Qasiettı qazaq tılımızdıŋ Otan aiasyndaǧy jaǧdaiy bärımızge belgılı. Soltüstık Qazaqstan syndy öŋırlerde halı nedäuır mıskın. «Aita, aita Altaidy, Jamal apam qartaidy» degendei, tıldıŋ maŋyzdylyǧyn qaitalap, oqyrmannyŋ uaqytyn aludyŋ qajetı şamaly. Būl, erqaşty bolǧan taqyryp.
Otanymyzdyŋ künnen-künge jaqsy damuy üşın, sapaly mektep, dūrys baǧdarlama, mäiektı oqulyq, bılıktı ūstaz, bılımdı şakırt auadai qajet. Mektep qanşa zamanauyi, mūǧalım qanşa bılıktı bolǧanymen, oqytu baǧdarlamasy men oqulyq jüielı ärı kemeldı bolmasa, oqu-oqytu sapasyn joǧarylatamyn deu «aiǧa tas laqtyrǧanmen» bırdei dalbasalyq. Qoly kielı zerıgerge qisyq tös, dökır balǧa, ötpes pyşaq bergenmen bırdei äŋgıme. Alda, bılıktı ūstaz bolǧan jaŋa ministr Jūldyz Dosbergenqyzynyŋ bastamaşylyǧynda auqymdy reforma, batyl şeşımder jasalyp, elımızdegı sany köp, sapasy az oqulyqtardyŋ közı joiylyp, oqu oryndaryndaǧy jemqorlyq alastatylyp, oqu-aǧartuymyzǧa tyŋ serpın, oŋ energiia berıledı degen ümıttemız ärı nedäuır senımdımız.
«Atyŋnyŋ basy bıtıp jorǧasy qalyppa» degen. Bız Otanymyzda ana tıldıŋ bılıktılıgın arttyryp, qoldanu aiasyn keŋeitemız deidı ekemız, «Qazaq tılı» pänın «Ädebiet» pänıne qosuymyz kerek. Menşe, Qazaq tılın aiyrym pän retınde oqytyp, balalarǧa grammatika üiretudıŋ qajetı joq. «Qazaq tılı» oqulyǧynda da grammatika üirenuge arnalǧan köptegen mätınder bar. Mūnyŋ özı ädebiettı qaitalau.
Osy jerde mynadai bırneşe sūraq tuyndaidy. Orysşa, Aǧylşynşany sudai bıletınderımız sol tılderdıŋ grammatikasyn qanşalyq bılemız? Kündelık tūrmys tırşılıgımızdegı tıldesude sol grammatikany qanşalyq qoldanamyz? Qane, qazaq tılınde sarnap jürgenderımız etıstıktıŋ jaqtaryn, şaqtaryn, railaryn qanşalyq bılemız? Söz zerıgerı sanalatyn aqyn-jazuşynyŋ qai-qaisysynan «Ilgerındı yqpal, sabaqtas qūrmalas söilem degen ne?»,-dep sūrap kör, qaisysy dūrys jauap bere alar eken. Mysaly, «Qūda kelgelı jatyr». Oquşy osyny tüsınse boldy, onyŋ keler şaq ekenın mındettı türde bıluınıŋ ne qajetı bar? «Osy şaruany tez bıtır!»,-dep aitar kezde, qai-qaisymyzdyŋ oiymyzǧa etıstıktıŋ būiryq raiy aldymen oralmaityny anyq-qoi. Grammatikanyŋ eŋ basty maqsaty tıldı dūrys söileu (Orfoepiia), dūrys jazu (Orfografiia) emes pe! Qai jolmen bolsa da, osy maqsatqa jetsek bolǧany.......
Körşımız balasyn Aǧylşyn tılı kursyna berdı. Qasaŋ ideia, köne sürdekke äbden üirengen qartaŋ apai üş ai boiy grammatikamen sabalap, balasy äbden jalyǧyp, dym tüsınbei şyqqan. Keiın bır jas mūǧalımge berdı. Jaŋaşa metodika. Köp oqytyp, közıne üiır qylyp, kökeiıne sıŋırgen. Qazır balasy täp-täuır söileidı, dūrys oqi da jaza da alady.
