Jazda Almatyda halyqaralyq etnofestival öttı. Dästürlı än-küiı men ūlttyq sportyn paş etuge Qyrǧyzstan, Özbekstan, Türkiia, Vengriia, Moŋǧoliia, Tyva Respublikasy jäne taǧy da basqa elderden öner ielerı qatysty. Etnofestival qala syrtynda ötetındıkten arnaiy avtobus ta jaldap qoiypty. Aptadaǧy ekı demalysymyzdy da osy fesivaldıŋ körermenı boluǧa arnadyq. Ūlttyq sport degennen jamby atuǧa erekşe qyzyǧyp, bırneşe saǧat tamaşaladyq. Qarasaq, at üstınde sadaq kerıp, nysana däldegen üş-aq qyz şauyp barady. Üşeuı de qazaq. Qalǧan qatysuşynyŋ bärı erler. Jamby atu turaly bıletınımız şamaly bolǧandyqtan qyzdardyŋ qatysatynyn da bılmedık. Üzılıs uaqytynda jarasymdy, atqa otyruǧa yŋǧaily qazaqşa kiıngen bır mergen qyzben tanystyq. Esımı Äliia eken. Qazır Särsenbai Qūlbaevtıŋ komandasynda jattyǧady. Jamby atuşylardyŋ jarystan qoly timei, tek küzdıŋ soŋynda ǧana sūqbattasudyŋ sätı tüstı.
Jamby atu – at üstınde şauyp kele jatyp, ekpındı bäseŋdetpesten belgılı bır qaşyqtyqqa qoiylǧan nysanany atyp qūlatatyn sport türı. Mergendıktı talap etetın būl sport türı b.z.b. IV-III ǧasyrlarda paida bolǧan desedı.
Köşpendıler jamby atu oiynyn jauyngerlerdıŋ mergendık qabıletın jetıldıru üşın ötkızgen. Bırınşı maqsaty, äskeri-jauyngerlık daiyndyqty jetıldıru bolsa, ekınşıden el arasyndaǧy mergenderdı (sadaqşylardy) anyqtau bolǧan. Üşınşıden sol mergenderden arnaiy top qūryp, soǧysqa arnaiy küş etken. 1225 jyly Şyŋǧys han Horezmdı tolyq baǧyndyrǧan soŋ, Būǧyly-şaşaq deitın jerde ūlan-asar toi jasapty. Alys-jaqyndaǧy mergenderdı şaqyryp, jamby atqyzǧan deidı. Saiysta Esei mergen 335 qūlaş (502 metr) jerdegı nysana-jambyǧa oǧyn däl tigızıptı. Ärine, qazırgı jamby atudyŋ şarttary men talaptary būrynǧydan äldeqaida jeŋılırek. Älemde jiı qoldanatyn türı mynau. Jetı metr jerden üş nysana qoiylady. Ony attyŋ üstınde şauyp kele jatyp sadaqpen atu kerek. Bır nysanaǧa bırneşe ret atuǧa bolady. Nysanaǧa atatyn 120 metr jerdı şauyp ötuge 16 sekund uaqyt berıledı.Tigızseŋ, oqtyŋ qai tüske tigenıne orai ūpai alasyŋ. Sary tüske, iaǧni däl ortasyna tigızse üş ūpai, qyzylǧa tigızse ekı ūpai, al jebe kök tüstı tesıp ötse bır ūpai berıledı. Jamby, iaǧni nysana qola, kümıs, altyn jamby dep bölınedı. Qola jambyny 6 metr, kümıs jambyny 8 metr, altyn jambyny 10 metr qaşyqtyqqa qoiady. Qolaǧa tigızse, 5 ūpai, kümıske 10 ūpai, altynǧa 15 ūpai berıledı. Jambynyŋ diametrı 29 santimetr boluy kerek. Qazaqşa jamby atudyŋ erejesı negızı osyndai. Biyl būl stilge erekşe qyzyǧuşylyq bıldırıp jatyr eken. Jalpy jamby atudyŋ türlerı bıraz. Bıraq şyn mergenge, sūr mergenge jambynyŋ alysy men jaqyny bırdei.
Särsenbai Qūlbaev sadaqşylaryn Almaty maŋyndaǧy Qyrǧauyldy auylynda jattyqtarady. Osyndaǧy mekteptıŋ sport zalyna kışkentai balalarǧa bölek, eresekterge bölek nysanalar tūr. Olardyŋ sadaqtary da ekı türlı bolady eken.
– 2015 jyly Merkı qalasynda Moŋǧoliiadan arnaiy jatyqtyruşy şaqyrtyp, 28 sportşyny jamby atuǧa jattyqtyrdy. Şetelderde at üstınde sadaq atu öte jaqsy damyǧan. Almatylyq Aldiiar Nūrǧaziev esımdı jıgıt sadaqpen ainalysyp jürgenın estıp, sadaqqa qyzyǧyp, jamby atudy üirene bastadym. Būl 2014 jyl bolatyn. Merkıdegı jattyǧudan soŋ sadaq atudyŋ jai-japsarynan habary bar dep Aldiiarǧa, maǧan taǧy bırneşe jıgıtke top berdı. Bıraq onyŋ bärı jamby atumen ainalysyp ketpedı. Kei oblystarda tıptı jamby atu bastalmai jatyp toqtady. Al qazır būl sport türı qaitadan qolǧa alynyp jatyr. Jyl saiyn Qazaqstan chempionaty 18 jasqa deiıngı balalardyŋ arasynda, 21 jasqa deiıngı jasöspırımder arasy men ülkenderdıŋ arasynda ötıp kele jatyr. Jamby atuǧa kez kelgen jastaǧy adam qatysa alady. Öitkenı būl aqyl-oi sporty emes, asa ülken küştı ne salmaq quudy talap etpeidı. Tek atqa mınu men qol mergendıktı üirenıp alsa bolǧany. Qol mergendık degen ata-babamyzdan qalǧan. Nysanaǧa döp tigızu – köz mergendık emes, qol mergendık, – deidı jattyqtyruşy.
