşa qasietterdıŋ bırı- avtordyŋ  tarihi şyndyqty naqty merzımı arqyly jetkızuı. Jazuşy tarihi tūlǧalardyŋ taǧdyryn şytyrman oqiǧalardy erekşe bailanystyryp, körnektı tüiındı ekşep, ırıktep jetkızdı. Handardyŋ qisynsyz äreketterı de özderı ömır sürgen däuırdıŋ kelbetınıŋ körınısı. Şyǧarma soŋynda Tūǧyryl hannyŋ ız-tüzsız joǧalyp kettı degen laqaptyŋ soŋy, japan tüzde bas sauǧalap jürıp, ömırden ozady. Tūǧyryl hannyŋ ölımı halqyna auyr tidı. Tūǧyryl han handyq qūrǧan kezeŋde ädıldıgımen, şynailylyǧymen halqyna jaqyn boldy. Bauyryna basqan balasy, ömır boiy jan düniesıne qulyq saqtap, bar jaqsylyqty jasatyp alǧan soŋ özekten teptı. Avtor Tūǧyryl men Şyŋǧystyŋ mınezderın bır-bırıne qarama-qarsy qoiyp suretteidı. Däl osy mazmūndas tarihi derektı belgılı ǧalym Älkei Marǧūlannyŋ «Ejelgı jyr aŋyzdar» eŋbegınde Raşid-ad-Dinnıŋ jazbalarynan mysaldar keltırılgenın köremız. Älemdı jaulap aludy arman etken Şyŋǧysqa barlyq jaǧdaidy jasap bergen jäne sol jaqsylyǧynan qiianat körgen, aŋǧal batyr Tūǧyryldyŋ tragediialyq taǧdyryn, aianyşty, müşkıl halın japan-tüzde jalǧyz qaldyryp, qūz dalanyŋ adam tanymaityn haiuanyna ainaldyru arqyly oqyrmanyn oilandyrady. Qoi terısın jamylǧan qasqyrlardyŋ qorada bolatynyn taǧy da bır eske salady. Aqyry darhan dalanyŋ tösınde it qorlyqpen qaza bolǧan Tūǧyryldyŋ basy han bişe atanǧan Gülbişenıŋ aldyna keledı. Halyq aldynda ädıldıgımen aty şyǧa bastaǧan Gülbişe hanym Tūǧyryl hannyŋ denesın tapqyzyp, basymen bırge Alatai tauynyŋ bökterıne hanǧa laiyq qūrmetpen arulap jerleidı. «Tūǧyryl han» tarihi essesımen Tūrsynhan Zäkennıŋ «Kök börılerdıŋ köz jasy» romanynyŋ özektes boluy, sol zamannyŋ saiasi-äleumettık halınen habar beretındıgınde. Tūrsynhan Zäkennıŋ «Kök börılerdıŋ köz jasy» romanynyŋ siujettık jelısı «Tūǧyryl han» tarihi essesımen özektes, tıptı köptegen siujettık oqiǧalary bır-bırımen jaqyn ūqsas. Ekı şyǧarmada da tarihtyŋ qaitalanbas däuırındegı taipalar arasyndaǧy keskılesken kürestıŋ körınısın beineleidı. Būl zertteulerdı aitudyŋ sebebı- ǧylymda tarihi taqyrypta jazylǧan tarihi şyǧarmalardy taldau älı de bolsa kün tärtıbınen tüsken joq. Sondyqtan da bolaşaqta tarihtyŋ aqtaŋdaq betterı zerttelse ädebiet tarihyndaǧy körkem tuyndylar da ǧalymdardyŋ nazaryna ılıger degen nietpen taldadyq. Tarihta bolǧan, tarihty jasaǧan handardyŋ beinesın tek ädebiet tarihyna süiene otyryp zertteuge män berdık. Qorytyndy. Şyǧarma