Jazda Almatyda halyqaralyq etnofestıval ótti. Dástúrli án-kúıi men ulttyq sportyn pash etýge Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkııa, Vengrııa, Mońǵolııa, Tyva Respýblıkasy jáne taǵy da basqa elderden óner ıeleri qatysty. Etnofestıval qala syrtynda ótetindikten arnaıy avtobýs ta jaldap qoıypty. Aptadaǵy eki demalysymyzdy da osy fesıvaldiń kórermeni bolýǵa arnadyq. Ulttyq sport degennen jamby atýǵa erekshe qyzyǵyp, birneshe saǵat tamashaladyq. Qarasaq, at ústinde sadaq kerip, nysana dáldegen úsh-aq qyz shaýyp barady. Úsheýi de qazaq. Qalǵan qatysýshynyń bári erler. Jamby atý týraly biletinimiz shamaly bolǵandyqtan qyzdardyń qatysatynyn da bilmedik. Úzilis ýaqytynda jarasymdy, atqa otyrýǵa yńǵaıly qazaqsha kıingen bir mergen qyzben tanystyq. Esimi Álııa eken. Qazir Sársenbaı Qulbaevtiń komandasynda jattyǵady. Jamby atýshylardyń jarystan qoly tımeı, tek kúzdiń sońynda ǵana suqbattasýdyń sáti tústi.
Jamby atý – at ústinde shaýyp kele jatyp, ekpindi báseńdetpesten belgili bir qashyqtyqqa qoıylǵan nysanany atyp qulatatyn sport túri. Mergendikti talap etetin bul sport túri b.z.b. IV-III ǵasyrlarda paıda bolǵan desedi.
Kóshpendiler jamby atý oıynyn jaýyngerlerdiń mergendik qabiletin jetildirý úshin ótkizgen. Birinshi maqsaty, áskerı-jaýyngerlik daıyndyqty jetildirý bolsa, ekinshiden el arasyndaǵy mergenderdi (sadaqshylardy) anyqtaý bolǵan. Úshinshiden sol mergenderden arnaıy top quryp, soǵysqa arnaıy kúsh etken. 1225 jyly Shyńǵys han Horezmdi tolyq baǵyndyrǵan soń, Buǵyly-shashaq deıtin jerde ulan-asar toı jasapty. Alys-jaqyndaǵy mergenderdi shaqyryp, jamby atqyzǵan deıdi. Saıysta Eseı mergen 335 qulash (502 metr) jerdegi nysana-jambyǵa oǵyn dál tıgizipti. Árıne, qazirgi jamby atýdyń sharttary men talaptary burynǵydan áldeqaıda jeńilirek. Álemde jıi qoldanatyn túri mynaý. Jeti metr jerden úsh nysana qoıylady. Ony attyń ústinde shaýyp kele jatyp sadaqpen atý kerek. Bir nysanaǵa birneshe ret atýǵa bolady. Nysanaǵa atatyn 120 metr jerdi shaýyp ótýge 16 sekýnd ýaqyt beriledi.Tıgizseń, oqtyń qaı túske tıgenine oraı upaı alasyń. Sary túske, ıaǵnı dál ortasyna tıgizse úsh upaı, qyzylǵa tıgizse eki upaı, al jebe kók tústi tesip ótse bir upaı beriledi. Jamby, ıaǵnı nysana qola, kúmis, altyn jamby dep bólinedi. Qola jambyny 6 metr, kúmis jambyny 8 metr, altyn jambyny 10 metr qashyqtyqqa qoıady. Qolaǵa tıgizse, 5 upaı, kúmiske 10 upaı, altynǵa 15 upaı beriledi. Jambynyń dıametri 29 santımetr bolýy kerek. Qazaqsha jamby atýdyń erejesi negizi osyndaı. Bıyl bul stılge erekshe qyzyǵýshylyq bildirip jatyr eken. Jalpy jamby atýdyń túrleri biraz. Biraq shyn mergenge, sur mergenge jambynyń alysy men jaqyny birdeı.
