Ortalyq Aziiada «Ferǧana jazyǧy» degen bar. Bärımız jaqsy bılemız. Būl jazyqtyq Özbekstan, Qyrǧyzstan men Täjıkstannyŋ bır bölıgın alyp jatyr. Ortalyq Aziiadaǧy halyq eŋ tyǧyz ornalasqan aimaq sanalady. Sonymen bırge osy aimaqtyŋ halqy äleumettık tūrǧydan eŋ az qamtylǧan.
Älemdegı eŋ kürdelı aimaqtardyŋ bırı retınde osy aimaq ataluda. Būl aimaqta şamamen 16-18 mln adam ömır süredı. Sonyŋ ışınde türlı ūlt ökılderı de bar. Özbek, qyrǧyz, türık, täjık, qazaq, qaraqalpaq jäne basqa degendei. Būl aimaqta osyǧan deiın bırneşe qaqtyǧys bolǧan. Mysaly 1989 jyly etnikalyq qaqtyǧystar boldy. Jüzden astam adam köz jūmdy. Odan keiın KSRO qūlady. Aimaqtaǧy ekonomikalyq-äleumettık jaǧdai mäz emes edı. Qazır de keremet deuge kelmes.
Būl sättı ekstremistık toptar jaqsy paidalandy. «Özbekstannyŋ İslamdyq Qozǧalysy» (İDU) laŋkestık ūiymy osy aimaqta paida boldy. Olar Özbekstanda bıraz jarylys jasady. Tıptı Qyrǧyzstannyŋ Batken aimaǧynda qyrǧyn saldy. Ol tarihqa «Batken oqiǧasy» degen atpen kırdı.
Ortalyq Aziiadan Siriiadaǧy soǧysqa attanǧandardyŋ basym köpşılıgı osy Ferǧana aimaǧynan şyqqandar eken. Būl aimaqtaǧy äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaidyŋ aiqyn ainasy deuge bolatyn şyǧar. Jyl saiyn halyq sany artuda, qordalanǧan äleumettık mäseleler de köp. Mūndai alaŋ laŋkestık ūiymdar men ideialar üşın tartymdy sanalady.
Endı būnyŋ Qazaqstanǧa ne qatysy bar? Qazaqstan destruktivtı aǧymdarmen ūdaiy küres jürgızude. Tyiym salynǧan ädebietter tärkılenude, qauıptı paraqşalar būǧattaluda, radikaldar anyqtalyp, zaŋ aldynda jauap berude. Qoǧamda radikalizmge qarsy immunitet qalyptastyru şaralary ıske asuda degendei. 2010-2016 jyldarmen salystyrǧanda, bırşama jaqsy nätijeler bar.
Alaida bızge syrttan eksporttalatyn radikaldy ideialar da bar. Olardyŋ köbı eŋbek migranttary arqyly keledı deidı sarapşylar. Köbı sol Ferǧana aimaǧynan şyqqan azamattar. Olardyŋ bärı radikal emes älbette. Bıraq arasynda jat aǧymdy, qauıptı senımdı alyp jüruşıler boluy mümkın. Keibırı maqsatty türde, keibırı bılmesten barǧan jerınde ügıt-nasihat jasaidy degendei.
Būl da oilanarlyq dünie. Destruktivtı aǧymdarmen kürestı jürgızu barysynda osyny da eskeredı degen oidamyn. Sebebı laŋkestıkpen küres jan-jaqty şaralardy qajet etedı.
Ashat Qasenǧali