Jamby atu – äzırge kenjelep tūrǧan, damudyŋ jolyna endı ǧana ikemdelıp jatqan sport türı. Särsenbai aǧai chempionatqa 18 jasqa deiıngı tek bır-aq sportşyny alyp bara alady. Al ūlttyq sportty damytu üşın osy şekteudı alyp tasap nemese chempionatqa qatysatyn sportşy sanyn köbeitu kerek dep esepteidı. Özınıŋ aituy boiynşa, är jas kategoriiasynda üş balaǧa deiın chempionatqa qatystyruǧa mümkındıgı bar. Sonda bır jylda 9 balaǧa jarysqa qatysyp, baq synai alar edı. Al qazır tek 3 balanyŋ ǧana jylyna bır ret keletın chempionatqa qatysuǧa mümkındıgı bar. Qalǧandary öz kezegın ūzaq kütuıne tura keledı.
JAMBY ATUǦA QATYSQYŊYZ KELSE...
Almatyda ūlttyq sportqa tek №19 sport mektebınde daiyndaidy. Al Astanadaǧy ortalyqqa öŋırlerden kelgen sportşylardy jinap, halyqaralyq jarystarǧa jıberedı. Joǧaryda jamby atudy kez kelgen adamnyŋ üirene alatynyn aittyq. Särsenbai Qūlbaev №19 sport mektebındegı şäkırtterınen bölek qatysuşylar üşın jamby atudan «Salserı» qoǧamdyq ūiymyn aşyp jatyr. Tırkeuden ötıptı. Sport mektebındegı oquşylardyŋ jattyǧuyna memleketten qarjy bölıngendıkten olar tegın jattyǧady. Al jattyqtyruşynyŋ özı aşyp jatqan üiırmege aqyly qatysa alasyz. Basynda barlyǧy jerde tūryp sadaq atudan bastaidy. Onyŋ baǧasy aiyna 10 myŋ teŋge bolmaq. Aptasyna üş ret, ekı saǧattan daiyndalasyz. Al atqa mınıp sadaq atu üşın däl osyndai rejimde 20 myŋ teŋge töleisız. Atqa mıne almaityn bolsaŋyz, aldymen sony üiretedı. Qazır üiırmege adam jinap jatyr. Menıŋ de qatysqym kelıp aldyn ala habarlasqanym bar. Bıraq adam tolyq jinalmaiynşa jattyǧudyŋ Qyrǧauyldy auylynda ötetının bılgende äzır qatysa almaitynymdy tüsındım. Öitkenı auyl qaladan äjeptäuır alys. Qatysuşylarǧa yŋǧaily boluy üşın qaladan jattyǧu zalyn ızdep jatyr eken. Bıraq attyŋ üstıne jattyǧuǧa auysqanda bärıbır qala syrtyndaǧy ippodromdarǧa baruǧa tura keledı.
– Üiırmeden tüsken qarajatqa qaladan zaldy jalǧa alamyz, ippodromdaǧy attardyŋ aqysyn töleu kerek. Sadaq pen oqty satyp alu mäselesı jäne bar. Jattyǧuǧa paidalanyp jürgen sadaq pen jebe özımızde jasalmaidy. Şetelge şyqqanda alyp kelemız. Bır jebenıŋ baǧasy 1800 teŋgeden bastalady. Bügıngı jattyǧuǧa 30 jebe paidalanyldy. Onyŋ beseuı osy ekı saǧatta synyp qaldy. On myŋǧa juyq aqşam kettı degen söz. №19 sport mektebı jattyǧuǧa dep 100 oq äpergen. Al negızı kemınde 150 oq boluy kerek. Onda da ol 3 aiǧa jetetın jebe bolyp sanalady. Üş aidan soŋ jattyǧu men jarys toqtap qalmaidy ǧoi. Özımızdıŋ satyp aluymyzǧa tura keledı. Osy jerdegı on bır sadaqtyŋ toǧyzyn satyp alǧanmyn. Ekeuı mekteptıkı. Jaqynda Chehiiadan 30 myŋ teŋgeden 3-4 sadaq jäne satyp aldym. Sadaqtyŋ baǧasy sapasyna qarai 30 myŋ teŋgeden bastalyp, 5000 dollarǧa deiın kete beredı. Ekı atym bar edı, bıreuı aiaqtan qaldy. Endı 15 balaǧa ekı at degen öte az, – deidı jattyqtyruşy.
Jalpy, myltyq oǧyn 200 ret atqanda nysanaǧa däl tigızuge bolady dep jatady. Sadaqty nysananyŋ qaq ortasynda tigızu üşın 2000 ret atyp üirenu kerek degendı estıgen edık. Bıraq Särsenbai aǧai qatyp qalǧan zaŋ joǧyn aitady. Ärkımnıŋ mümkınşılıgı men tyŋǧylyqty daiyndyǧyna bailanysty eken.
Attyŋ üstınde nysanaǧa atu üşın qol mergendık kerek. Adamnyŋ barlyq ıs-äreketı midyŋ būiryǧymen oryndalatynyn bılemız. Mi būlşyq etterdı qalai jiı qimyldau keregıne būiryq berse, būlşy et sol qimyldy üirenıp alady. Qol mergendık te sol siiaqty. Būrynǧy qimyldardy este saqtap qap, sadaq alǧanda-aq jebe tartuǧa ikemdele qalady. Sporttyq sadaq atudan älem chempiony bolǧan korei sportşysynyŋ köru qabıletı öte tömen bolǧan eken.
