Shyn máninde, paıda bolǵan kezinen bastap búginge deıin óziniń tylsym syryn jan balasyna ashpaǵan, ǵylymı túrde tereńdep tanyp, túbine jetýge múmkindik bermegen jalǵyz nysan bolsa, ol – din salasy shyǵar. Qazirgideı arab tilin shala-sharpy biletinder dintanýshyǵa aınalǵan zamanda men de oǵan kózdi jumyp qoıyp ketýden aýlaqpyn. Desek te, únsiz qalýǵa bolmaıtyn ahýal qoǵamda týyndap otyrǵandyqtan pýblııst retinde eriksiz aýyz ashýǵa májbúrsiń. Meıli, ol qate bolsa da, «óz sózim ózimdiki» (Abaı).
Jaratylys zańdylyqtaryn zertteýge kelgende qamshy saldyrmaıtyn fızık-ǵalymdardyń ózi kvant teorııasynyń arǵy shegine baryp, endi «ólim», «taǵdyr», «tánnen shyǵyp, máńgi ǵumyr keshetin jan», «o dúnıege ótip, ózge efırge aýysý úrdisi» degenge kelgende tyǵyryqqa tirelip qalady. Biraq, onysyn moıyndap jatqan jaratylystanýshylar joq. Bar aıtatyn syltaýlary «ary qaraı muny fılosoftar, jazýshylar, kórkem óner ókilderi qarastyrýy tıis» dep op-ońaı qutyla salý ǵana.
Aqyry, ne boldy? «Osylaı shyǵar, bulaı bolýy yqtımal» degen ańǵal uǵym, soqyr senim, qala berdi esek dámeniń arbaýymen syrttan tańylǵan jat dinniń jetegine erip, soqyr senimge negizdelgen jalǵan ıdeologııanyń qurbany bolýǵa kádikpiz. Ony týra joldaǵy aqıqat dep qabyldap adasýshylyqtyń saldarynan qoǵamda jankeshtilerdiń boı kórsete bastaýy búgingi kúnniń qasiretine aınalyp otyr. Keıbir jastarymyz Sırııaǵa baryp soǵysqa qatysatyndaı bastaryna ne kún týdy? Eń úlken adasýshylyq ta búgingi tańda dál osy bolyp turǵany belgili.
Adamzat tarıhynyń býyryl tartqan betterin paraqtap, oǵan muqııat kóz júgiritsek, shet jurttyń jat pıǵylmen ádeıi júrgizip otyrǵan áreketteriniń astaryna úńilmesten tikeleı qabyldaı salyp, esh bas qatyrmastan ishki ıdeologııaǵa aınaldyrǵan, ony strategııalyq baǵyty etken, keıin sol nadandyqtarynyń kesirin tartyp, ońbaı utylǵan jurt qanshama.
Ótken qoǵamdyq formaııa bizge «din – apıyn» dep nasıhat aıtty. Biraq, onyń ornyn «marksızm-lenınızm» atty ıdeologııalarymen almastyrǵylary kelgenimen, eshbir qazaq shyn ateıst bolyp ketken joq. Dál búgingi kúni dinniń ózi bolmasa da onyń túrli aǵymdarynyń, san alýan sektalarynyń apıyn ekendigine kóz jetkize bastaǵan sekildimiz. Dinı dogma ustanym men shekten shyqqan fanatızmniń rýhanı soqyrlyqqa jeteleıtindigin qazirden bastap jastardyń sanasyna sińirmesek, kesh qalatyn túrimiz bar.