Sársenbaı Qulbaev sadaqshylaryn Almaty mańyndaǵy Qyrǵaýyldy aýylynda jattyqtarady. Osyndaǵy mekteptiń sport zalyna kishkentaı balalarǵa bólek, eresekterge bólek nysanalar tur. Olardyń sadaqtary da eki túrli bolady eken.
– 2015 jyly Merki qalasynda Mońǵolııadan arnaıy jatyqtyrýshy shaqyrtyp, 28 sportshyny jamby atýǵa jattyqtyrdy. Shetelderde at ústinde sadaq atý óte jaqsy damyǵan. Almatylyq Aldııar Nurǵazıev esimdi jigit sadaqpen aınalysyp júrgenin estip, sadaqqa qyzyǵyp, jamby atýdy úırene bastadym. Bul 2014 jyl bolatyn. Merkidegi jattyǵýdan soń sadaq atýdyń jaı-japsarynan habary bar dep Aldııarǵa, maǵan taǵy birneshe jigitke top berdi. Biraq onyń bári jamby atýmen aınalysyp ketpedi. Keı oblystarda tipti jamby atý bastalmaı jatyp toqtady. Al qazir bul sport túri qaıtadan qolǵa alynyp jatyr. Jyl saıyn Qazaqstan chempıonaty 18 jasqa deıingi balalardyń arasynda, 21 jasqa deıingi jasóspirimder arasy men úlkenderdiń arasynda ótip kele jatyr. Jamby atýǵa kez kelgen jastaǵy adam qatysa alady. Óıtkeni bul aqyl-oı sporty emes, asa úlken kúshti ne salmaq qýýdy talap etpeıdi. Tek atqa miný men qol mergendikti úırenip alsa bolǵany. Qol mergendik degen ata-babamyzdan qalǵan. Nysanaǵa dóp tıgizý – kóz mergendik emes, qol mergendik, – deıdi jattyqtyrýshy.
Jamby atý – ázirge kenjelep turǵan, damýdyń jolyna endi ǵana ıkemdelip jatqan sport túri. Sársenbaı aǵaı chempıonatqa 18 jasqa deıingi tek bir-aq sportshyny alyp bara alady. Al ulttyq sportty damytý úshin osy shekteýdi alyp tasap nemese chempıonatqa qatysatyn sportshy sanyn kóbeıtý kerek dep esepteıdi. Óziniń aıtýy boıynsha, ár jas kategorııasynda úsh balaǵa deıin chempıonatqa qatystyrýǵa múmkindigi bar. Sonda bir jylda 9 balaǵa jarysqa qatysyp, baq synaı alar edi. Al qazir tek 3 balanyń ǵana jylyna bir ret keletin chempıonatqa qatysýǵa múmkindigi bar. Qalǵandary óz kezegin uzaq kútýine týra keledi.
JAMBY ATÝǴA QATYSQYŃYZ KELSE...
Almatyda ulttyq sportqa tek №19 sport mektebinde daıyndaıdy. Al Astanadaǵy ortalyqqa óńirlerden kelgen sportshylardy jınap, halyqaralyq jarystarǵa jiberedi. Joǵaryda jamby atýdy kez kelgen adamnyń úırene alatynyn aıttyq. Sársenbaı Qulbaev №19 sport mektebindegi shákirtterinen bólek qatysýshylar úshin jamby atýdan «Salseri» qoǵamdyq uıymyn ashyp jatyr. Tirkeýden ótipti. Sport mektebindegi oqýshylardyń jattyǵýyna memleketten qarjy bólingendikten olar tegin jattyǵady. Al jattyqtyrýshynyń ózi ashyp jatqan úıirmege aqyly qatysa alasyz. Basynda barlyǵy jerde turyp sadaq atýdan bastaıdy. Onyń baǵasy aıyna 10 myń teńge bolmaq. Aptasyna úsh ret, eki saǵattan daıyndalasyz. Al atqa minip sadaq atý úshin dál osyndaı rejımde 20 myń teńge tóleısiz. Atqa mine almaıtyn bolsańyz, aldymen sony úıretedi. Qazir úıirmege adam jınap jatyr. Meniń de qatysqym kelip aldyn ala habarlasqanym bar. Biraq adam tolyq jınalmaıynsha jattyǵýdyń Qyrǵaýyldy aýylynda ótetinin bilgende ázir qatysa almaıtynymdy túsindim. Óıtkeni aýyl qaladan ájeptáýir alys. Qatysýshylarǵa yńǵaıly bolýy úshin qaladan jattyǵý zalyn izdep jatyr eken. Biraq attyń ústine jattyǵýǵa aýysqanda báribir qala syrtyndaǵy ıppodromdarǵa barýǵa týra keledi.