«Qazaq tılın» Ädebietpen bırıktırudı jüzege asyryp, ana tılımızdı anaǧūrlym jaqsy oqytu üşın, myna tüiınderge basa män bergen jön degen oidamyn:
Bırınşı, mūǧalımder tıl janaşyry bola bılu
Eŋ äuelı oqytuşynyŋ oiynda otan, kökeiınde ūlt boluy tiıs. Oquşy ūstazǧa qarap oi tüzeidı, boi tüzeidı. Mektepte mūǧalımder özderı ülgı bolyp qazaq tılınde söilesulerı, ärı oquşylardan qazaq tılınde söilesudı talap etulerı kerek. «Öz basyŋdaǧy boqty körmei, eldıŋ basyndaǧy şoqty körseŋ», oquşyǧa sözıŋ de öte qoimas! Orys tılın qanyq bıluıŋ oiyŋnyŋ oramdy, basyŋnyŋ keremet ısteitındıgınen derek bermeidı. Söilei bılu bır basqa, oilai bılu bır basqa! Orysşaǧa sudai maskünemder de jür köşede.......Qazaqtyŋ bi, jyrau, ne bır ǧūlamalary da ötken ertede......
Ekınşı, oquşylardyŋ sözdık qoryn molaituǧa män beru
«Qiyndyqtan täsıl köp» degen ataly söz bar. Ädebiettıŋ saǧat sanyn arttyru kerek. Mektepte ǧylymǧa, älemnıŋ syrlaryna, ǧalymdardyŋ tabysqa jetuıne qatysty kıtaptar men ädebi kıtaptardy molaityp, mektep kıtaphanasyna oquşylardy ünemı kıruge yntalandyru, synyptan «kıtap oqu būryşyn» qūryp, oqulyq mazmūnyna qatysty kıtaptardy qoiu. «Köp kıtap oqu marapaty», «qalamgerlermen syrlasu», «oqyǧan kıtabyn tanystyru» syndy ıs-şaralardy önımdı jürgızuge bolady. Būlar ärine, direktordyŋ ūltjandylyǧyna saiatyn mäseleler.
Üşınşı, oquşylardy toi quuǧa emes, oi quuǧa tärbieleu
Kei mektepterdegı synyp jetekşılerınıŋ «ittıŋ arty trq ete tüsse» boldy oquşylardy synyp ışınde qūttyqtauǧa ūiymdastyra qoiatyny şyndyq. Keibıreulerı osyny orai etıp aqşa jinap, paida tabudy közdeidı. Mektep, balany dalbasalyqqa, oiynpozdyqqa, sauyq-sairan quǧyştyqqa tärbieleitın oryn emes. Säbilerdı jūptastyryp tansy oinatatyn oryn tıptı de emes. Qūttyqtauǧa qatysu, tansy oinau degenderdı balalarǧa keiın qoǧam özı-aq üiretedı. Būdan alaŋdaudyŋ qajetı joq!
Balalarǧa janyŋyz aşyp, oinatqyŋyz-aq kelse, synypta taqpaq, jaŋyltpaş aitqyzyp, jūmbaq tapqyzyp, türlı söz oiyndaryn, esep oiyndaryn oinatyp, oiyn arqyly tılın ūştap, bılım bere bılıŋız. Oinai jürıp üirensın, üirene jürıp oinasyn.
Törtınşı, Dūrys oqi alatyn, jaza alatyn baǧytqa tärbieleu
Būl, grammatikalyq ädet qalyptastyrudyŋ tetıgı. Tıl tūnyqtyǧy syndy taraptardy da qamtyp jatady. Oquşylarǧa maqala, öleŋ, esse jazyp kelu tapsyrmalaryn köp beru, ony ärine, mūqiiat tekseru kerek. Mektep ışınde «oqu», «jazu» ǧa saiatyn ıs-şaralardy ünemılık ötkızıp, marapattap, ana tılde oquǧa, jazuǧa, söileuge şabyttandyryp otyru tiıs. ««Üŋgür», «Kömbedı» dep aitqanymen, kıtapty köp oqyp, közı üiır bolǧan bala «Üŋgır», «Könbedı» dep jaza alatyn bolady.
Besınşı, emtihan reformasy
Türlı emtihan, baiqau, ŪBT-dan grammatikaǧa saiatyn sūraqtardy alyp tastau kerek.
Ūrpaǧymyz eger tıl zertteuşı bolsa, nemese universitette qazaq ädebietı mamandyǧyn oqysa, sol kezde grammatikanyŋ jılıgın şaǧuǧa keŋınen uaqyt tabady.
Qausylhan Qasymhanūly
QR jazuşylar oadaǧynyŋ, QR jurnalister odaǧynyŋ müşesı, joǧary sanatty aǧa oqytuşy, tete aǧa audarmaşy
