Depýtat Edil Jańbyrshın Feısbýktegi paraqshasynda kólemdi post jazyp qaldyrdy, ol prezıdenttiń saılaýdy ne sebepti erte ótkizýge týra kelgenin jan-jaqty túsindirgen, dep habarlaıdy “Adyrna” ulttyq portaly.
2 qyrkúıektegi Májilistegi «Jańa Qazaqstan» depýtattyq tobynyń málimdemesinen keıin qoǵamda, ásirese áleýmettik jelide qyzý talqy bastalyp ketti. Aıtylyp jatyrǵan keıbir pikirler «Nege ýaqytynan buryn Prezıdenttik saılaý ótedi?», «Nege 7 jylǵa bir ret saılaýymyz qajet?», «Nege ýaqytymen Prezıdent saılaýyn ótkize bermeımiz?», «Konstıtýııaǵa nege ózgeris engize beremiz?» degen baǵytta. Iaǵnı, eki úlken másele halyqty tolǵandyryp otyr:
1. Kezekten tys Prezıdenttik saılaý jáne onyń 7 jyldyq merzimi;
2. Prezıdent Q.K. Toqaevqa qatysty pikirler.
Birinshi máselege baılanysty.
Eldegi saıası jáne ekonomıkalyq ahýaldy bárimizde kórip otyrmyz. Jaǵdaı qıyndamasa, jaqsarǵan joq. Ol týraly ótkende postymda shet jaǵasyn jazdym. 30 jyl boıy qalyptasyp kelgen jemqorlyq qoǵamnyń barlyq jerine, obyr (rak) aýrýy sııaqty kirip ketken. «Aýrý batpandap kirip, mysqaldap shyǵady» demekshi bul «aýrýdy ekken» jáne ony óz múddelerine paıdalanyp otyrǵan kúshter bar ekenin mekteptiń balasyna deıin biledi. Olardyń maqsaty sol baıaǵy resýrstarǵa ıelik etip, óz bılikterin qaıtaryp alý. Olarda dollarmen eseptegende mıllıardtaǵan qarjy bar, aqparattyq resýrstary taǵy bar, bıliktiń barlyq tarmaqtaryna kirip alǵan adamdary bar. Olardyń qurǵan júıesi eldi kedeılikke alyp keldi. Memleket basqarýdy halyqtyń ál-aýqatyn joǵarlatýǵa emes, ony tonaýǵa baǵyttady. Áli de sol áreket júrip jatyr. Zańdy da, bankterdi de, tipti kúshtik qurylymdardy da ózderine yńǵaıly qylyp jasady. Halyqaralyq zańdarmen, kelisim-sharttarmen bekitip, Qazaqstandy jekemenshik «Jabyq akıonerlik qoǵam» qylyp alyp, búkil baılyǵyn soryp otyr. Biz bilmeıtin, tonalyp jatyrǵan dúnıe kóp.
90-shy jyldardyń basynda kommýnıstik ıdeologııadan elimiz arylǵannan keıin, memleket basyndaǵylar ózimizdiń ulttyq ıdeologııamyzdy qalyptastyrǵan joq. Nege? Óıtkeni qazaq halqy - asyl halyq edi. Onyń neshe ǵasyrlyq dili men dini, tarıhy men mádenıeti kóp elden kósh ilgeri edi. Sonyń arqasynda babalarymyz álemge rýhanııattyń nuryn shashty, sol zamannyń ozyq tehnologııalaryn dúnıege ákeldi. Eń bastysy álemde ádildik ornatty! Al, bizde ne boldy? Táýelsiz Qazaqstanda tól rýhanııattymyzdy tórge shyǵarmaı, dúnıe máselesine basty kóńil bólip, «ekonomıka bárin túzeıdi» - dep, baılyqty «prıhvatızaııa» jasaýǵa kóshti. Al, ıdeologııalyq vakkým eshqashanda bolmaıdy, bos jerge neshe túrli aǵymdar kiredi. Eń soraqysy Islam atyn jamylǵan qaskóıler elimizdiń ıdeologııasyn talqandap, sonaý ata-babadan kele jatyrǵan rýhanııatymyzdyń túp-tamyryna balta shaba bastady. Ony bılik kórdi, qarsy kelmedi, tipti qoldap otyrdy. Sebebi ulttyq ıdeologııamyz ádildikke alyp kelip, halyqtyń baılyǵyn tonatpaıtyn edi!