– Úıirmeden túsken qarajatqa qaladan zaldy jalǵa alamyz, ıppodromdaǵy attardyń aqysyn tóleý kerek. Sadaq pen oqty satyp alý máselesi jáne bar. Jattyǵýǵa paıdalanyp júrgen sadaq pen jebe ózimizde jasalmaıdy. Shetelge shyqqanda alyp kelemiz. Bir jebeniń baǵasy 1800 teńgeden bastalady. Búgingi jattyǵýǵa 30 jebe paıdalanyldy. Onyń beseýi osy eki saǵatta synyp qaldy. On myńǵa jýyq aqsham ketti degen sóz. №19 sport mektebi jattyǵýǵa dep 100 oq ápergen. Al negizi keminde 150 oq bolýy kerek. Onda da ol 3 aıǵa jetetin jebe bolyp sanalady. Úsh aıdan soń jattyǵý men jarys toqtap qalmaıdy ǵoı. Ózimizdiń satyp alýymyzǵa týra keledi. Osy jerdegi on bir sadaqtyń toǵyzyn satyp alǵanmyn. Ekeýi mekteptiki. Jaqynda Chehııadan 30 myń teńgeden 3-4 sadaq jáne satyp aldym. Sadaqtyń baǵasy sapasyna qaraı 30 myń teńgeden bastalyp, 5000 dollarǵa deıin kete beredi. Eki atym bar edi, bireýi aıaqtan qaldy. Endi 15 balaǵa eki at degen óte az, – deıdi jattyqtyrýshy.
Jalpy, myltyq oǵyn 200 ret atqanda nysanaǵa dál tıgizýge bolady dep jatady. Sadaqty nysananyń qaq ortasynda tıgizý úshin 2000 ret atyp úırený kerek degendi estigen edik. Biraq Sársenbaı aǵaı qatyp qalǵan zań joǵyn aıtady. Árkimniń múmkinshiligi men tyńǵylyqty daıyndyǵyna baılanysty eken.
Attyń ústinde nysanaǵa atý úshin qol mergendik kerek. Adamnyń barlyq is-áreketi mıdyń buıryǵymen oryndalatynyn bilemiz. Mı bulshyq etterdi qalaı jıi qımyldaý keregine buıryq berse, bulshy et sol qımyldy úırenip alady. Qol mergendik te sol sııaqty. Burynǵy qımyldardy este saqtap qap, sadaq alǵanda-aq jebe tartýǵa ıkemdele qalady. Sporttyq sadaq atýdan álem chempıony bolǵan koreı sportshysynyń kórý qabileti óte tómen bolǵan eken.
Sadaq atýdyń eń tanymal eki túri bar. Oqty sadaqtyń sol jaq betine qoıyp, eki saýsaqpen atýdy eýropalyq tásil deıdi. Kóshpendiler bolsa jebeni sadaqtyń oq jaǵyna qoıyp, barmaqpen atqan. Ony azııalyq tásil dep ataıdy. Sadaqtyń kerilý salmaǵy qansha aýyr bolsa da, azııalyq tásildi paıdalanyp, barmaqpen ata alasyń. Kóshpendiler atqan bul tásildiń taǵy bir artyqshylyǵy attyń ústinde atqanda barmaq pen eki saýsaqpen jebeni orap alatyndyqtan, jebe syrǵyp túsip qalmaıdy. Attyń ústinde de mańyzdysy – jebeniń sadaqtan bólinip qalmaýy. Tartylý kúshine baılanysty sadaqtar da bólinedi. Ádette attyń ústinde tartylý kúshi 16-18 keli bolatyn sadaqtar qoldanylady. 5-6 jastaǵy balalardy úıretetin oqý-jattyǵý sadaǵynyń tartylý kúshi 6-7 keli. Tartylý kúshi 18 keli bolatyn sadaqty qyzdar alǵysy kelmeıtinge uqsaıdy. Eki keliniń ózi úlken ról oınaıdy deıdi Sársenbaı Qulbaev.
