Norvegiia 20 jyldan astam adam damuy indeksı boiynşa älemdık köşbasşy retınde tanylǧan Skandinaviiadaǧy eŋ güldengen memleket bolyp tabylady. Ystyq arab mūnai elı siiaqty, suyq Norvegiia salyqtardy eptılıkpen qaita böledı jäne halyqpen tabysty bölısedı. Soltüstık eldıŋ güldenuınıŋ negızı nede jäne qarapaiym norvegiialyqtardyŋ ömırden läzzat aluyna ne mümkındık beredı?
Qara altyn
Norvegiianyŋ ekonomikasyn qalpyna keltıru 1970 jyldary sipattaldy jäne onyŋ jer qoinauynda mūnai men gaz qorlarynyŋ aşyluymen bailanysty boldy. Norvegiiakömırsutegı şikızatyn eŋ ırı eksporttauşy 10 eldıŋ qataryna kıredı. Tabiǧi gaz jäne mūnai önerkäsıbı önımderı barlyq eksporttyŋ 50% qūraidy jäne JIÖ-nıŋ 30 % deiın qamtamasyz etedı.
Būl rette öndırılgen resurstyŋ basym bölıgı eksporttalady. Su elektr stansiialary energiiaǧa degen qajettılıktıŋ 65 %-yn öteidı. Norvegiia Europanyŋ ekonomikadaǧy eŋ ırı memlekettık sektorymen tanymal – 35%. Ūzaq uaqyt boiy el alkogol saudasy men temırjoldan bastap auyr önerkäsıpke deiın barlyq derlık salalardy baqylauda ūstady, bıraq 1990-şı jyldary olardy jekeşelendırıp aldy.
Būl elge paidasyn tigızdı: 3 milliard dollar aldy jäne rentabeldı emes käsıporyndardan qūtyldy. Al tabysty kompaniialar jeke investisiia arqyly jaŋǧyrtylyp, körşılerımen bäsekege tüse aldy.
Norvegiiada salyq saludyŋ kürdelı şkalasy bar, onda tabysqa bırkelkı tıkelei salyqtardan basqa, tabysqa tıkelei täueldı progressivtı alymdar bar. Demek, bai köp tölese, kedei az töleidı.
Būl rette olar bırdei infraqūrylym men sapaly qyzmetterdı alady. Barlyq äleumettık qoldau şaralarymen jergılıktı bilık ştatta erkın ekonomika qūrdy. El jahandyq jäne europalyq naryqqa integrasiialanǧan, mūnda myŋdaǧan halyqaralyq kompaniialar jūmys ısteidı, öz käsıbıŋızdı aşu oŋai jäne para turaly qorqynyşty armandamaŋyz.
Norvegiialyqtar jemqorlyqtan tolyq aryla aldy: el älemde aşyqtyq boiynşa 7-şı orynda. Bügınde Norvegiia adam damuy indeksınde 1-şı orynda jäne ony 21 jyl boiy ūstap keledı. Jan basyna şaqqandaǧy JIÖ boiynşa Norvegiia alǧaşqy 10 eldıŋ qataryna kıredı.
Älemdegı eŋ ülken rezervtık qor
Türlı ekonomikalyq qiyndyqtardyŋ kepılı – Ūlttyq rezervtık qor. Būl älemdegı eŋ ülken jäne 1 trillion AQŞ dollarynan asady. Ärbır norvegiialyq üşın 180 000 dollar nemese 86 790 000 teŋge.
Būl Norvegiiaǧa keşendı äleumettık saiasat jürgızuge jäne azamattarǧa laiyqty ömır süru deŋgeiın qamtamasyz etuge mümkındık beredı. Financial Times qordyŋ jartysy mūnaidan tüsken kırısterden, al qalǧan jartysy investisiialyq kırısten qūralǧanyn esepteidı.
Norvegiialyqtardyŋ köpşılıgı Apple jäne Nestle kompaniialaryna investisiia salǧan. Jalpy önımdılık jylyna 3 % qūraidy. Sonymen bırge, öz investisiialarynda qordy basqaru moraldyq-etikalyq normalar qaǧidattaryn basşylyqqa alady. Qor qorşaǧan ortany būzatyn nemese önımı densaulyqqa ziian keltıretın şeteldık kompaniialardyŋ baǧaly qaǧazdaryn satyp almaidy.
Ärbır norvegiialyq äleuettı bai adam bolǧanymen, memleket jinalǧan qordy jūmsap, azamattarǧa aqşa böluge asyqpaidy. Jergılıktı halyq sän-saltanatqa şomylatyn arab monarhiialarynan aiyrmaşylyǧy, norvegiialyqtar mūnai aqşasyn bolaşaq ūrpaq üşın jinap, investisiiadan tüsken paidany ǧana jūmsaidy.
Qordan tüsetın kırıs halyqty tegın mındettı bılımmen (Norvegiiada älemdegı studentter üşın eŋ joǧary şyǧyndar), zamanaui qoljetımdı medisinamen jäne jaqsy qalalyq jäne auyldyq infraqūrylymmen qamtamasyz etuge mümkındık beredı. Al qor tolyǧudy toqtatqannyŋ özınde ol taǧy 80-100 jylǧa jetedı.
Qarapaiym norvegiialyqtardyŋ qymbat kölıkter jinaǧy joq jäne olardyŋ şeteldık qymbat kurorttarda demaluǧa şamasy joq. Degenmen, ärbır azamat jūmysqa ornalasqanǧa deiın nemese densaulyǧyn qalpyna keltırgenşe memlekettıŋ oǧan kömektesetınıne senımdı, sonymen qatar joǧary zeinetaqy men laiyqty qarttyqqa kepıldık beredı.
Kerımsal Jūbatqanov
