TAǴDYRY JUMBAQ ER NESIPBAI
Qazaqtyń ultshyl jigiti, namysqoı azamat «Ryjıı Almaz» týraly sóz qozǵaı bastasam, maǵan suraqtar qarsha boraıdy. «Qylmyskerdi nege batyr deısiń?» «Ol ult úshin ne istepti?» «Táýelsizdikke qandaı eńbek sińirdi?» degen saýaldar bári. Men úshin bul suraqtar qyzyqty ári kerek. Kez kelgen adamnyń taǵdyry jumbaq, qoǵam qubylmaly, tarıh aınymaly. Adam balasy san taraý ómir jolynda adasady, súrinedi, qulaıdy, qaıta turady. Qoǵam da sondaı, keshegi jaqsy dep sıpattalatyn qundylyqtar túbinde basqasha baıandalady. Burynǵy «kıeli» uǵymdar endigi jerde qur, kóbik sózge aınalady. Ótken joldyń ókinishi de mol, keleshektegi úmiti de zor bolady.
Er edi el ishinde saıran salǵan…
Sondyqtan qandaı da bir tulǵa ómirine qatysty ótirik-shyny aralas ańyzdar men aqıqattar meni árdaıym qyzyqtyrady. Qara boıaýdy jalpylama jaǵa salǵannan góri sol nysananyń ómir jolyn, bel-belesterin, qoǵamyn, ortasyn túsinip, saralap, anyqtaǵan durys. Nesipbaı Násenov taqyrybyna kelýim de oılamaǵan jerden boldy. Birde kúıeý balamnyń úıine jolaýshylap barǵanymda tarıhshy Bolatbek Násenovtiń «Abyraly tuńǵysh tarlandary jáne Degeleń» degen qalyń kitabynan «Ryjıı Almazdyń» shyn esimi, ósken-óngen jerin, basqa da minez-qulyqtaryn, qasıetterin oqyp bildim. Kezinde dańqy sharyqtap shetelge shyqqan, biraq taǵdyry óte kúrdeli, naǵyz erlerge tán buralań jáne ǵajaıyp ǵumyr keshken tanys ta beıtanys adamnyń shynaıy kelbetin kórip, azan shaqyryp qoıǵan esimin bilý meniń tóbemdi kókke jetkizgendeı áser qaldyrdy. Sovet ýaqytynda joǵary jaqta jaýapty qyzmet atqarǵan, elge belgili ákesiniń esteligi, keıipkerdiń qaza bolǵan kezinde ár túrli respýblıkalyq basylymdarda jarııalanǵan qazaq-orys tilderindegi maqalalardyń kóshirmesi tirisinde-aq ańyzǵa aınalǵan azamattyń taǵdyry men áreketinen az-kem derek beredi. Qaı áke balasyn jaman bolsyn deıdi, desek te, myna bir derekke nazar aýdarýdy jón kórdik.
«Men Nesipbaı bir jasqa tolǵan kezde sheshesi Bıkenmen ajyrastym. Odan keıin ol meniń tárbıemde bolǵan joq.
1981 jyly Bıkenniń Qazaqstan Ortalyq partııa komıtetiniń fınans bólimine jazǵan hatyn maǵan ákep berdi. Onda: «…Ulyń Krasnoıarskide túrmede. Besinshi jyl boldy. Maǵan aqsha ber. Ol aýrý». Taǵy basqa da jaǵdaılardy habarlap jazypty. Ol kezde Nesipbaı 20 jasta.
Mende beretin aqsha bolmady. Biraq qoldan keletin kómegimdi dereý jasadym. Moskvadaǵy Fınans mınıstriniń orynbasary, marqum Maslennıkovty jaqsy biletinmin. Odaqtyń kirister men shyǵystar basqarmasynyń bastyǵymen de qarym-qatynasym jaqsy edi. Olarǵa shyndyqty aıttym. Sol azamattardyń kómegimen Krasnoıarskiniń aımaqtyq mılıııasynyń bastyǵy general-leıtenantpen telefonmen sóılestim (famılııasyn umyttym). Ol kisi: «Ulyńyzǵa ózim bardym. Shyn máninde aýrý (týberkýlez). Bir minezderi úshin jalǵyz otyratyn kamerada otyr eken. Qazir gospıtalǵa jatqyzdym. Biraz ýaqyttan keıin bosatý jolyn tabamyz. Balańyz jazyqsyz sottalǵanǵa uqsaıdy», – dedi.