ALMATYLYQ MERGENDER KIMDER?
Sársenbaı Qulbaev 2001 jyly Óskemende ótken alǵashqy ulttyq at sportyna, sonyń ishinde kókparǵa qatysady. Kókparda jattyqtyrýshy bolyp júrip, 2015 jyly jamby atýǵa aýysypty. 15 shákirti bar. Shákirtteriniń arasynda Jamby atýdan ótken Qazaqstannyń birinshi chempıonatynda úlkender arasynda 2-oryn alǵan Saıan Qystaýbaevty atady. Reseıdegi jarysta 3-oryn ıelengeni bar. 18 jasqa deıingi jasóspirimder arasynda Temirlan Shámen jaqsy nátıje kórsetip keledi. Jamby atýdan Qazaqstan qurama komandasyna múshe boldy. Qazir áskerde Otan aldyndaǵy boryshyn ótep jatyr eken. Kelgen soń sadaq atýdy qaıta jalǵastyrmaq. Qyzdardan Álııa Kamalova biraz jetistikke jetip júr. Almatyda uldar men qyzdar qatar qatysqan alǵashqy «Altyn mergen» chempıonatynyń chempıony atanǵan. Respýblıkalyq Nurmaǵambetov atyndaǵy týrnırde de nysanaǵa bárinen kóp oq tıgize aldy. Jattyqtyrýshy «Uly dala rýhy» atty halyqaralyq festıvalge Álııa Kamalova, Gúldana Alybaeva, Ramına Dıdarovadan quralǵan komanda alyp barypty. Qazaqstanda sadaq atýdan tek qyzdar ǵana qatysatyn jarys joq. Oǵan mergen qyzdardyń sany da jetpeıdi. Sondyqtan uldarmen birge qatystyrýǵa týra keledi. Jigittermen qatar shaýyp, nysanaǵa qatar kózdese de talaıyn shań qaptyryp, komandalyq esepte úshinshi orynnyń júldesine ıe bolǵan. Bul chempıonat aıaqtala sala osy jazda Qyrǵyzstandaǵy «Salbýýrýn» halyqaralyq jarysyna attanady. Endi úsh qyzǵa Serik Alybaev pen Saıan Qystaýbaev qosylady. Úsh qyz alǵashqy úsh oryndy qanjyǵaǵa baılap qaıtypty. Saıan da úshinshi orynnyń upaıyn jınaǵan eken.