Sadaq atudyŋ eŋ tanymal ekı türı bar. Oqty sadaqtyŋ sol jaq betıne qoiyp, ekı sausaqpen atudy europalyq täsıl deidı. Köşpendıler bolsa jebenı sadaqtyŋ oq jaǧyna qoiyp, barmaqpen atqan. Ony aziialyq täsıl dep ataidy. Sadaqtyŋ kerılu salmaǧy qanşa auyr bolsa da, aziialyq täsıldı paidalanyp, barmaqpen ata alasyŋ. Köşpendıler atqan būl täsıldıŋ taǧy bır artyqşylyǧy attyŋ üstınde atqanda barmaq pen ekı sausaqpen jebenı orap alatyndyqtan, jebe syrǧyp tüsıp qalmaidy. Attyŋ üstınde de maŋyzdysy – jebenıŋ sadaqtan bölınıp qalmauy. Tartylu küşıne bailanysty sadaqtar da bölınedı. Ädette attyŋ üstınde tartylu küşı 16-18 kelı bolatyn sadaqtar qoldanylady. 5-6 jastaǧy balalardy üiretetın oqu-jattyǧu sadaǧynyŋ tartylu küşı 6-7 kelı. Tartylu küşı 18 kelı bolatyn sadaqty qyzdar alǧysy kelmeitınge ūqsaidy. Ekı kelınıŋ özı ülken röl oinaidy deidı Särsenbai Qūlbaev.
ALMATYLYQ MERGENDER KIMDER?
Särsenbai Qūlbaev 2001 jyly Öskemende ötken alǧaşqy ūlttyq at sportyna, sonyŋ ışınde kökparǧa qatysady. Kökparda jattyqtyruşy bolyp jürıp, 2015 jyly jamby atuǧa auysypty. 15 şäkırtı bar. Şäkırtterınıŋ arasynda Jamby atudan ötken Qazaqstannyŋ bırınşı chempionatynda ülkender arasynda 2-oryn alǧan Saian Qystaubaevty atady. Reseidegı jarysta 3-oryn ielengenı bar. 18 jasqa deiıngı jasöspırımder arasynda Temırlan Şämen jaqsy nätije körsetıp keledı. Jamby atudan Qazaqstan qūrama komandasyna müşe boldy. Qazır äskerde Otan aldyndaǧy boryşyn ötep jatyr eken. Kelgen soŋ sadaq atudy qaita jalǧastyrmaq. Qyzdardan Äliia Kamalova bıraz jetıstıkke jetıp jür. Almatyda ūldar men qyzdar qatar qatysqan alǧaşqy «Altyn mergen» chempionatynyŋ chempiony atanǧan. Respublikalyq Nūrmaǧambetov atyndaǧy turnirde de nysanaǧa bärınen köp oq tigıze aldy. Jattyqtyruşy «Ūly dala ruhy» atty halyqaralyq festivalge Äliia Kamalova, Güldana Alybaeva, Ramina Didarovadan qūralǧan komanda alyp barypty. Qazaqstanda sadaq atudan tek qyzdar ǧana qatysatyn jarys joq. Oǧan mergen qyzdardyŋ sany da jetpeidı. Sondyqtan ūldarmen bırge qatystyruǧa tura keledı. Jıgıttermen qatar şauyp, nysanaǧa qatar közdese de talaiyn şaŋ qaptyryp, komandalyq esepte üşınşı orynnyŋ jüldesıne ie bolǧan. Būl chempionat aiaqtala sala osy jazda Qyrǧyzstandaǧy «Salbuurun» halyqaralyq jarysyna attanady. Endı üş qyzǧa Serık Alybaev pen Saian Qystaubaev qosylady. Üş qyz alǧaşqy üş oryndy qanjyǧaǧa bailap qaitypty. Saian da üşınşı orynnyŋ ūpaiyn jinaǧan eken.
Äliia Kamalova, mergen qyz:
«ATTAŊ QŪLASAŊ, BATYLDANYP BIRDEN QAITA MINU KEREK»
– Atqa qatty qyzyǧatynmyn. Al Särsenbai aǧaimen körşı tūramyz. Atqa qyzyǧatynymdy bılgen soŋ, menı jamby atuǧa qatysyp köruımdı sūrady. Quana kelıstım. Jamby atyp jürgenıme ekı jyl bolypty. «Altyn jebe» chempionatynda Rumyniiadan kelgen ataqty mergen Mihail Kozmi bırınşı oryn aldy. Bır nysanaǧa alty jebe atqan. Äzırge jamby atudan sol kısıden myqty adam körmedım. Özım de Mihail siiaqty bolǧym keledı. Är jarysqa barǧanda ärtürlı at beredı. Mihail özıne tüsken atpen adammen söileskendei tıldesıp, özıne beiımdeidı. Tek sonan soŋ baryp jamby atuǧa şyǧady. Sonan keiın atqa otyrǧanda qandai da bır dūǧa jasaidy eken. Atqa otyrǧanynan özıne degen senımdılıgı baiqalyp tūrady. Mınezı salmaqty. Jarysqa kırıspes būryn atpen maşyqtanuǧa uaqyt berıledı. Sonda atty özıŋe ikemdep, ärı oǧan özıŋ de üirenuge ülgeru kereksıŋ. Sipalap, meiırımıŋdı körsetu kerek. Atty jūlqylai bergennen ol saǧan könbeidı. Daiyndyqtaǧy attar bızge äbden üirengen. Basyn būra qoisaŋ, nysanaǧa atar joldy özı şauyp ötedı. Nysana bıtken soŋ senıŋ būiryǧyŋdy kütpei-aq özı kerı qaitady. Attardy üiretu oŋai bolǧan joq. Sadaqty kötergende ürkıp şyǧa keletın. Bırneşe ret attyŋ alyp qaşqany bar. Bıraq sadaq atyp jürgende attan qūlaǧan emespın. Eŋ alǧaş mıngende qūlaǧanym bar. Sonan soŋ atqa ūzaq jolai almai jürdım. Tüsıngenım, qūlasaŋ da, batyldyqty boiǧa jinap bırden qaita mınu kerek. Atqa mıngende öte senımdı ekenıŋdı baiqatyp, būl jerde kımnıŋ «bastyq» ekenın sezdıru kerek. Sonda at ta sızge baǧynady. Äitpese, basynyp, iesın tyŋdamai jürmei qoiady nemese alyp qaşyp ketedı, – dedı Äliia.