Mine, osydan keıin Nesipbaıǵa hat jazdym. Odan úsh bettik jaýap keldi. Óte aqyldy, óleńmen ár túrli oılaryn jazypty. «Men ákemniń tiri ekenin bilgen joq edim» depti. Hatty joǵaltyp alǵanyma ókinemin. Ekinshi hatynda túrmeden shyqqan soń men sizge kelsem qabyldaısyz ba dep suranypty. Men joldasym Kenjesh Sekenqyzymen, balalarym Asqar, Aıgúl, Asandarmen aqyldastym. Olar mektepte oqıtyn. Qarsylyq kórsetken joq. «Papa, kelsin. Bizdiń aǵamyz ǵoı» dedi. Osylaısha Nesipbaı 1981 jyly kúzde keldi».
Eshqandaı asyra maqtaýy joq, ásiresiz, qospasyz qalypty baıandaý. Bul az desek, sol kitapta dańqty keıipkerimizdiń qapııada qaza bolǵanynda jaryq kórgen gazetterdegi materıaldardyń kóshirmesi berilipti. 1998 jyldyń 30-mamyrynan bastap qyrkúıek aıyna deıingi gazet maqalalarynda olar qansha jerden jamandap otyrsa da, dattap, qara boıaýdy meılinshe qalyńyraq jaqsa da, sonsha jerden súısinip, mereılenip, arqalanyp ketkenin sezbeı qalady.
Osydan eki jyl buryn «31» arnanyń tilshileri qazaqtyń ultshyl jigitteri týraly 10 mınýttyq habar kórsetti. Onda toqsanynshy jyldary qazaqtyń azattyq alyp, toqyraýǵa ushyraǵan qıyn kezeńde jatqa ketken eseni, kekti qaıtarǵan erlerdiń isi baıandalǵan. Asty da ústi baılyqqa toly, ultaraqtaı jerdiń ózi adam ómirinen de qymbat bop turǵan myna zamanda ulan-ǵaıyr qazaqtyń jerine ıelik etkisi kelip, elge tutqa bolǵysy kelip, óktemdik tanytqan dıaspora ókilderiniń mysyn basyp, ses kórsetkender: Qanybek Ábishbaev, Baqytkeldi Raıymbekov, Sabyr Músilimov, Nesipbaı Násenovter dep anyq sıpattalady. Halyq arasynda saqtalǵan ár túrli beınekórinisterde olardyń keskin-kelbeti, áreketteri, sóılegen sózderi men kózin kórgen, janynda bolǵan adamdardyń, týystarynyń pikirleri berilgen. Men óz basym Nesipbaı Násenovti basyna qansha jerden qara bult úıirilse de, batyr dep bilemin, solaı tanımyn.
Qonaev «Qazaqstan jastarynyń kóshbasshysy» dep bilgen
Úshqara, basyń bıik munar shalǵan,
Sumpıyp óte shyqty myna jalǵan.
Tar esik, tar bosaǵa jaman eken,
Er edim el ishinde saıran salǵan, –
dep marǵasqa ul Mádı jyrlaǵandaı, Er Nesipbaı da aldyńǵy aǵalary sııaqty qýǵyn kórgen, óz ortasynan shetqaqpaı bolǵan ult perzenti. Ol Qazaq Sovettik Soıalıstik Respýblıkasyn uzaq jyldar basqarǵan, iri memleket qaıratkeri Dinmuhammed Qonaevpen atamyzdyń ómiriniń sońǵy jyldarynda kezdesken. Bul týraly Nesipbaı Násenovtiń dosynyń (avtoryn belgili bir sebeptermen aıta almaımyz) esteliginde táptishtep jazylǵan.
«– Dımash Ahmetuly, mine sizge jurt aıtyp júretin «Ryjıı Almazdy» ákeldim, tanysyp qoıyńyz, – dep Iý. Koshkın jańa tanysyn tanystyrdy.