Aý, aǵaıyn! Rýhanııatyńdy buǵattap jáne túgelge jýyq baılyǵyńdy azǵantaı azǵyn toptyń, klannyń qolyna ótip, kemi 25 jyl óz bılikterine alyp, ony shyraınaldyryp otyrǵan zamanda ne isteý kerek? Tarıhtan belgili qısaıyp ketken nárseni túzeýdiń eki joly bar. Bireýi – revolıýııalyq (hırýrgııalyq), ekinshisi – evolıýııalyq (terapııalyq). Revolıýııalyq joly óte aýyr jol – óıtkeni onda qan tógiledi. Shabý, kesý, julý, opyrý bolady. Eki nemese birneshege bólingen kúshter urysqa shyǵady. Ony sizder menen jaqsy bilesizder. Kezinde Reseı patshalyǵyn revolıýııamen qulatty. Sol zamanda qanshama el qyryldy, qan sýsha aqty. Ony jasaǵandarda ıman, aıaýshylyq, meıirim degen nárseler bolǵan joq. Olar Qudaıdy joqqa shyǵarǵan tobyr edi. Ol bizge kerek pe? Qazaqty, qazaq qurtyp qurǵan memleket kimge kerek? Lıchno maǵan kerek emes! Sizge de kerek emes dep oılaımyn!
Evolıýııalyq jol – zań aıasynda, azamattyq qoǵam quryp, basqarý júıesin ógizdi de óltirmeı, arbany da syndyrmaı ózgertý. Inklıýzıvti memleket qurý. Biraq ony jasaýǵa kedergiler kóp. Keshegi qańtar oqıǵasy sonyń dálelderiniń biri. Opasyzdar memlekette tóńkeris jasap, bılikti alǵylary keldi. Qudaıǵa shúkir ol aramza oılary iske asqan joq. Bulardyń endigi oıy – bılikti evolıýııalyq jolmen alyp, ózderiniń «halıfatyn» jasaý nemese ana bir áıeldi, nemere, kúıeýlerdi bılikke ákelý. Bolmasa solardyń aıtqanynan shyqpaıtyn qýyrshaqty qoıý. Órkesh maıdy soryp, halyqqa az-maz birdeńeni laqtyryp tastap, ózderi quryp alǵan jekemenshik «Jabyq akıonerlik qoǵamda» otyra berý. Ol bizge kerek pe?! Ony qoldasańyzdar Qazaqstan tochno qurdymǵa ketedi! Ekinshi Sırııa bolmaǵanymen, soǵan jaqyndaımyz!
Bul jazyp otyrǵandaryńnyń «kezekten tys bir merzimge 7 jylǵa saılanatyn Prezıdentke qandaı qatysy bar?» - degen suraq týyndaýy múmkin. Jalpy biz kóbinese máseleniń tek bir jaǵyn kóremiz. Sodan aqıqatyn kóre almaı, pikir aıtamyz. Eger Prezıdent kelesi saılaýdy ne 2023 nemese 2024 jyly ótkizetin bolsa, ana júrgen «akıonerler» men «parazıtter» saqadaı saı kelip, ózderiniń adamyn alyp keledi jáne qapasta otyrǵan «jaqyndaryn» shyǵaryp alady. Olardyń aqshasy pishen, ne oılap, ne daıyndap otyrǵandaryn bir Qudaı biledi. Al, olar osy kúzde Prezıdent saılaýy bolatynyn kútpegeni anyq.