Álııa Kamalova, mergen qyz:
«ATTAŃ QULASAŃ, BATYLDANYP BIRDEN QAITA MINÝ KEREK»
– Atqa qatty qyzyǵatynmyn. Al Sársenbaı aǵaımen kórshi turamyz. Atqa qyzyǵatynymdy bilgen soń, meni jamby atýǵa qatysyp kórýimdi surady. Qýana kelistim. Jamby atyp júrgenime eki jyl bolypty. «Altyn jebe» chempıonatynda Rýmynııadan kelgen ataqty mergen Mıhaıl Kozmı birinshi oryn aldy. Bir nysanaǵa alty jebe atqan. Ázirge jamby atýdan sol kisiden myqty adam kórmedim. Ózim de Mıhaıl sııaqty bolǵym keledi. Ár jarysqa barǵanda ártúrli at beredi. Mıhaıl ózine túsken atpen adammen sóıleskendeı tildesip, ózine beıimdeıdi. Tek sonan soń baryp jamby atýǵa shyǵady. Sonan keıin atqa otyrǵanda qandaı da bir duǵa jasaıdy eken. Atqa otyrǵanynan ózine degen senimdiligi baıqalyp turady. Minezi salmaqty. Jarysqa kirispes buryn atpen mashyqtanýǵa ýaqyt beriledi. Sonda atty ózińe ıkemdep, ári oǵan óziń de úırenýge úlgerý kereksiń. Sıpalap, meıirimińdi kórsetý kerek. Atty julqylaı bergennen ol saǵan kónbeıdi. Daıyndyqtaǵy attar bizge ábden úırengen. Basyn bura qoısań, nysanaǵa atar joldy ózi shaýyp ótedi. Nysana bitken soń seniń buıryǵyńdy kútpeı-aq ózi keri qaıtady. Attardy úıretý ońaı bolǵan joq. Sadaqty kótergende úrkip shyǵa keletin. Birneshe ret attyń alyp qashqany bar. Biraq sadaq atyp júrgende attan qulaǵan emespin. Eń alǵash mingende qulaǵanym bar. Sonan soń atqa uzaq jolaı almaı júrdim. Túsingenim, qulasań da, batyldyqty boıǵa jınap birden qaıta miný kerek. Atqa mingende óte senimdi ekenińdi baıqatyp, bul jerde kimniń «bastyq» ekenin sezdirý kerek. Sonda at ta sizge baǵynady. Áıtpese, basynyp, ıesin tyńdamaı júrmeı qoıady nemese alyp qashyp ketedi, – dedi Álııa.
Sársenbaı aǵaıdyń ornyna keıde jattyǵýdy Álııa ótkizedi. Úıirmege kelgen adamnyń qolyna birden sadaq berýge bolmaıdy deıdi. Eń aldymen jerde turyp atýǵa qalaı turý keregin kórsetedi. Sonan soń rezeńke jipti qaıta-qaıta tartyp qolyn jattyqtyrady. Ózińe senimsizdiktiń kesirinen oń qolmen jebeni tartqan soń, sadaqtyń qyly sol qolǵa taq ete qalýy múmkin. Ol jer kógerip shyǵa keledi. Sondyqtan sol qoldyń shyntaǵyn ishke qaraı kerip ustamaý kerek. Mergen qyz basynda eýropalyq tásilmen atyp úırenipti de, kóshpendilerdiń tásiline aýysýǵa taǵy ýaqyt ketipti. Sadaqty jerde atyp úırengen soń, endigi kezek – attyń ústinde atý. Keıipkerimiz atqa kúnara minip júrgen. Atqa boıyn úıretip, júgendi ustamaı shaba bastaıdy. Attyń ústinde sadaq atýdy úırenýge jarty jyl ýaqyty ketti.
Álııa attyń ústinde sadaq atýǵa qatysamyn degende anasy qarsy bolypty. Azııalyqtar ózge elge qaraǵanda erterek turmys qurady. Sheshe degen qyzynyń qııaǵa qonýyn tileıdi. Álııanyń anasy da «atqa qoný qyzdyń jumysy emes, qazirgi jasyńda eresek dúnıelerdi oıla» dep qyzynyń jamby atýǵa barǵanyn quptaı qoımapty.
– Biraq kele-kele qyzyǵýshylyǵymdy túsindi. Qazir qarsy emes. Ár jetistigime qýanyp otyrady. Turmys qurǵan kúnde de bolashaq serigim qoldasa, osy sport túrin qýana-qýana jalǵastyrar edim, – degen shyn peıilin jasyrmady.
Mektep jasyndaǵy sportshylary aınalasy bir jyldyń ishinde jaqsy nátıje kórsetip júr eken. Sonyń biri – 11-synyp oqýshysy Edil Táýkesh. Edil mamyrdan bastap sadaqty qolǵa alǵan. Kókpar shaýyp júrgen jigit eken. Sadaq atýdy jerde úırenip alǵannan keıin attyń ústinde jamby atý asa qıyn bola qoımaǵan syńaıly.
