«Toqaev orys tılın ılgerıletu boiynşa TMD elderınıŋ ışınde ūiym qūrudy ūsyndy, bız ony qoldaimyz» dedı Putin. Ärine būl mälımdeme emosiiany basqa bıraq şyǧardy. Būl ne ūiym? Qandai funksiia atqarady? Aldyda sailau, sondai sätte myna mälımdemenı ne üşın aitty? Sūraq köp, qorqynyş ta...Keibıreuler ötırıktı ysqyrtyp aqtap jatyr, keibıreuler emosiiany būrqyratyp dattap jatyr.
Sailau aldynda tıptı jeŋıske jeterıŋdı bılıp tūrsaŋ da, mūndai mälımdeme jasau jaǧymsyz effekt bererı anyq. Tıptı senı qoldaityn elektorattyŋ özıne de. Endeşe ony ne üşın aitty? Simoniannyŋ 5-qaŋtarda jazǧan posty esıme tüsıp kettı. Bıraz talap qoiady, sonyŋ bırı «Qazaqstanǧa kömekteseiık, bıraq ol bızge orys tılı men orys mektepterı jaily şynaiy esep bersın, aldamasyn» degenı. Resei bilıgı orys tılıne qatysty Qazaqstan özıne jalǧan aqparat beredı dep eseptese kerek. Jaqynda Resei saittarynda bır ülken zertteu şyqty. Sıltemesı mıne, oqimyn deseŋız.
Qysqasy mūnda Resei Qazaqstanda orys tılınıŋ jaǧdaiy naşarlap jatyr, orys tılı mūǧalımderı qysqaruda deidı. Mūndai zertteulerge, propagandisterınıŋ aitqandaryna qarap «Qazaqstanda orys tılıne qysym bar» degendı Kreml şaiqap jatyr aqyryndap. Myna ūsynys sonyŋ aldyn alu üşın jasaldy ma dep te oilaimyn bır jaǧynan, basqa logikalyq sebebın körıp tūrǧanym joq. «Orys tılıne qysym bar dese, orys tılın qorǧau boiynşa ūiym qūrudy ūsynǧan bız edık» dep jauap beru üşın. Mümkın oiym qate.
Al endı būl ūiym qazaq tılıne qysym jasai ala ma? Joq, ol mümkın emes. Ūiym emes tıldıŋ taǧdyryn şeşetın. Tıl taǧdyryn ideologiia men demografiia şeşedı. Kezınde Almaty qalasynda bır ǧana qazaq mektebı bolatyn, qazır öte köp. Jüzdegen. Syrttan 1 mlnnan astam, tek qazaq tılınde söileitın qandas köşıp keldı. Olar 30 jyldyŋ ışınde üilenıp, ūrpaq örbıtıp, 2-2.5 mln bolǧan şyǧar. Barlyǧy derlık tek qazaq tılındegı mektepke barady. Būl tek kelgen qandastarǧa qatysty. Al jalpy qazaqtyŋ sany resmi 70 paiyzǧa jettı, al beiresmi 80-ge juyq dep oilaimyn. Basym bölıgı qazaqşa oqidy, qazaqşa oilaidy. Jyl saiyn orta eseppen 380-400 myŋ bala ömırge kelude. Onyŋ 90 paiyzy qazaqtar, köbısı auyl qazaǧy, oŋtüstıktıŋ qazaǧy. Soltüstıkte bır oblysta ömırge keletın bala sanyna para-par keletın balany, keide oŋtüstık aimaqta bır audan halqy-aq ömırge äkeluı mümkın. Mūnyŋ barlyǧy qazaq tılınıŋ ösuın körsetedı. Sondyqtan Toqaevtyŋ ūsynysy, Putinnıŋ ony marqaia qabyl aluy özgerıs äkeluı ekıtalai. Onyŋ üstıne būl saiasi hod desek te bolady. Emomali Rahmon biyl Täjıkstanda orys tılıne oqytatyn, reseilık baǧdarlamamen bılım beretın 5 mekteptıŋ tūsauyn 1 qyrküiekte Putinmen onlain rejimde kestı. Qyrǧyzstanda Reseige baryp jūmys ısteimın degenderdı oqytu ortalyǧy talqylanyp jatyr, al Özbekstanda 30 myŋ mūǧalımdı orys tılıne oqytu boiynşa Resei-Özbekstan kelısımı jasalyp, jūmys jürude. Türkımenstanda ǧana ondai qadamdar jasalmady, sebebı orystar öte az el sanalady. Qazaqstan prezidentı myna ūsynysty aitypty. Törteuınıŋ de jasap otyrǧan qadamy erıksız äreket, äiteuır «diskriminasiia russkih (russkogovoriaşih)» demeuı üşın. Älsız elder osylai alpauyt agressordyŋ tyrnaǧyna ılıkpeu üşın jan baǧady... Ehh...
Ashat Qasenǧali,
Facebook paraqşasynan