Särsenbai aǧaidyŋ ornyna keide jattyǧudy Äliia ötkızedı. Üiırmege kelgen adamnyŋ qolyna bırden sadaq beruge bolmaidy deidı. Eŋ aldymen jerde tūryp atuǧa qalai tūru keregın körsetedı. Sonan soŋ rezeŋke jıptı qaita-qaita tartyp qolyn jattyqtyrady. Özıŋe senımsızdıktıŋ kesırınen oŋ qolmen jebenı tartqan soŋ, sadaqtyŋ qyly sol qolǧa taq ete qaluy mümkın. Ol jer kögerıp şyǧa keledı. Sondyqtan sol qoldyŋ şyntaǧyn ışke qarai kerıp ūstamau kerek. Mergen qyz basynda europalyq täsılmen atyp üirenıptı de, köşpendılerdıŋ täsılıne auysuǧa taǧy uaqyt ketıptı. Sadaqty jerde atyp üirengen soŋ, endıgı kezek – attyŋ üstınde atu. Keiıpkerımız atqa künara mınıp jürgen. Atqa boiyn üiretıp, jügendı ūstamai şaba bastaidy. Attyŋ üstınde sadaq atudy üirenuge jarty jyl uaqyty kettı.
Äliia attyŋ üstınde sadaq atuǧa qatysamyn degende anasy qarsy bolypty. Aziialyqtar özge elge qaraǧanda erterek tūrmys qūrady. Şeşe degen qyzynyŋ qiiaǧa qonuyn tıleidı. Äliianyŋ anasy da «atqa qonu qyzdyŋ jūmysy emes, qazırgı jasyŋda eresek dünielerdı oila» dep qyzynyŋ jamby atuǧa barǧanyn qūptai qoimapty.
– Bıraq kele-kele qyzyǧuşylyǧymdy tüsındı. Qazır qarsy emes. Är jetıstıgıme quanyp otyrady. Tūrmys qūrǧan künde de bolaşaq serıgım qoldasa, osy sport türın quana-quana jalǧastyrar edım, – degen şyn peiılın jasyrmady.
Mektep jasyndaǧy sportşylary ainalasy bır jyldyŋ ışınde jaqsy nätije körsetıp jür eken. Sonyŋ bırı – 11-synyp oquşysy Edıl Täukeş. Edıl mamyrdan bastap sadaqty qolǧa alǧan. Kökpar şauyp jürgen jıgıt eken. Sadaq atudy jerde üirenıp alǧannan keiın attyŋ üstınde jamby atu asa qiyn bola qoimaǧan syŋaily.
– Jerden atyp üirenuge bıraz uaqyt kettı. Attyŋ üstınde jamby atqanda jyldamdyq kerek. Köbıne oqty salyp ülgere almai qaluyŋ mümkın. Al berılgenı 16 sekund qana. Tamyzdyŋ 22-ne Astanada «Ūly dala ruhy» festivalı öttı. Är oblystan bıreu, keide ekı qatysuşydan bardyq. Almatydan menı apardy. Üşınşı oryn aldym. Şyǧys Qazaqstannan kelgen jıgıtter myqty eken. Köbı solaqai. Negızı sportta solaqailar ikemdı keledı ärı tez üirenıp alady. Atpen şauyp kele jatqanda ornyŋnan tūryp atu kerek. Otyryp atsaŋ, attyŋ şabysymen nysanany közdei almaisyŋ. Al men basynda orynnan tūrudy ūmytyp kete beremın. Bıraq otyrsam da jaqsy atatyn siiaqtymyn, – deidı mergen jıgıt.
Toǧyzynşyda oqityn Nūrsūltan Bırlıkbaev ta Edılden kem tüspeidı. Kolledjge tüsken Hizat Eralydan da jattyqtyruşysy ülken ümıt kütıp otyr. Kerılu salmaǧy 6-7 kelı bolatyn kışkentai sadaqtarmen üş ūl, bır qyz jattyǧyp jür eken. Alystan baqylap tūrsam, eşqaisysy kezegın būzbaidy. Bırı atyp bolǧan soŋ, nysanaǧa qadalǧan oqtaryn jinap äkep, kelesısıne jebelerın daiyndap beredı. Işınde Erǧazy esımdı bala közge tüstı. Köp daiyndalatyny körınıp tūr. Sadaqty erkın keredı. Ūzaq közdep tūrmaidy. Jebenı sadaqqa qoia salysymen, tars etkızedı. Kezegın kütıp tūrǧanda äŋgımege tartyq.
– B.Soqpaqbaev atyndaǧy mektepte 5-synyp oqimyn. Jetı-segız jasymda atam Särsenbai: «Jarystarǧa barǧyŋ kele me? Barǧyŋ kelse, sadaq atudy üiretemın», – dedı. Quanyp kettım. Üide özımnıŋ sadaǧym, jebem jäne arnaiy nysana bar. Künde daiyndalamyn. Daniiar degen dosym da jattyǧuǧa qatysady. Bız būrynnan dospyz. Būl jerdegı eŋ myqty mergender – Daniiar ekeumız. Segız jasymda atam atqa mıngızdı. Basynda jügendı özı ūstap jüretın. Keiın özıme bere saldy. Asau atqa da bır ret mıngenım bar. Attan qūlamau üşın üzeŋgıden aiaqty şyǧaryp oinamau kerek. Üzeŋgımen atty qysuǧa da bolmaidy. Er-toqymnan ūstap otyruǧa bolmaidy. Tek jügennen ūstau kerek, – dedı atty bır adamdai bılıp qalǧan Erǧazy.
Erǧazy öskende atasy siiaqty jattyqtyruşy nemese aǧasy siiaqty äskeri adam bolamyn deidı.
