Qazırgı qoǧamda eŋ auyr ärı kürdelı mäselelerdıŋ bırı – balalar men jasöspırımder arasyndaǧy öz-özıne qol jūmsau faktılerınıŋ köbeiuı. Suisid – bır ǧana jeke adamnyŋ tragediiasy emes, bükıl qoǧamnyŋ jan aiqaiy. Onyŋ artynda tüsınbeuşılık, jalǧyzdyq, emosiialyq küizelıs jäne qoldaudyŋ jetıspeuşılıgı jatady.
Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ mälımetınşe, älemde jyl saiyn şamamen 700 myŋ adam öz-özıne qol jūmsaidy, sonyŋ ışınde 15–19 jas aralyǧyndaǧy jasöspırımder arasyndaǧy ölımnıŋ ekınşı sebebı – suisid bolyp otyr. Qazaqstan būl körsetkış boiynşa soŋǧy jyldary bırşama tömendegenımen, mäsele älı de özektı. 2024 jyly elımızde 18 jasqa deiıngı 140-tan astam bala men jasöspırım suisid äreketıne barǧany tırkelgen. Būl – tek resmi derek.
Suisidke itermeleitın sebepter
Jasöspırımdık kezeŋ – psihologiialyq tūrǧydan eŋ tūraqsyz şaq. Bala özın qoǧamda tabuǧa, özgelerdıŋ moiyndauyn aluǧa tyrysady. Al eger ol mahabbattan, otbasylyq jyly sözden nemese qūrby-qūrdastarynyŋ qoldauynan aiyrylsa, emosiialyq küizelıs bastalady.
Sarapşylardyŋ aituynşa, jasöspırımderdı mūndai qadamǧa itermeleitın negızgı faktorlar mynalar:
- Otbasyndaǧy tüsınıspeuşılık, agressiia nemese nemqūrailyq;
- Mekteptegı bulling, qatarlastarynyŋ mazaqtauy;
- Äleumettık jelılerdegı qysym men salystyru psihologiiasy;
- Psihikalyq küizelıs, jalǧyzdyq sezımı, bolaşaqqa senımnıŋ joǧaluy.
Būǧan qosa, qazırgı aqparattyq keŋıstıkte «romantizasiialanǧan» suisidtık kontenttıŋ köbeiuı de balalar psihikasyna qauıp töndıredı. Keibır saittar men äleumettık toptar jasöspırımderdıŋ älsız tūsyn paidalanyp, psihologiialyq qysym körsetedı.
Aldyn alu men psihologiialyq qoldau
Eŋ aldymen, balalardyŋ psihikalyq saulyǧyn saqtau – ata-anadan bastalady. Balamen aşyq söilesu, ony tyŋdai bılu, onyŋ mäselesın kışkentai dep qaramau – basty qadam. Keide jai ǧana jyly söz, tüsınıstık pen qūşaqtau balany kürt şeşımnen saqtap qaluy mümkın.
Mektepterde psihologiialyq qyzmettıŋ tiımdı jūmys ısteuı de asa maŋyzdy. Är oquşynyŋ emosionaldy küiın baqylap, der kezınde kömek körsetu qajet. Psihologtar men pedagogtar arnaiy daiyndyqtan ötıp, suisidtıŋ alǧaşqy belgılerın ajyrata aluy tiıs. Būl belgılerge köŋıl-küidıŋ kürt özgeruı, oqşaulanu, qyzyǧuşylyqtyŋ joǧaluy, ölım turaly jiı aitu siiaqty jaittar jatady.
Memlekettık deŋgeide de bırqatar baǧdarlamalar jüzege asyrylyp jatyr. Bılım jäne ǧylym ministrlıgı, Densaulyq saqtau ministrlıgı jäne IIM bırlesıp, balalardyŋ internet keŋıstıgındegı qauıpsızdıgın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan jūmystar jürgızude. Sonymen qatar, elımızde «111 – Jedel qyzmet telefony» täulık boiy jūmys ısteidı. Būl jelı arqyly balalar men ata-analar tegın psihologiialyq kömek ala alady.
Qoǧamdyq jauapkerşılık
Jasöspırımderdıŋ suisidtık mınez-qūlqy – tek otbasynyŋ emes, bükıl qoǧamnyŋ mäselesı. Mūndai jaǧdaidyŋ aldyn alu üşın ortaq mädeniettı qalyptastyru qajet. Äleumettık jelılerde meiırımdılık pen tüsınıstık atmosferasyn ornatu, bulling pen agressiiaǧa jol bermeu maŋyzdy.
Jasöspırım öz qūndylyǧyn sezınuı kerek. Ol üşın qoǧam onyŋ pıkırın tyŋdauy, şyǧarmaşylyǧyn qoldauy, oiyn aşyq aituǧa mümkındık beruı tiıs. Är bala özın qajet sezıngende ǧana ömırdıŋ mänın ūǧynady.
Suisid – ünsızdıktıŋ saldary. Sondyqtan basty mındetımız – ünsız qalmau. Är ata-ana, mūǧalım, dostar men körşıler ainalasyndaǧy balanyŋ ışkı düniesıne bei-jai qaramauy tiıs. Balalarǧa psihologiialyq qoldau körsetu, aşyq äŋgıme men senım atmosferasyn qalyptastyru – qoǧamdy aman saqtaityn eŋ tiımdı jol.
Jasöspırımderdıŋ ömırge degen senımın oiatu – tek mamandardyŋ emes, ärqaisymyzdyŋ azamattyq paryzymyz. Öitkenı bır balanyŋ amandyǧy – bır ūlttyŋ bolaşaǧy.