– Amansyń ba, ulym? – dep Dımash Ahmetuly qolyn sozdy. – Estýimshe, sen Semeıden ekensiń, solaı ma? Al nege seni «Ryjıı Almaz» dep aıtady? Seniń atyń Nesipbaı emes pe?
– Sálemetsiz be, Aǵa, – dedi Almaz, – ıá, men shyǵystanmyn, tegim Násenov, atym Nesipbaı. Jigitterimdi Nurqadilovtyń jıeniniń jigitterimen shatastyryp almas úshin meni «Ryjıı Almaz», ony «Chernyı Almaz» dep ataıdy.
Dımash Ahmetuly Almazǵa úńilip bir qarap aldy da, tanysýǵa qolyn usyndy.
– Iá, qazir jastar búginde qoǵamda kereksiz bolyp qaldy, egerde olardy qadaǵalap otyrmasań, óz jolyndaǵynyń barlyǵyn jaıpap óter úlken tasqyn, sel sııaqty alyp kúsh emes pe? Anaý 86-nyń Jeltoqsanynda búkil Sovet Odaǵynyń alyp kúshi bolmasa nemen aıaqtalar edi. Mendeı qart adamdy umytpaı kelgenińe rahmet, kelip, aqyl-keńes alyp tur. Iýra, men de saǵan aıttym emes pe, seniń alyp kelgen adamdaryńnyń barlyǵyna senemin dep. Shynymdy aıtsam, qazirgi jastarmen áńgimeleskenime qýanamyn. Sen mynaǵan jaýap bershi, qazir jastarmen jumys isteıtin eshqandaı uıym qalmaǵan ba? Komsomoldar qaıda? Qazaqstan jastarynyń odaǵy qaıda? – dep ol Almazǵa qarady.
– Jastar odaǵy bar, Aǵa, biraq onda jastardyń bolashaǵyna nemquraıly qaraıtyn adamdar otyr. Olar ózderi birneshe deldaldyq fırma ashyp alǵan. Óz qara bastarynyń qamdaryn ǵana oılaıdy. Al jastar, ásirese kishkentaı qalashyq, aýyldarda turatyn jastardyń bolashaǵyna bas qatyrmaıdy da. Mine, men solarǵa kómektesýge tyrysam, tym quryǵanda sportshylarǵa, qazir sporttyń ózimen de eshkimniń jumysy joq, bárine aqsha aralasyp ketti ǵoı.
– Iá, ulym, sen durys aıtasyń, qazir tek sportqa ǵana emes, jastardyń rýhanı damýyna, tárbıesine de durys kóńil bólinbeıdi. Eger shyn janashyrlyq tanytyp júrseń, rahmet saǵan, Sovet odaǵy qıraǵannan keıin elimizde qalyptasqan qıyn jaǵdaıda tym qurysa bir bos qalǵan keńistikti toltyryp jatqanyńa. Iýra, saǵan da rahmet, maǵan Qazaqstan jastarynyń kóshbasshysyn ákelip tanystyrǵanyńa!»
Osyndaı baǵa bergenine qaraǵanda Dımash aqsaqaldyń adam taný qabiletine bas ıgendeısiń. Aldynda az-kem aıaldap, birer til qatysýdan soń, qarshyǵa qus tárizdi qaǵilez jigittiń alǵyrlyǵyna tánti bolǵanyn ańǵaramyz.
Dańq pen daqpyrtqa toly ómir
Bul rette júrekti jigit jaıly kóptegen málimetterdi keltirýge bolar edi, alaıda munyń ózi bir maqalanyń aıasyna syımaıtyndyqtan, buǵan deıingi belgili jaıttardy, aıtýly azamat Bekbolat Tileýhannyń «Tasjarǵan» gazetine bergen suhbatyn, Nesipbaıdyń dúrildegen kezinde Almaty qalasy Ishki ister basqarmasyn basqarǵan general-maıor M. Orazalıevtiń pikirin jáne tanymal jýrnalıst T. Táshenevtiń maqalasyn atap qana ótýge májbúrmin.