Qazaqtyŋ ūlttyq sporty degende kökpar, teŋge ılu men audaryspaqtan ary aspaitynbyz. Elımızde osy at sport türlerınen jarystar da köptep ūiymdastyrylyp, kökpar şauyp, teŋge ıluşıler halyqaralyq saiystarǧa jiı qatysyp jür. Bırneşe jyldan berı būl qatarǧa jamby atu qosyldy. Qazaq üşın at sportynyŋ jamby atu türı qaita tüledı desek bolady. Äzır kenjelep jatqandyqtan janküierlerı qalyptastpaq tügılı, körermenı endı paida bola bastady. Al sız körermen de, janküier de tıptı jamby atuşy mergen de bola alasyz. Ol üşın jamby atudy körıŋız, jamby atudyŋ jarystaryna kelıŋız!
Jamby atu – at üstınde şauyp kele jatyp, ekpındı bäseŋdetpesten belgılı bır qaşyqtyqqa qoiylǧan nysanany atyp qūlatatyn sport türı. Mergendıktı talap etetın būl sport türı b.z.b. IV-III ǧasyrlarda paida bolǧan desedı.
Köşpendıler jamby atu oiynyn jauyngerlerdıŋ mergendık qabıletın jetıldıru üşın ötkızgen. Bırınşı maqsaty, äskeri-jauyngerlık daiyndyqty jetıldıru bolsa, ekınşıden el arasyndaǧy mergenderdı (sadaqşylardy) anyqtau bolǧan. Üşınşıden sol mergenderden arnaiy top qūryp, soǧysqa arnaiy küş etken. 1225 jyly Şyŋǧys han Horezmdı tolyq baǧyndyrǧan soŋ, Būǧyly-şaşaq deitın jerde ūlan-asar toi jasapty. Alys-jaqyndaǧy mergenderdı şaqyryp, jamby atqyzǧan deidı. Saiysta Esei mergen 335 qūlaş (502 metr) jerdegı nysana-jambyǧa oǧyn däl tigızıptı. Ärine, qazırgı jamby atudyŋ şarttary men talaptary būrynǧydan äldeqaida jeŋılırek. Älemde jiı qoldanatyn türı mynau. Jetı metr jerden üş nysana qoiylady. Ony attyŋ üstınde şauyp kele jatyp sadaqpen atu kerek. Bır nysanaǧa bırneşe ret atuǧa bolady. Nysanaǧa atatyn 120 metr jerdı şauyp ötuge 16 sekund uaqyt berıledı.Tigızseŋ, oqtyŋ qai tüske tigenıne orai ūpai alasyŋ. Sary tüske, iaǧni däl ortasyna tigızse üş ūpai, qyzylǧa tigızse ekı ūpai, al jebe kök tüstı tesıp ötse bır ūpai berıledı. Jamby, iaǧni nysana qola, kümıs, altyn jamby dep bölınedı. Qola jambyny 6 metr, kümıs jambyny 8 metr, altyn jambyny 10 metr qaşyqtyqqa qoiady. Qolaǧa tigızse, 5 ūpai, kümıske 10 ūpai, altynǧa 15 ūpai berıledı. Jambynyŋ diametrı 29 santimetr boluy kerek. Qazaqşa jamby atudyŋ erejesı negızı osyndai. Biyl būl stilge erekşe qyzyǧuşylyq bıldırıp jatyr eken. Jalpy jamby atudyŋ türlerı bıraz. Bıraq şyn mergenge, sūr mergenge jambynyŋ alysy men jaqyny bırdei.
Särsenbai Qūlbaev sadaqşylaryn Almaty maŋyndaǧy Qyrǧauyldy auylynda jattyqtarady. Osyndaǧy mekteptıŋ sport zalyna kışkentai balalarǧa bölek, eresekterge bölek nysanalar tūr. Olardyŋ sadaqtary da ekı türlı bolady eken.
– 2015 jyly Merkı qalasynda Moŋǧoliiadan arnaiy jatyqtyruşy şaqyrtyp, 28 sportşyny jamby atuǧa jattyqtyrdy. Şetelderde at üstınde sadaq atu öte jaqsy damyǧan. Almatylyq Aldiiar Nūrǧaziev esımdı jıgıt sadaqpen ainalysyp jürgenın estıp, sadaqqa qyzyǧyp, jamby atudy üirene bastadym. Būl 2014 jyl bolatyn. Merkıdegı jattyǧudan soŋ sadaq atudyŋ jai-japsarynan habary bar dep Aldiiarǧa, maǧan taǧy bırneşe jıgıtke top berdı. Bıraq onyŋ bärı jamby atumen ainalysyp ketpedı. Kei oblystarda tıptı jamby atu bastalmai jatyp toqtady. Al qazır būl sport türı qaitadan qolǧa alynyp jatyr. Jyl saiyn Qazaqstan chempionaty 18 jasqa deiıngı balalardyŋ arasynda, 21 jasqa deiıngı jasöspırımder arasy men ülkenderdıŋ arasynda ötıp kele jatyr. Jamby atuǧa kez kelgen jastaǧy adam qatysa alady. Öitkenı būl aqyl-oi sporty emes, asa ülken küştı ne salmaq quudy talap etpeidı. Tek atqa mınu men qol mergendıktı üirenıp alsa bolǧany. Qol mergendık degen ata-babamyzdan qalǧan. Nysanaǧa döp tigızu – köz mergendık emes, qol mergendık, – deidı jattyqtyruşy.
Jamby atu – äzırge kenjelep tūrǧan, damudyŋ jolyna endı ǧana ikemdelıp jatqan sport türı. Särsenbai aǧai chempionatqa 18 jasqa deiıngı tek bır-aq sportşyny alyp bara alady. Al ūlttyq sportty damytu üşın osy şekteudı alyp tasap nemese chempionatqa qatysatyn sportşy sanyn köbeitu kerek dep esepteidı. Özınıŋ aituy boiynşa, är jas kategoriiasynda üş balaǧa deiın chempionatqa qatystyruǧa mümkındıgı bar. Sonda bır jylda 9 balaǧa jarysqa qatysyp, baq synai alar edı. Al qazır tek 3 balanyŋ ǧana jylyna bır ret keletın chempionatqa qatysuǧa mümkındıgı bar. Qalǧandary öz kezegın ūzaq kütuıne tura keledı.
