Ukrain ǧalymynyŋ sensasiiasy. Ukrainalyq arheolog, tarihşy, restavrator Tatiana Nikolaevna qazaqstandyqtardyŋ arnaiy şaqyruymen Pavlodar oblysyndaǧy arheologiialyq qazbalardan tabylǧan, Qimaq-Qypşaq pen Altyn Orda kezeŋınde kezdesetın mata bölıkterın zertteu üşın kelgen. Ol ūsynylǧan barlyq materialdy (100-den astam ülgı) tolyǧymen zerttep, ǧylymi-tarihi jaŋalyq aşuǧa bolatyndyǧyn aitty. Onyŋ aituynşa, ǧasyrlar boiy jer betınde saqtalǧan jıbektıŋ elementterın taldap, zerttep, sonymen qatar, nätijesı ony quantyp qana qoimai, taŋǧaldyrǧan. Qazırgı Pavlodar aumaǧynda ömır sürgen erte zamandaǧy qazaq äielderı talǧampaz sändı jäne bıregei tehnologiiamen jasalǧan jıbek jäne altyn matalardan tıgılgen kiım kigen. Būl turaly tolǧyraq Tatiana Nikolaevna tılşımız Renat Taşqynbaevqa baiandady. 
Būl künderı Tatiana Nikolaevna Pavlodar memlekettık pedagogikalyq universitetınıŋ Marǧūlan ortalyǧynda taŋnyŋ atysymen qazba jūmystary kezınde tabylǧan matalardyŋ üzındılerın zertteuge bırden kırısedı. Al kompiuterınıŋ monitorynan baǧa jetpes arheologiialyq qazbalardyŋ suretterın köruge bolady. Ol bızge mikroskopta körsetılgen qazba ülgılerın arnaiy baǧdarlama arqyly qazırgı uaqytpen şamalap körsetıp, Ukrainada zerttelgen ülgılerımen de salystyruda. "Būl Qimaq-Qypşaq jäne Altyn Orda kezeŋıne jatady. Osy fragmenttı jetı ese ūlǧaityp qaraǧanymda jai qarapaiym mata edı, bıraq mata betıne tüsken sarǧylt tüstı 30 ese ūlǧaityp qaraudy şeştım sonda mūnyŋ altyn jıpterdıŋ qaldyǧy ekendıgı anyqtaldy. Auzym aşyldy da qaldy", - deidı ol. Pavlodarlyq arheologtardyŋ tapqan Altyn Orda däuırındegı altyn matasy. Jetı ret ülkeitılgen Pavlodarlyq arheologtardyŋ tapqan Altyn Orda däuırındegı altyn matasy. 30 ret ülkeitılgen Ukrainanyŋ arheologiialyq uchaskelerındegı ūqsas materialmen jūmys ıstep, skanerden ötetın elektrondy mikroskoptyŋ kömegımen 4000 ese ūlǧaityp, metaldyŋ bırkelkılıgın kördım, qalyŋdyǧyna qarai, folga dep atau qiyn, sonşalyqty kışkentai qūndylyqtar, būl altyndy tıptı rentgen säulelerı arqyly köru de mümkın emes. Pavlodar arheologtary tapqan mata bölıkterınıŋ tozyǧy jetken, bälkım tym qymbat baǧalanǧandyqtan ūzaq kiılgen. Metalldyŋ qalyŋdyǧy, Ukrainada tabylǧan ülgılerge ūqsas, organikalyq negızde oralǧan - jarty mikron (mikron myŋ millimetrden astam). Jäne būl XIII ǧasyr, senesız be?!