soŋynda Şyŋǧys äuletınıŋ ekıge bölıngei tūrǧan ūrymtal tūsynda Şyŋǧystyŋ anasy Ūlan bike men äielderı Börte bike, Qūlan bikelerdıŋ barlyǧy jabylyp «Qatyn tılı qara tünde qairaq bolar» degendı däleldeidı. Tuyndyda äkesındei bolǧan Kökşeäulie men  Şyŋǧys hannyŋ arasynan qara mysyq ötkızedı. Söitıp, Kökşe äuliege aldyn ala tūzaq qūrylyp, qūrylǧan tūzaqqa tüsken kezde tu syrtynan qanjar tyǧady. Onyŋ negızgı sebebı, hannyŋ bolaşaǧynyŋ barlyǧyn boljap, jeŋıske jeter jolyndaǧy ūstazy, ögei äkesı Kökşe äulie Şyŋǧystyŋ barlyq qūpiiasyn bıletın jalǧyz adam. Şyǧarmanyŋ mazmūndyq erekşelıgıne süiene otyryp, äulienıŋ ölımı psihologiialyq tragediiaǧa äkelıp soqty. Tarihi esse soŋynda äuliege qūrmet körsetılıp, arulap jer qoinyna tapsyramyz degen jospary miftık siujetpen aiaqtalady. Äulienıŋ aty äulie, mürdesınıŋ özı ornynda bolmaidy. Körkemdık qiialdy da şynaiy surettegen. Körkem şyǧarmanyŋ siujettık jelısınde ataqty handar Tūǧyryl, Şyŋǧys, Jamuha, Kökşe äulie, Ketbūǧa t.b. bas keiıpkerlerdıŋ aqyldy äielderınıŋ ıs-äreketterı şynaiy dana äielderdıŋ sūlu beinesı arqyly surettelgen. «Tūǧyryl han» şyǧarmasy halqymyzdyŋ tarihyna, taǧdyryna tıkelei qatysty bolǧan bır kezdegı Tūǧyryl, Şyŋǧys, Jamuha siiaqty aibarly handardyŋ handyq qūrǧan, tarihtyŋ qozǧauşy küşı būqara halyqtyŋ basyp ötken jolynan mol maǧūlmat beretın tarihi, taǧylymdy şyǧarma. Jazuşy osy tuyndysy arqyly täuelsızdıktı aŋsaǧan halqymyz üşın tatulyq pen bırlıkten artyq eş närse bolmaitynyn taǧy bır däleldei tüstı. Öskeleŋ ūrpaqqa ötken tarihtyŋ qatparly kezeŋderınen syr şertıp, bolaşaǧymyzdyŋ jarqyn bolaryna ümıtpen qarady.   Ädebietter  

1. Berdıbai R. Tarihi roman. Oqu qūraly. – Almaty: «Sanat», 1997. – 336 b.
2. Mämbetov J. Zeinolla Sänıktıŋ şyǧarmaşylyq mūrasy. Monografiia. – Almaty: Qazaq universitetı, 2018. – 267 b.
3. Sänıkūly Z. Tūǧyryl han. Tarihi esse. – Almaty: «Palitra Press», 2020. – 354 b.
4. Jūrtbai T. Däneker tūlǧa// Zeinolla älemı: maqalalar men estelıkter. –Almaty: An-arys, 2017. -424 b.
5. Zäken T. Kök börılerdıŋ köz jasy: tarihi roman. –Almaty: An-arys, 2017. – 320 b.
6. Kudaibergenova K.T. Ädebi beine jäne beinelılıktıŋ teoriialyq negızderı. EGİ habarşysy, 2020, №4. – 244b.
7. Qūrmanbaeva G., Sälenūly J. Däneker tūlǧa. – Almaty: «Merei» baspasy, 2022. – 352 b.
8. Sänık Z. Tūǧyryl han. Dämejan batyr. Tarihi esseler, ǧylymi zertteuler. – Almaty: Qaz aqparat, 2005. – 269 b.