Nesipbaıdyń kózi tirisinde suhbat alyp, kitap jazǵan jýrnalıst — Gaýhar Isaeva. Onda «Ryjıı Almazdyń» qylmysker atana júrip, Almatynyń «Qalqaman» yqsham aýdanynda aýrýhana turǵyzbaq bolǵan nıeti jazylǵan. Sondaı-aq, onyń oılary tosyn ári tereń bolǵanyn jýrnalıst súısine jazady. Mysaly, Násenovtiń eshqandaı da esirtki tasymalymen, narkobarondyqpen aınalyspaǵanyn, kerisinshe Qazaqstanda osynshama jyldan soń osynsha nashaqor bolady, olardy boldyrmas úshin kúresýimiz kerek degenin, onyń sol sózi úshin esinen adasqan shyǵar dep oılaǵanyn, biraq oqıǵa shynymen de solaı óris alǵanyn, ómirde bolǵanyn egjeı-tegjeıli sıpattaıdy. Al sportty nasıhattap, sol úshin qazaq balalaryna arnap sport keshenderin salyp, jattyqtyrýshy bolǵany barshaǵa aıan nárse.
Erjúrek jigittiń bir ǵana prınıpi boldy: álsizderge qorǵan bolyp, álimjettik jasaǵandardyń sazaıyn berý. Sol úshin ol basyn talaı qaterge tigip, qaýiptiń ortasynda júrdi. Dostarynyń aıtýynsha, Nesipbaıdyń óz atynan baıandalatyn mynadaı oqıǵa bar:
«Birde maǵan bir ájeı:
– «Almaz balam, kómektes!» dep jylap kelip tur. Meniń barmaǵan jerim qalmady, soty bar, prokýratýrasy men polıeılerdiń tabaldyryǵyn tozdyrdym, eshbirinen qaıran bolmady. Balamdy aldap, alaıaqtar alyp qoıǵan záýlim úıimizdi qaıtaryp alsam deımin, – deıdi ájeı eńirep.
Oqıǵa bylaı bolǵan eken: ájeıdiń bir jerde qaraýyl bolyp isteıtin balasynyń kezekshiliginde álgi mekemeden qundy zattar joǵalǵan eken. Baıǵus bala tipti urlanǵan nárseniń ne ekenin kórmek túgili estimegen de. Urlanǵan zattardy óteý úshin balaǵa nesıe alǵyzyp ta úlgeripti. Máseleniń mán-jaıyn ózim qarap sheshpesem bolmaıtynyn bildim de iske kiristim. Sóıtsem, álgi mekemeniń dırektory ájeıdiń balasynyń kezekshiliginde mekeme ónimderiniń barlyǵyn óz týystaryna taratyp jibergen eken. Men álgini taýyp, kinásin óz moınyna alǵyzyp moıyndattym. Ájeıdiń de úıin qaıtarttym, búginde ol kisi kúnde meniń amandyǵymdy tilep meshitke baryp, Jaratqanǵa jalbarynatyn kórinedi.
Al budan basqa qanshama oqıǵalar bolyp jatyr. Qalamyzdaǵy osy sııaqty basqa da tolyp jatqan máselelerdi meniń sheshý kerektigimdi sen, árıne, bile bermessiń».
Budan bólek, «Ryjıı Almaz» bastaǵan jigitterdiń erligi deýge turarlyq nárse sheteldik, orys, qytaı, basqa da mafııalyq toptarǵa qarsy turýmen erekshelenedi. Negizinde memlekettik qurylymdardyń aınalysatyn sharýasy bolatyn, biraq qaýipsizdikti osyndaı toptar qamtamasyz etti. Sheteldik toptar bizdiń elge tumsyǵyn da suǵa almady. Bile bilgenge bul da erlik. Shekaramyz ańǵal-sańǵal ashyq, zańymyz olpy-solpy, ishki saıasatymyz tesik shelekteı úńireıip, tipti memlekettik qurylymdardyń ózi esin jııa almaı jatqanda ol sekildi jigitter aýadaı qajet boldy. Keıin el basqarý júıesi múlde ózgergende, 1998 jyldan beri bılik bir kisiniń ǵana qolyna ótkende olar «kereksiz adamdar» qataryna jatqyzyldy da kózi joıyldy.