Mūnyŋ bärın körgende, men taŋǧajaiyp küige tüstım, sebebı būl sirek kezdesetın zattar, öte qymbat ülgıler! Ökınışke qarai, būl matalar men joǧarytehnologiialy jıpterdıŋ qauıpsızdıgı üşın elektrondy mikroskopiia jasai almaimyz. Bıraq olar Euraziia aimaǧynda belgılı", - deidı tarihşy. 400 ret ülkeitılgen nūsqa "Būl tehnologiia joǧalyp ketken, bıraq ūqsas, kümıs te Türkıstandaǧy Qoja Ahmet Iаssaui kesenesınde būrynǧy jerleu räsımınde qoldanylǧan. "Men olardy erterekte zerttegenmın", - deidı Tatiana Krupa. Restavrator būl matalardy zertteuge kırısıp, uaqytty ūmytyp ketkenın moiyndaidy. "Men keide tıptı mūnda bırneşe kün bolamyn. Mıne 20 ese ūlǧaitylǧan jıbek, qandai keremet jūmys ekenın körıŋız!" Būl adamdardyŋ qolymen jasalǧan XI-XIII ǧasyrlardaǧy nanotehnologiia", - deidı ol. "Osyndai materialdardan kiım kiiu ädemı körıngen. Ärine, būl ädettegı joqşylyq emes, kerısınşe bailyq", - atap öttı tarihşy. Onyŋ oiynşa, tabylǧan ülgılerdı ǧylymi-tarihi jaŋalyq deuge bolady. "Menıŋ jäne ärıptesterımnıŋ tūjyrymdary boiynşa būl erekşe jaŋalyq. Mūndaǧy material öte bai, matalardan örnek köruge bolady, meş sekıldı matalar kezdesedı. Būl sol kezdegı adamdardyŋ sändı kiınuge qūmar bolǧandyǧyn bıldıredı. Saiasat, ekonomika üşın ädette qarapaiym adam öz ömırın joǧaltady, bıraq būl eŋ qyzyqtysy: ol nemen tamaqtandy, ne kidı, qandai boldy? Eger sız osy bai materialdy alyp zerttemeseŋız, arheologtar jerlengen jerlerden tek qylqan japyraqtardy, tot basqan pyşaqtardy nemese sol siiaqty närselerdı tabady. Nätijesınde, bız sekıldı, Ukrainada aitqandai, olar naşar jäne qiyn ömır sürdı deisızder. Bıraq şyn mänınde, arheologiialyq qazbalau ädısın özgertetın bolsaq (menıŋ ärıptesterım - Pavlodardarlyq arheologtar siiaqty), bız kez kelgen jerlengen jerden osyndai nemese ūqsas mata üzındılerın taba alamyz. Sonda ejelgı adamzat ömırın basqa qyrynan köremız. Mūnda Ertıs dalasynda, XI-XIII ǧasyrlarda köşpendıler ömır sürdı. Al būl tabylǧandardyŋ negızınde köşpendılerdıŋ estetikadan jūrdai bolmaǧandyǧyn köremız", - deidı ǧalym. Barlyq materialdy zerttep bolǧan soŋ, ol ärıptesterımen bırge kıtap jazbaqşy jäne tıptı, tabylǧan eksponattarmen sol däuırdegı äielder kiımın beineleuge tyrysady. Bıraq tabylǧan üzındılerdı, mysaly, ǧalymdar öz tarihynan syr şertuı üşın olardy "jandandyruy" qajet. Aldymen, bölıkterdı arnaiy ertıtındıge malyp alu kerek, tazartyp alyp, sodan keiın tüzeidı. "Būl fragmenttermen bır ǧana emes, köp adam jūmys jasauy kerek, iaǧni būl mektep boluy tiıs, mūndai närseler erekşe közqarasty talap etedı, al eŋ bastysy - qarjylyq kömek qajet. Qazaqstanda osyndai bılgır mamandar sanauly. Solardyŋ bırı - Qyrym Altynbekov (restovrator). Köp ūzamai ol da osynda keluı kerek. Bıraq sızdıŋ elıŋızdegı osyndai arheologiialyq materialdyŋ zertteuge qajettı mamandar jetkılıksız. Men, sarapşy retınde, 2009 jyldan bastap Qazaqstannyŋ köne zattaryn zertteumen ainalysamyn. Türkıstan arheologiialyq ekspedisiiasymen bırge jūmys ısteimın. Bız äskeri taqyrypty Harkov pıkırlesterımen bırge zertteimız. Būl jūmys üşın Prezident Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ 2013 jyly qabyldaǧan şeşımı