Sonymen qatar 30 jyl qoǵam men memleket ishinde jınalǵan «kóńdi» 3 jylda tazalap shyǵý degen ýtopııa! Qansha jerden basyń altyn bolsyn, ol «kóńdi» tazalaýǵa ýaqyt kerek. Onyń ústine tolyq bılikti alǵanyńa bir jyl tolmasa. Tolyq bılik Toqaevtyń qolyna 2022 jyldyń qańtarynan keıin ótken joq pa? Srazý aıtaıyn, «tazalaýǵa» qansha ýaqyt kerek bilmeımin, áýlıe emespin! Jurt memleket basqarý ońaı dep oılaıdy. Keıbir pikir jazǵyshtar óz otbasyn aıtpaǵanda, kishigirim mekemeni de basqara almaıdy. Sondyqtan memleket basshysyna «Avgeıdiń at qoralaryn» tazalaý úshin ýaqyt kerek, jáne ana «akıonerler» bilsin shamaly ýaqytta olarǵa shans joq ekenin. Bizdiń sharýamyz 2029 jylǵa deıin saılanǵan Prezıdentke kómektesip, azamattyq qoǵam jasaqtap, eshkim Qazaqstandy jeke «Jabyq akıonerlik qoǵam» jasaı almaıtyn ınklıýzıvti memleket qurý. Ony jasamasaq Egemendikten, Táýelsizdikten aıyrylamyz, Qazaqstan bólshek-bólshek bolyp ydyraıdy. Onda ekonomıka túgil, diniń de, tilińde eshkimge kerek bolmaı qalady. Halqymyz bosyp ketedi. Ondaı jaǵdaı ótken tarıhymyzda boldy.
Taǵy bir másele. Memleketti tazalaýdan basqa, onyń jańa arhıtektýrasyn quryp, strategııalyq josparlardy iske asyrý qajet. Bul da ýaqytty talap etedi. Óz úıińdi jóndep, tazalaý úshin qansha ýaqyt jospar qurasyń, qansha ýaqyt kúrdeli jóndeý jasaısyń? Oılanyp qara. Endi sonyń masshtabyn memleket deńgeıine kóter. Seniń problemańnan myń, mıllıon, tipti mıllıard ese úlken sharýalar. Ol 2-3 jylda nemese 5 jylda bite me? Anada bir inim «qolyma bılik berseńder Qazaqstandy 6 aıda túzeımin» - degen. Adam birinshi ózin túzegen durys. Sodan keıin otbasy túzeledi, aýyly túzeledi, aýdany túzeledi, óńiri túziledi, memleketi túzeledi!
Ekinshi másele Toqaevqa qatysty.
Memlekettiń basshysy Qazaqstannyń ishki jáne syrtqy saıasatyna birden-bir jaýap beretin adam. Memleket kosmos ushaǵynan da kúrdeli zor «máshıne» ekenin jaqsy bilesińder. Bul «máshıneni» basqarý úshin bilim kerek, tájirıbe kerek, biliktilik kerek, strategııalyq oı kerek, «tazalyq» kerek, minez kerek, sabyrlyq kerek, ıman kerek! Sonymen qatar, álemde belgili tulǵa, halyqaralyq qatynastyń, onyń ishinde kórshilerińniń qyr-syryn jetik biletin adam bolýyń kerek.
Endi osy shablonǵa Toqaevty salaıyq. Ol joǵary oqý ornyn syrttaı bitirgen «zaochnık» emes, Máskeýdiń MGIMOsyn bitirgen, kásibı dıplomat. Tájirıbe jetedi. Elshi de boldy, Mınıstrde boldy, Premer-Mınıstrde boldy, Birikken Ulttar Uıymynyń Bas hatshysynyń orynbasaryda boldy, Senattyń tóraǵasy da boldy, Prezıdentte boldy. Iaǵnı, memleket basqarýǵa qandaı bilim, biliktilik, tájirıbe qajet bárinen ótti. Al, aǵaıyn osyndaı taǵy bir qazaǵyń bar ma?