Sosyn myna bir faktige qaıran qalasyz: «Qarashyǵanaq» munaıyn soryp kelgen amerıkalyqtardan biz memleket bolyp 10 paıyz alyp otyrýǵa tek 20 jyldan soń qol jetkizsek, «Ryjıı Almaz» óziniń dúrildep turǵan kezinde «Fılıp-Morrıs», «Qazaqoıl» sekildi kompanııalardan on paıyz alyp otyrýdy mindettegen. Erlik pe?
Quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleriniń sońyna ańdý salyp, kóp túsetinin biletin «Ryjıı Almaz» kıgen kıimderiniń, meıli jańadan satyp alsa da, kostıým-shalbarynyń barlyq qaltasyn qaıshymen qyrqyp tastaıdy. Ustap jatyp qaltasyna esirtki súńgitip jiberetin organdaǵylardyń qıturqy áreketterinen osylaısha qutylyp ketip otyrǵan. Sondyqtan resmı oryndardyń hattamalaryndaǵy Nesipbaı beınesi bólek te, dostarynyń, tileýles jandardyń, keıbir shynshyl saqshylardyń aıtýyndaǵy Nesipbaı beınesi múlde bólek.
Onyń qazaq baılyǵyn tonaǵan baı, mıllıarder Mashkeevıchpen Jezqazǵan mys kombınatyna talasqanyn kóp adam bile bermeıdi. Osy Mashkeevıch táýelsiz Qazaqstan tarıhynyń súıkimdi keıipkeri eken de, basyn talaı márte qaterge tikken oǵlan ulǵa bir aýyz jyly sóz joq. «Halyq sózi» gazetinde jaryq kórgen «Qazaq mafııasy: ańyz ben aqıqat» degen suhbatta Mashkeevıch týraly kóp málimetter aıtylǵan. Bul endi basqa áńgime.
«Zań oryndarynda jaýapty basshylar (KNB, prokýratýra) oılaryna kelgenin jasap, naryqtyq ekonomıkany syltaýratyp, jasyryn jekemenshik kásiporyn, mekemeler ashyp, mekemeleri arqyly basqalardan qaryz alǵan bolyp, ony qaıtarmaýdy ádetke aınaldyrdy. Qaltalaryn qalyńdap, aram, sasyq jolmen baıydy. Olarǵa kottedjder dálel. Mine, osyǵan qarsy turǵan, solardyń buzaqy áreketterin áshkerelegen meniń ulym Násenov Nesipbaıǵa jala japty. Aqyr sol kezdegi KNB-niń tóraǵasy Musaev bastaǵan jigitter Nesipbaıymdy Ispanııada óltirtti». Bolatbek Násenov joǵaryda atalǵan kitabynda ay shyndyqty, janaıqaıyn osylaı bildirgen. Kórdińiz be, jekelegen bir toptyń jolyn kesip, kóldeneń turǵan «Ryjıı Almaz» jamanatty atanyp, isti bolyp otyr. Sóıtip jalpy halyq sanasyna «qylmysker» degen ataý tańylǵan. Qarapaıym halyqqa tizesin batyrǵandarmen kúresý jolynda ol erlerge tán buralań joldardan ótti deıtinimiz sondyqtan.
Mine, aty ańyzǵa aınalǵan adam «Ryjıı Almazdyń» – Nesipbaı Násenovtiń qyrlary osyndaı. Onyń «Men de ultshylmyn. Qazaqtardyń jaqsy kıingeni, jaqsy ómir súrgeni, jaqsy mashınalardy mingeni, jaqsy úıde turǵany maǵan unaıdy. Men buǵan rahattanamyn. …Men ózime de, basqalarǵa da Qazaqstanda jaqsy ómir súrý múmkin ǵana emes, mindetti ekenin dáleldegim keledi» deıtini qazir qanatty sóz – aforızmge aınaldy. Qalaı bolǵanda da ataqty «Ryjıı Almazdyń» dańq pen daqpyrtqa toly ómiriniń ár kezeńinde shyndyq jasyrynǵan.
Zańǵar KÁRIMHAN
"Adyrna" ulttyq portaly