boiynşa Maqka Qarajanova men Leonid Kartsev "Bırlık" altyn medalımen marapattaldy. Sondyqtan, men üşın pavlodarlyq ärıptesterıme kömektesu öte maŋyzdy", - deidı bızdıŋ äŋgımelesuşı. Arheologiialyq ülgılerdı zertteu arasynda Potanin atyndaǧy Pavlodar oblystyq ölketanu mūrajaiynyŋ eksponattarymen de tanysyp ülgerdı. Būl jerde de, ol jaŋalyq aşty. "Qazır sızderdıŋ qarap tūrǧandaryŋyz öte sirek kezdesetın ülgı, sebebı onyŋ öndırısı üşın türlı matalar paidalanyldy. Qaraŋyzşy, būl qolmen tıgılıp, tügeldei qolmen öŋdelgen, mūndai tamaşa jūmysty mūqiiat qarastyrǧan jön. Būl öte sapaly jūmys, sondyqtan qauıpsız ortada saqtaluy kerek", - deidı restavrator bızge äiel şapandary men basqa da eksponattar körsete otyryp otyr. "Körıp otyrsyzdar, kündelıktı toqyma jūmysyna (tıptı qymbat) ärdaiym az köŋıl bölıngen: ony kiıp, tozdyryp tastaityn bolǧan. Mūndai zattar az qalǧan. Al myna zauytta öndırılgen qytaidyŋ naǧyz jıbegı", - deidı ol. "Būl äieldıŋ şapany, onyŋ qūndy bolǧany sonşalyq, ūrpaqatan ūrpaqqa berılgen". Qyzyl jıbek - ärdaiym qymbat baǧalanǧan: "Mümkın būl qazırgı kezde ondai körnekı emes şyǧar, bıraq qanşa jyl ötkenın eskeru kerek. Būl kez kelgen mūrajai üşın öte qūndy jädıger", - dep atap öttı ǧalym. Būl äiel şapany - XIX ǧasyrdyŋ aiaǧynda tıgıldı. "XIX ǧasyrdaǧy kimeşek, qaraŋdarşy, qandai sūlulyq. Mūnda altyn keste beinelengen (Marǧūlan ortalyǧynda Tatiana Krupa zerttegen mata fragmentterı siiaqty - avtordyŋ tüsınıktemesı). Bıraq jūmys öte näzık", - dep tüsındıredı tarihşy kiız üidıŋ kürdelı dekorasiiasyna nazar audara otyryp. "Būl bızdıŋ aimaq, soltüstık - Baianauyl", - dep tüsındırdı mūrajai qyzmetkerlerı. "Būl tehnikadaǧy eŋ sirek dünie", - dep tolyqtyrdy Tatiana Krupa. Tatiana Nikolaevnamen äŋgımeleskende qazaqstandyqty tyŋdaǧandai äser alasyz. Qazaqtyŋ ejelgı tarihyn erekşe qyzyǧuşylyqpen aitady. Alaida onyŋ tuyp-ösken jerı Harkov ekenı anyqtaldy. Soǧan qaramastan, ol Qazaqstannyŋ tarihymen jäne tūtastai türıktermen bailanysy bary anyq. Bırınşıden, Harkov qalalyq qazaqstandyq "Bırlık" qoǧamdyq bırlestıgınıŋ basşysynyŋ orynbasary. Ekınşıden, ata-babalaryn köşpendıler dep sanaidy. "Atamyz bızdıŋ boiymyzda sary-qypşaq qany bar ekenın aitqan, men būǧan senemın". 
Slobojanşinada (Ukrainanyŋ soltüstık-şyǧys bölıgındegı) jiı tegı türık jandardy kezdestıremın. Mäselen, mende tegı Keremet sekıldı oquşylar. Jäne būl öte qisyndy. Öitkenı bügıngı Qazaqstan soltüstık-şyǧys şekarasy kezınde Deştı Qypşaqtyŋ bolǧan, bız (Slobojanşina men bükıl Ukraina siiaqty) Deştı Qypşaqtyŋ soltüstık-batys şekarasy bolǧan edık", - dep äŋgımesın aiaqtady tatiana Nikolaevna. Sonymen qatar, Marǧūlan ortalyǧynda Tatiana Nikolaevna Krupamen qatar basqa şeteldık ǧalymdar da jūmys ısteidı. Olardyŋ ışınde Novosıbır qalasynyŋ antropology Pavlodar oblysy köne kögalda tabylǧan adamdardyŋ qaldyqtaryn zertteitın Dmitrii Vladimirovich Pozniakov bar. Ǧalym osy zertteu nätijelerı boiynşa bolaşaqta jaŋalyqtar aşylaryn joqqa şyǧarmaidy. Sonymen qatar, jerleu räsımıne qaraǧanda, ǧalymdar būl adamdar ziialy qauymǧa tiesılı boluy mümkın dep oilaidy. Suret: Tūrar Qazanǧapov Mätın: Renat Taşqynbaev. Kaz.tengrinews.kz