Halyqaralyq jaǵdaıǵa keleıik. Aınalamyzda «Aıý» men «Aıdahar» torýyldap júr. Toqaev 30 jylda burynǵy basshylarymyz betine qaraı almaǵan «Aıýǵa» qazaq dıplomatııasynyń qandaı ekenin kórsetti. Úsh júz jyl tizesin batyrǵan elden bir mezette at quıryǵyn úzip kete almaıtynymyz bes eneden belgili. Olarda óz múddelerin qorǵap, shamasy kelgenshe bizden aıyrylǵysy joq. «Aıdahardyńda» óz esebi bar. Tek osy ekeýiniń emes, basqa da bizdiń strategııalyq áriptesterimizdiń syryna Qasekeń qanyq. Neni aıtý, neni aıtpaý, neni isteý, neni istemeýdi bizden jaqsy biledi.
Toqaev ómir boıy memlekettik qyzmette boldy desek artyq aıtpaǵan bolarmyz. Al, endi onymen birge qyzymet jasaǵan, onyń balasymen jasty keıbir sheneýnikter odan baı, mýltımıllıonerler! Sonda ne Toqaev bılikte júrip baılyq jınaı almady ma? Onda neshe bir múmkindikter bolsa da oǵan barǵan joq qoı! Bul neni kórsetedi? Qasekeń taza adam! Nege? Sebebi tuqymy tekti! «Tegi bardan túńilme» degen sóz bar. Eger Toqaev birdemeni jep qoısa, urlap qoısa, onyń opponetteri baıaǵyda sahnaǵa barlyq kompromatty shyǵaratyn edi ǵoı!
Kezinde bir ǵulama adam maǵan aıtyp edi «Edil, memleket basqarý úshin, adam Qudaıǵa baılaný kerek, áıtpese nápsisi dúnıeniń sońyna ketip qalady» - dep. Iaǵnı, Toqaev ımany bar adam, Qudaıdan qorqatyn adam!
Toqaevtyń minezi bar adam ekeniniń dáleli – ol syn saǵatta elin tastap qashyp ketken joq. «Ólsem óz ordamda ólem» - dep daıyn turǵan ushaqqa otyrmaı, eldi opasyzdarǵa bermeı, halqyn qanisherlerden arashalap alyp qaldy. Qara basyn oılasa, qashyp ketpeı me? Ondaı tájirıbelerdi basqa memleketterden kórdik qoı. Baz bireýler «oıbaı Toqaev halqyn atqyzdy, qanisher» - dep daýryǵýda. Ol atatyn bolsa eń birinshi kóterilgen Mańǵystaý halqyn nege attyrmady? Biz, Samat Mýsabaevpen 3 qańtardan bastap el arasynda boldyq, bir oq atylǵan joq, bir tamshy qan tógilgen joq. Oq atý qanisherler men qaskóıler memleket nysandaryna shabýyldap, qarýsyz sarbazdardy qoldaryna ne tússe sonymen aıaýsyz uryp, atyp, óltirip bastaǵanda, solardy qurtý úshin buıryldy. Senbeseńder sol vıdeo ınternette bar, qarańdar. Bul jerde bılikti tóńkergisi kelgen opasyzdar barlyq jamandyqty Prezıdenttiń moınyna ilip, ózderin aq qylǵylary keledi. Bul aqparattyq soǵystyń ádisteri!
Qazaq memleketi baǵzy zamannan jaýlarymen alysyp-julysyp kele jatyr. Órlegen kezderimiz de boldy, quldyraǵan kezderimizde boldy. Qazaqtyń basy birikkende jaýdy jeńip, damydyq. Al, aǵaıyn araz bolǵanda, basymyz birikpegende han, patshalarymyzdyń basy shabylyp, qanǵa batyp quldyradyq. Osynyń bárin Toqaev bilmeıdi deısińder me? Oǵan qazir ýaqyt kerek. Kezinde Napoleonmen soǵysta Kýtýzov Máskeýdi tastap ketti. Astanasyn berip ketken qolbasshyny opasyz deýge bolady. Biraq, ol kúsh jınap, aqylǵa salyp, sosyn soqqy berip, tek Reseıdi emes, Eýropany azat etýge múmkindik jasaǵan joq pa? Bas qolbasshy M.Kýtýzov bas qalany bergenmen, memleketti saqtap qaldy. «Urysta utylyp, soǵysta utý» degen prınıp bar. Toqaevqa soǵan baryp otyr!