JAMBY ATUǦA QATYSQYŊYZ KELSE...
Almatyda ūlttyq sportqa tek №19 sport mektebınde daiyndaidy. Al Astanadaǧy ortalyqqa öŋırlerden kelgen sportşylardy jinap, halyqaralyq jarystarǧa jıberedı. Joǧaryda jamby atudy kez kelgen adamnyŋ üirene alatynyn aittyq. Särsenbai Qūlbaev №19 sport mektebındegı şäkırtterınen bölek qatysuşylar üşın jamby atudan «Salserı» qoǧamdyq ūiymyn aşyp jatyr. Tırkeuden ötıptı. Sport mektebındegı oquşylardyŋ jattyǧuyna memleketten qarjy bölıngendıkten olar tegın jattyǧady. Al jattyqtyruşynyŋ özı aşyp jatqan üiırmege aqyly qatysa alasyz. Basynda barlyǧy jerde tūryp sadaq atudan bastaidy. Onyŋ baǧasy aiyna 10 myŋ teŋge bolmaq. Aptasyna üş ret, ekı saǧattan daiyndalasyz. Al atqa mınıp sadaq atu üşın däl osyndai rejimde 20 myŋ teŋge töleisız. Atqa mıne almaityn bolsaŋyz, aldymen sony üiretedı. Qazır üiırmege adam jinap jatyr. Menıŋ de qatysqym kelıp aldyn ala habarlasqanym bar. Bıraq adam tolyq jinalmaiynşa jattyǧudyŋ Qyrǧauyldy auylynda ötetının bılgende äzır qatysa almaitynymdy tüsındım. Öitkenı auyl qaladan äjeptäuır alys. Qatysuşylarǧa yŋǧaily boluy üşın qaladan jattyǧu zalyn ızdep jatyr eken. Bıraq attyŋ üstıne jattyǧuǧa auysqanda bärıbır qala syrtyndaǧy ippodromdarǧa baruǧa tura keledı.
– Üiırmeden tüsken qarajatqa qaladan zaldy jalǧa alamyz, ippodromdaǧy attardyŋ aqysyn töleu kerek. Sadaq pen oqty satyp alu mäselesı jäne bar. Jattyǧuǧa paidalanyp jürgen sadaq pen jebe özımızde jasalmaidy. Şetelge şyqqanda alyp kelemız. Bır jebenıŋ baǧasy 1800 teŋgeden bastalady. Bügıngı jattyǧuǧa 30 jebe paidalanyldy. Onyŋ beseuı osy ekı saǧatta synyp qaldy. On myŋǧa juyq aqşam kettı degen söz. №19 sport mektebı jattyǧuǧa dep 100 oq äpergen. Al negızı kemınde 150 oq boluy kerek. Onda da ol 3 aiǧa jetetın jebe bolyp sanalady. Üş aidan soŋ jattyǧu men jarys toqtap qalmaidy ǧoi. Özımızdıŋ satyp aluymyzǧa tura keledı. Osy jerdegı on bır sadaqtyŋ toǧyzyn satyp alǧanmyn. Ekeuı mekteptıkı. Jaqynda Chehiiadan 30 myŋ teŋgeden 3-4 sadaq jäne satyp aldym. Sadaqtyŋ baǧasy sapasyna qarai 30 myŋ teŋgeden bastalyp, 5000 dollarǧa deiın kete beredı. Ekı atym bar edı, bıreuı aiaqtan qaldy. Endı 15 balaǧa ekı at degen öte az, – deidı jattyqtyruşy.
Jalpy, myltyq oǧyn 200 ret atqanda nysanaǧa däl tigızuge bolady dep jatady. Sadaqty nysananyŋ qaq ortasynda tigızu üşın 2000 ret atyp üirenu kerek degendı estıgen edık. Bıraq Särsenbai aǧai qatyp qalǧan zaŋ joǧyn aitady. Ärkımnıŋ mümkınşılıgı men tyŋǧylyqty daiyndyǧyna bailanysty eken.
Attyŋ üstınde nysanaǧa atu üşın qol mergendık kerek. Adamnyŋ barlyq ıs-äreketı midyŋ būiryǧymen oryndalatynyn bılemız. Mi būlşyq etterdı qalai jiı qimyldau keregıne būiryq berse, būlşy et sol qimyldy üirenıp alady. Qol mergendık te sol siiaqty. Būrynǧy qimyldardy este saqtap qap, sadaq alǧanda-aq jebe tartuǧa ikemdele qalady. Sporttyq sadaq atudan älem chempiony bolǧan korei sportşysynyŋ köru qabıletı öte tömen bolǧan eken.
Sadaq atudyŋ eŋ tanymal ekı türı bar. Oqty sadaqtyŋ sol jaq betıne qoiyp, ekı sausaqpen atudy europalyq täsıl deidı. Köşpendıler bolsa jebenı sadaqtyŋ oq jaǧyna qoiyp, barmaqpen atqan. Ony aziialyq täsıl dep ataidy. Sadaqtyŋ kerılu salmaǧy qanşa auyr bolsa da, aziialyq täsıldı paidalanyp, barmaqpen ata alasyŋ. Köşpendıler atqan būl täsıldıŋ taǧy bır artyqşylyǧy attyŋ üstınde atqanda barmaq pen ekı sausaqpen jebenı orap alatyndyqtan, jebe syrǧyp tüsıp qalmaidy. Attyŋ üstınde de maŋyzdysy – jebenıŋ sadaqtan bölınıp qalmauy. Tartylu küşıne bailanysty sadaqtar da bölınedı. Ädette attyŋ üstınde tartylu küşı 16-18 kelı bolatyn sadaqtar qoldanylady. 5-6 jastaǧy balalardy üiretetın oqu-jattyǧu sadaǧynyŋ tartylu küşı 6-7 kelı. Tartylu küşı 18 kelı bolatyn sadaqty qyzdar alǧysy kelmeitınge ūqsaidy. Ekı kelınıŋ özı ülken röl oinaidy deidı Särsenbai Qūlbaev.