Imandaı shynymyzdy aıtsaq, keńes dáýirindegi jetpisten asa jylda qazaq qoǵamy túrli dinı aǵymdar, sansyratqan sektalardan aýlaq bolǵandyǵynyń arqasynda qazirgi zaman ǵylymy men tehnıka-tehnologııasyn tanyp, órkenıetke beıimdelgen shyǵarmyz. Árıne, kommýnızm ıdeologııasynda ýtopııalyq baǵyttar kóp boldy. Keńestik ımperııa da bizdi tonaý, qyrý jaǵynan kelgende aıanyp qalǵan joq. Degenmen, qansha jerden toqyraýshylyqqa ushyradyq, qaryshtap damyp kete almadyq desek te belgili dárejede damýdyń, ilgerileýdiń bolǵanyn joqqa shyǵara almaspyz.
Soıalızmmen aýyrmaǵan, kommýnıstik ıdeologııamen ýlanbaǵan Afrıka, Shyǵys Azııa, Latyn Amerıkasynyń keıbir elderimen salystyryp kórsek, ózimizdiń ıman tarazdaý ekendigimizdi ańǵaramyz. Soǵan qaraǵanda ótken jetpis jylymyzǵa ólerdeı qarǵys aıtyp, jeti atasyn jeldeı kóshire sybaýdyń da qajeti shamaly sekildi kórinedi, keıde. Ásirese, ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary Aqmola oblysynda taramaı saqtalyp qalǵan jalǵyz sovhoz «Rodına» aýylyn kórgende «eger eldegi barlyq keńsharlar men ujymsharlardy osylaı saqtap qalǵanda ǵoı» dep barmaqty tisteı jazdaısyń. «Gúldense aýyl, gúldenemiz bárimiz» dep olar kezinde qur bosqa ándetpegen sekildi.
Sońǵy jıyrma jylda iri qalalardyń shet jaqtarynda sán túzep, boı kótergen at tóbelindeı azǵana jańa baılardyń záýlim saraılary men jat jurttyń aýqattylarynan bizdiń aqylymyzǵa syımaıtyn mol aqshaǵa satyp alǵan pálen degen araldaǵy vıllalaryn kórgende «osynyń bári táýelsizdiktiń arqasy, táýba» deýge aýzyń barmaıdy. Ondaı esepsiz baılyq pen sán-saltanat naryqtyq ekonomıkalyq qatynastaǵy adal eńbekpen, demokratııalyq saılaýdaǵy ádil básekemen bireýlerdiń basyna baq bolyp qona qaldy degenge de senbeısiń.
Jetpis jyldan astam qursaýlansa da jadymyzdan óshpegen dástúrli dinimizge erkindik berilip edi, túrli sektalar men kúmándi aǵymdar da ere keldi. Ondaı keri ketken dinı aǵymdar sanany ýlaýshy apıyn ǵana emes, aqshamen aldap shaqyryp alyp, keıin basyndaǵy jalǵyz úıinen aıyryp, qańǵytyp jiberetin kóleńkeli bıznestiń de soraqy bir túri bolyp shyqty. Onymen qoımaı qyz-qyrqyndar bet-aýyzdaryn tumshalaǵan qara hıdjab jamylyp, uldarymyz eki balaqty short kesip, shoqsha saqal ósirip áýire-sarsańǵa tústi. Eki sóziniń biri «máshallah» pen «álhamdúllá»-dan turǵanymen ata-dástúrden at-tondaryn ala qashatyn oǵash qylyq tapty. Mundaı mazmunsyz formanyń sońy ushpaqqa shyǵarmaıtynyna endi kózimiz jete bastaǵandaı. Hıdjab kıgenimen olardyń bári perishte bolyp ketkeni joq. Kerisinshe, sol sholaq balaqtylar men hıdjab kıgenderdiń arasynda zınaqorlyqtyń órship ketkenin, sharıǵat jolymen neke qıdyrǵan bolyp, birer aıdan soń úsh márte «talaq» dep tastap kete beretin opasyzdyqtyń beleń alǵany qoǵam tarapynan qatty synǵa alynyp jatyr.