Iıa, sońǵy saılaýǵa qatysty ózgerister ony repýtaııasyna jaqsy emes, ony ol óte jaqsy biledi. Ol halyqqa bergen ýádesin oryndaý úshin, elimizde bastaǵan reformalaryn aıaqtaý úshin osyndaı qadamǵa baryp otyr. Áıtpese qalǵan merzimin atqaryp jiberip, demalysqa ketpeı me? Is bastaý úshin nıet kerek, ony atqaratyn bilim kerek, bastalǵasyn qıyndyqtar bolady oǵan sabyr kerek, bastaǵan nárseni aıaǵyna deıin jetkizý kerek. Mine osy prınıpterdi Qasekeń jasap otyr! Biraq sabyrdyńda shegi bar, er kezegi úsh degen, keshe Úkimet múshelerine úshinshi ret eskertý berdi. Bul jerde aıta ketetin bir nárse bar. Toqaev búkil qazaqstandyqtarǵa, onyń ishinde barlyq deńgeıdegi sheneýnikterge múmkindik berdi. Túzeliń, tazalanyń, ádil jumys jasań dep. Shans berdi. Endi sheneýnik nemese Ulttyq kompanııa qyzymetkerleri jumys jasamasa aıamaý kerek! Óz obaldary ózderine!
Keshegi málimdemeden keıin «Edil jaǵympaz, prınıpterin ózgertip ketipti» - deıtinder shyqty. Osy kúnge sheıin bireýge jaǵympazdanyp, lakeı bolǵan adam emespin. Menimen jaqsy aralasatyn azamattar biledi. Qudaı ondaı «aýrýdan» aýlaq qylsyn. Adam syn saǵatta synalady! Adam ólim kelgende de tańdaý jasaıdy! Meniń mańdaıyma bireý myltyǵyn kezenip «Meniń sózimdi qalaıda aıt» -dep turǵan joq! Kezenip jatyrsa ony da kórermiz! Túbi bir ólim!
«Bul dúnıeniń qupııasy – ádildik úshin kúres!» - dep Er Tuǵyryl bı aıtqan, Toqaev ádildik úshin kúreske basyn tikken adam! Bas kespek bolsa da, til kespek joq, men óz jeke basym osy kisini qoldaımyn! Ádil qoǵam quramyn degen talpynysy úshin!
Árkim ózi sheshim qabyldasyn. Durys kemege otyra ma, álde ury kemege otyra ma? Jaǵanyń taza jaǵyna shyǵa ma, álde las jaǵyna shyǵa ma? Tańdaý ár adamnyń ózinde! Sebebi Qudaı aldynda ár qaısymyz jeke jaýap beremiz!
P.S. Jalpy adamnyń qandaı ekenin bala sezgish. Bala jaqsy adamǵa barady, jaman adamnan qashady. Meniń jeti jastaǵy Alan degen tuńǵysh nemerem bar. Ózi kóringen adammen qarym-qatynas jasamaıdy jáne unatpaıdy, óte saq! Sol nemerem ózi kovıdepen aýyryp, temperatýramen jatsa da Prezıdenttiń Joldaýyn teledıdardan jibermeımin, kóremin dep kelip qaraǵan. Ózine Toqaev unaıdy. Prezıdenttiń fanaty deýge bolady. Eger balanyń aq júregi kisini qabyldasa, ol adam týraly qatelespegen bolar!
Edil JAŃBYRShIN,
Májilis depýtaty,
«Jańa Qazaqstan» depýtattyq tobynyń teń tóraǵasy