ALMATYLYQ MERGENDER KIMDER?
Särsenbai Qūlbaev 2001 jyly Öskemende ötken alǧaşqy ūlttyq at sportyna, sonyŋ ışınde kökparǧa qatysady. Kökparda jattyqtyruşy bolyp jürıp, 2015 jyly jamby atuǧa auysypty. 15 şäkırtı bar. Şäkırtterınıŋ arasynda Jamby atudan ötken Qazaqstannyŋ bırınşı chempionatynda ülkender arasynda 2-oryn alǧan Saian Qystaubaevty atady. Reseidegı jarysta 3-oryn ielengenı bar. 18 jasqa deiıngı jasöspırımder arasynda Temırlan Şämen jaqsy nätije körsetıp keledı. Jamby atudan Qazaqstan qūrama komandasyna müşe boldy. Qazır äskerde Otan aldyndaǧy boryşyn ötep jatyr eken. Kelgen soŋ sadaq atudy qaita jalǧastyrmaq. Qyzdardan Äliia Kamalova bıraz jetıstıkke jetıp jür. Almatyda ūldar men qyzdar qatar qatysqan alǧaşqy «Altyn mergen» chempionatynyŋ chempiony atanǧan. Respublikalyq Nūrmaǧambetov atyndaǧy turnirde de nysanaǧa bärınen köp oq tigıze aldy. Jattyqtyruşy «Ūly dala ruhy» atty halyqaralyq festivalge Äliia Kamalova, Güldana Alybaeva, Ramina Didarovadan qūralǧan komanda alyp barypty. Qazaqstanda sadaq atudan tek qyzdar ǧana qatysatyn jarys joq. Oǧan mergen qyzdardyŋ sany da jetpeidı. Sondyqtan ūldarmen bırge qatystyruǧa tura keledı. Jıgıttermen qatar şauyp, nysanaǧa qatar közdese de talaiyn şaŋ qaptyryp, komandalyq esepte üşınşı orynnyŋ jüldesıne ie bolǧan. Būl chempionat aiaqtala sala osy jazda Qyrǧyzstandaǧy «Salbuurun» halyqaralyq jarysyna attanady. Endı üş qyzǧa Serık Alybaev pen Saian Qystaubaev qosylady. Üş qyz alǧaşqy üş oryndy qanjyǧaǧa bailap qaitypty. Saian da üşınşı orynnyŋ ūpaiyn jinaǧan eken.
Äliia Kamalova, mergen qyz:
«ATTAŊ QŪLASAŊ, BATYLDANYP BIRDEN QAITA MINU KEREK»
– Atqa qatty qyzyǧatynmyn. Al Särsenbai aǧaimen körşı tūramyz. Atqa qyzyǧatynymdy bılgen soŋ, menı jamby atuǧa qatysyp köruımdı sūrady. Quana kelıstım. Jamby atyp jürgenıme ekı jyl bolypty. «Altyn jebe» chempionatynda Rumyniiadan kelgen ataqty mergen Mihail Kozmi bırınşı oryn aldy. Bır nysanaǧa alty jebe atqan. Äzırge jamby atudan sol kısıden myqty adam körmedım. Özım de Mihail siiaqty bolǧym keledı. Är jarysqa barǧanda ärtürlı at beredı. Mihail özıne tüsken atpen adammen söileskendei tıldesıp, özıne beiımdeidı. Tek sonan soŋ baryp jamby atuǧa şyǧady. Sonan keiın atqa otyrǧanda qandai da bır dūǧa jasaidy eken. Atqa otyrǧanynan özıne degen senımdılıgı baiqalyp tūrady. Mınezı salmaqty. Jarysqa kırıspes būryn atpen maşyqtanuǧa uaqyt berıledı. Sonda atty özıŋe ikemdep, ärı oǧan özıŋ de üirenuge ülgeru kereksıŋ. Sipalap, meiırımıŋdı körsetu kerek. Atty jūlqylai bergennen ol saǧan könbeidı. Daiyndyqtaǧy attar bızge äbden üirengen. Basyn būra qoisaŋ, nysanaǧa atar joldy özı şauyp ötedı. Nysana bıtken soŋ senıŋ būiryǧyŋdy kütpei-aq özı kerı qaitady. Attardy üiretu oŋai bolǧan joq. Sadaqty kötergende ürkıp şyǧa keletın. Bırneşe ret attyŋ alyp qaşqany bar. Bıraq sadaq atyp jürgende attan qūlaǧan emespın. Eŋ alǧaş mıngende qūlaǧanym bar. Sonan soŋ atqa ūzaq jolai almai jürdım. Tüsıngenım, qūlasaŋ da, batyldyqty boiǧa jinap bırden qaita mınu kerek. Atqa mıngende öte senımdı ekenıŋdı baiqatyp, būl jerde kımnıŋ «bastyq» ekenın sezdıru kerek. Sonda at ta sızge baǧynady. Äitpese, basynyp, iesın tyŋdamai jürmei qoiady nemese alyp qaşyp ketedı, – dedı Äliia.