Bilim men ǵylym salasynda jasalǵan neshe túrli reforma XX ǵasyrda jetken jetistikterimizdi tárki etip, barymyzdan aıyrýǵa shaq qalǵandyǵynyń saldarynan jaqsy men jamandy aıyrýǵa dármensiz jastar, aqshanyń jolynda eshteńeden taıynbaıtyn jalmaýyz jasamystar paıda boldy. Joǵarydaǵy keleńsizdiń túp tamyry aınalyp kelgende biliksizdikke baryp tireledi. Kereǵar kórinisterdiń bárine de syrttan kúshtep tańylǵan túrli ıdeıalyq ustanymdardyń eleýli yqpaly bar. Táýelsizdiktiń 23 jylynda din salasynda ǵana emes saıası-ekonomıka, áleýmettik damýdyń barlyǵyna kóldeleń kók attylardyń kósemsip bergen «aqyl-keńesteriniń» tıgizgen zardaptary aıta bersek taýsylmas bir hıkaıa.
Qarapaıym qazaq úshin búgingi problema ataýly shashetekten. Buryńǵydaı olardyń shaǵymyn tyńdaıtyn, bireýlerden kórgen qorlyǵyna arasha túsetin uıym-mekeme ataýly joqtyń qasy. Tym quryǵynda, esh negizsiz jumysynan aıyrǵaly jatsa, ara túsip, alyp qalatyn burynǵydaı kásip odaqtar da qazir is júzinde kelmeske ketken. Sondyqtan, bir Jaratýshydan ǵana medet surap, dinge júginbeske ózge amaldary joq. «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegen aýzyńdy uraıyn» demekshi, kóńilge medeý bolatyn dinniń ornyn sektalar men jat aǵymdar bassa, odan ne úmit, ne qaıyr!
Eger halyq senim-nanymynan aıyrylyp, barlyǵynan úmit úzer bolsa, ol búkil qoǵamnyń, ulttyń kúıreýine ákeletin, jalma jan dabyl qaǵarlyq qaýipti qubylys. Shet elden ádeıi «eksporttalyp» ákelingen dinı aǵymdar jastardyń sanasyn ýlap, salt-dástúrden, ulttyq qundylyqtardan bezdirýge jan talasa tyrysyp jatyr. Oq atpaı otarlaýdyń tásilin asqan zulymdyqpen paıdalanyp, birtutas ultty ishten iritip, san túrli topqa bólýdi kózdeýi olardyń shyn máninde dinı aǵym ǵana emes naǵyz túp tamyrymyzǵa balta shabatyn apıyn ekendigin aıǵaqtap otyr.
Apıyn qoldanǵan adam ýlanyp eseńgireıtinin, biraz ýaqyt aınalasynda ne bolyp jatqanyn sezýden qalatynyn, aldamshy saǵymnyń jeteginde qalatynyn eskersek, dinı aǵymdar men sektalarǵa arbalǵan jandardyń da bastan keshetin jaılary osyǵan uqsas kórinedi. Olaı bolsa, aǵymdar men sektalardyń zardabyn qoǵam úshin esirtkiden kem deýge kele me?!
Karl Marks 1843 jyly jazǵan «Gegeldiń quqyqtyq fılosofııasyna syn» degen eńbeginde dinniń saldaryn halyqty ýlandyratyn apıynǵa teńegen edi. Bálkim, bul jerde qazirgi dinı aǵymdardy aldyn ala boljap, meńzegen bolar. Negizi, mundaı teńeýdi Markstan da buryn jazýshy Markız de Sad «Djıýletta» (1797) atty romanynda qoldanǵanyn zertteýshiler áldeqashan málimdegen. Alaıda, ol jerde áńgime din týraly ǵana emes. Romannyń bas keıipkeri Ferdınand degen áıel at tóbelindeı bıleýshi toptyń halyqtyń aıanyshty halin patshadan jasyryp, ony aldap-arbaý úshin neshe túrli qıturqy áreketterge baryp júrgendigin synaǵanda olardy esirtkige teńegen.