– Jerden atyp úırenýge biraz ýaqyt ketti. Attyń ústinde jamby atqanda jyldamdyq kerek. Kóbine oqty salyp úlgere almaı qalýyń múmkin. Al berilgeni 16 sekýnd qana. Tamyzdyń 22-ne Astanada «Uly dala rýhy» festıvali ótti. Ár oblystan bireý, keıde eki qatysýshydan bardyq. Almatydan meni apardy. Úshinshi oryn aldym. Shyǵys Qazaqstannan kelgen jigitter myqty eken. Kóbi solaqaı. Negizi sportta solaqaılar ıkemdi keledi ári tez úırenip alady. Atpen shaýyp kele jatqanda ornyńnan turyp atý kerek. Otyryp atsań, attyń shabysymen nysanany kózdeı almaısyń. Al men basynda orynnan turýdy umytyp kete beremin. Biraq otyrsam da jaqsy atatyn sııaqtymyn, – deıdi mergen jigit.
Toǵyzynshyda oqıtyn Nursultan Birlikbaev ta Edilden kem túspeıdi. Kolledjge túsken Hızat Eralydan da jattyqtyrýshysy úlken úmit kútip otyr. Kerilý salmaǵy 6-7 keli bolatyn kishkentaı sadaqtarmen úsh ul, bir qyz jattyǵyp júr eken. Alystan baqylap tursam, eshqaısysy kezegin buzbaıdy. Biri atyp bolǵan soń, nysanaǵa qadalǵan oqtaryn jınap ákep, kelesisine jebelerin daıyndap beredi. Ishinde Erǵazy esimdi bala kózge tústi. Kóp daıyndalatyny kórinip tur. Sadaqty erkin keredi. Uzaq kózdep turmaıdy. Jebeni sadaqqa qoıa salysymen, tars etkizedi. Kezegin kútip turǵanda áńgimege tartyq.
– B.Soqpaqbaev atyndaǵy mektepte 5-synyp oqımyn. Jeti-segiz jasymda atam Sársenbaı: «Jarystarǵa barǵyń kele me? Barǵyń kelse, sadaq atýdy úıretemin», – dedi. Qýanyp kettim. Úıde ózimniń sadaǵym, jebem jáne arnaıy nysana bar. Kúnde daıyndalamyn. Danııar degen dosym da jattyǵýǵa qatysady. Biz burynnan dospyz. Bul jerdegi eń myqty mergender – Danııar ekeýmiz. Segiz jasymda atam atqa mingizdi. Basynda júgendi ózi ustap júretin. Keıin ózime bere saldy. Asaý atqa da bir ret mingenim bar. Attan qulamaý úshin úzeńgiden aıaqty shyǵaryp oınamaý kerek. Úzeńgimen atty qysýǵa da bolmaıdy. Er-toqymnan ustap otyrýǵa bolmaıdy. Tek júgennen ustaý kerek, – dedi atty bir adamdaı bilip qalǵan Erǵazy.
Erǵazy óskende atasy sııaqty jattyqtyrýshy nemese aǵasy sııaqty áskerı adam bolamyn deıdi.
Qazaqtyń ulttyq sporty degende kókpar, teńge ilý men aýdaryspaqtan ary aspaıtynbyz. Elimizde osy at sport túrlerinen jarystar da kóptep uıymdastyrylyp, kókpar shaýyp, teńge ilýshiler halyqaralyq saıystarǵa jıi qatysyp júr. Birneshe jyldan beri bul qatarǵa jamby atý qosyldy. Qazaq úshin at sportynyń jamby atý túri qaıta túledi desek bolady. Ázir kenjelep jatqandyqtan jankúıerleri qalyptastpaq túgili, kórermeni endi paıda bola bastady. Al siz kórermen de, jankúıer de tipti jamby atýshy mergen de bola alasyz. Ol úshin jamby atýdy kórińiz, jamby atýdyń jarystaryna kelińiz!
Tańsholpan BEGALYQYZY