Särsenbai aǧaidyŋ ornyna keide jattyǧudy Äliia ötkızedı. Üiırmege kelgen adamnyŋ qolyna bırden sadaq beruge bolmaidy deidı. Eŋ aldymen jerde tūryp atuǧa qalai tūru keregın körsetedı. Sonan soŋ rezeŋke jıptı qaita-qaita tartyp qolyn jattyqtyrady. Özıŋe senımsızdıktıŋ kesırınen oŋ qolmen jebenı tartqan soŋ, sadaqtyŋ qyly sol qolǧa taq ete qaluy mümkın. Ol jer kögerıp şyǧa keledı. Sondyqtan sol qoldyŋ şyntaǧyn ışke qarai kerıp ūstamau kerek. Mergen qyz basynda europalyq täsılmen atyp üirenıptı de, köşpendılerdıŋ täsılıne auysuǧa taǧy uaqyt ketıptı. Sadaqty jerde atyp üirengen soŋ, endıgı kezek – attyŋ üstınde atu. Keiıpkerımız atqa künara mınıp jürgen. Atqa boiyn üiretıp, jügendı ūstamai şaba bastaidy. Attyŋ üstınde sadaq atudy üirenuge jarty jyl uaqyty kettı.
Äliia attyŋ üstınde sadaq atuǧa qatysamyn degende anasy qarsy bolypty. Aziialyqtar özge elge qaraǧanda erterek tūrmys qūrady. Şeşe degen qyzynyŋ qiiaǧa qonuyn tıleidı. Äliianyŋ anasy da «atqa qonu qyzdyŋ jūmysy emes, qazırgı jasyŋda eresek dünielerdı oila» dep qyzynyŋ jamby atuǧa barǧanyn qūptai qoimapty.
– Bıraq kele-kele qyzyǧuşylyǧymdy tüsındı. Qazır qarsy emes. Är jetıstıgıme quanyp otyrady. Tūrmys qūrǧan künde de bolaşaq serıgım qoldasa, osy sport türın quana-quana jalǧastyrar edım, – degen şyn peiılın jasyrmady.
Mektep jasyndaǧy sportşylary ainalasy bır jyldyŋ ışınde jaqsy nätije körsetıp jür eken. Sonyŋ bırı – 11-synyp oquşysy Edıl Täukeş. Edıl mamyrdan bastap sadaqty qolǧa alǧan. Kökpar şauyp jürgen jıgıt eken. Sadaq atudy jerde üirenıp alǧannan keiın attyŋ üstınde jamby atu asa qiyn bola qoimaǧan syŋaily.
– Jerden atyp üirenuge bıraz uaqyt kettı. Attyŋ üstınde jamby atqanda jyldamdyq kerek. Köbıne oqty salyp ülgere almai qaluyŋ mümkın. Al berılgenı 16 sekund qana. Tamyzdyŋ 22-ne Astanada «Ūly dala ruhy» festivalı öttı. Är oblystan bıreu, keide ekı qatysuşydan bardyq. Almatydan menı apardy. Üşınşı oryn aldym. Şyǧys Qazaqstannan kelgen jıgıtter myqty eken. Köbı solaqai. Negızı sportta solaqailar ikemdı keledı ärı tez üirenıp alady. Atpen şauyp kele jatqanda ornyŋnan tūryp atu kerek. Otyryp atsaŋ, attyŋ şabysymen nysanany közdei almaisyŋ. Al men basynda orynnan tūrudy ūmytyp kete beremın. Bıraq otyrsam da jaqsy atatyn siiaqtymyn, – deidı mergen jıgıt.
Toǧyzynşyda oqityn Nūrsūltan Bırlıkbaev ta Edılden kem tüspeidı. Kolledjge tüsken Hizat Eralydan da jattyqtyruşysy ülken ümıt kütıp otyr. Kerılu salmaǧy 6-7 kelı bolatyn kışkentai sadaqtarmen üş ūl, bır qyz jattyǧyp jür eken. Alystan baqylap tūrsam, eşqaisysy kezegın būzbaidy. Bırı atyp bolǧan soŋ, nysanaǧa qadalǧan oqtaryn jinap äkep, kelesısıne jebelerın daiyndap beredı. Işınde Erǧazy esımdı bala közge tüstı. Köp daiyndalatyny körınıp tūr. Sadaqty erkın keredı. Ūzaq közdep tūrmaidy. Jebenı sadaqqa qoia salysymen, tars etkızedı. Kezegın kütıp tūrǧanda äŋgımege tartyq.
– B.Soqpaqbaev atyndaǧy mektepte 5-synyp oqimyn. Jetı-segız jasymda atam Särsenbai: «Jarystarǧa barǧyŋ kele me? Barǧyŋ kelse, sadaq atudy üiretemın», – dedı. Quanyp kettım. Üide özımnıŋ sadaǧym, jebem jäne arnaiy nysana bar. Künde daiyndalamyn. Daniiar degen dosym da jattyǧuǧa qatysady. Bız būrynnan dospyz. Būl jerdegı eŋ myqty mergender – Daniiar ekeumız. Segız jasymda atam atqa mıngızdı. Basynda jügendı özı ūstap jüretın. Keiın özıme bere saldy. Asau atqa da bır ret mıngenım bar. Attan qūlamau üşın üzeŋgıden aiaqty şyǧaryp oinamau kerek. Üzeŋgımen atty qysuǧa da bolmaidy. Er-toqymnan ūstap otyruǧa bolmaidy. Tek jügennen ūstau kerek, – dedı atty bır adamdai bılıp qalǧan Erǧazy.
Erǧazy öskende atasy siiaqty jattyqtyruşy nemese aǧasy siiaqty äskeri adam bolamyn deidı.
Qazaqtyŋ ūlttyq sporty degende kökpar, teŋge ılu men audaryspaqtan ary aspaitynbyz. Elımızde osy at sport türlerınen jarystar da köptep ūiymdastyrylyp, kökpar şauyp, teŋge ıluşıler halyqaralyq saiystarǧa jiı qatysyp jür. Bırneşe jyldan berı būl qatarǧa jamby atu qosyldy. Qazaq üşın at sportynyŋ jamby atu türı qaita tüledı desek bolady. Äzır kenjelep jatqandyqtan janküierlerı qalyptastpaq tügılı, körermenı endı paida bola bastady. Al sız körermen de, janküier de tıptı jamby atuşy mergen de bola alasyz. Ol üşın jamby atudy körıŋız, jamby atudyŋ jarystaryna kelıŋız!
Taŋşolpan BEGALYQYZY