Álgi roman keıipkeriniń «Tabıǵat ana bizge taýsylmas mol baılyq syılaǵanymen seniń halqyń ólmestiń kúnin kórip otyr. Alaıda, olar jalqaýlyǵynan, jatypisherliginen emes, senderdiń júrgizgen saıasattaryńnyń saldarynan múshkil halge tap boldy. Qıturqy saıasattaryńnyń kesirinen halyqtyń sanasy tumshalandy, qyrýar baılyqqa jetetin joldary jabyldy. Halyq sansyrap álsizdengen saıyn sender baıyǵan ústine shalqyp, kúsheıip kelesińder. Esesine sender shyndyqtan ólerdeı qorqasyńdar. Halyq osy shyndyqty bilip qoımasa eken dep jandaryń qalmaı úreılenip, telegeı teńiz bilimdilikti, tańǵajaıyp daryn-qabilettilikti elden bezdirip, syrtqa teýip jatyrsyńdar. Osy qorqynyshtaryń arqyly qarańǵylyq pen nadandyqty astyrtyn qoldap kelesińder. Jurt oılanbasyn, esh nársege bas qatyrmasyn, bizdiń bylyq-shylyǵymyzdy kórip, tanyp qoımasyn dep halyqtyń sanasyn «apıynmen» ýlandyryp otyrsyńdar. Naǵyz bilim men shyn danalyq eshkimge kerek bolmaı qalýy, biliktilerdiń alǵa umtylys jasamaýy, taǵdyrdyń jazǵanyna moıynsynýy tek senderge paıdaly bolyp tur» - dep, patshaǵa aıtatyn jeri bar. 1797 jyly Batysta jaryq kórgen romandaǵy osy jaǵdaı búgingi álemde áli ómir súrip jatqandaı kórinedi.
Dindi apıynǵa teńep, ony ústem toptyń ózine qolaıly qarýǵa aınaldyratyndyǵyn synaǵan oılar Markstan da buryn bolǵanyn jalǵyz osy roman ǵana emes, german aqyny Novalıstiń «Gúldegi shań tozań» (1798j) atty ǵahlııalyq jınaǵynda da aıtylatyndyǵyn ádebıettanýshylar kezinde erekshe atap kórsetken. Keıin ol oıdy Lenın de jalǵystyryp, «Soıalızm jáne din» atty eńbeginde Marksty qaıtalap «din – apıyn» dep tujyrymdaǵany málim.
Árıne, bul jerde men jetpis jyldan astam ýaqytta ózin aqtaı almaǵan, búginde áldeqashan ómir súrýin toqtatqan marksızmdi dáriptep otyrǵan joqpyn. Degenmen, demokratııalyq ashyq qoǵamda dinı jáne senim-nanym bostandyǵymyzdy túrli alasapyran aǵymdar men sektalardyń arbaýyna tárki etpesek degendi ǵana aıtqym keledi.
Qazirgi órkenıet pen tehnologııalyq damýdyń kilti dinı fanatızmge bas urǵan elderdiń qolynda ma, álde, zaıyrly demokratııalyq qundylyqty ornyqtyrǵan memleketterde me? Árıne, tereń bilim men ozyq tehnologııa ǵana kez kelgen eldi ushpaqqa shyǵaratyny dáleldeýdi qajet etpeıtin aksıoma.
Olaı bolsa, ulttyq qundylyqtarymyzdyń bárin joqqa shyǵarýǵa tyrysyp «shırk», «serik qosý» taǵy berdemeler deıtinder, tehnologııalyq jetistikterdiń ózin ysyryp tastap, jurtty orta ǵasyrlyq feodalızmge qaraı keri buryp áketý úshin janushyratyn qara jelek jamylǵandar men sholaq balaqty shoqsha saqaldylar taratyp júrgen «apıyn» ataýlydan eń aldymen jastardy saqtandyraıyq.
Qýandyq Shamahaıuly
