Álemde jyl saıyn 10 mlnǵa jýyq adam osy dertke shaldyǵatyny anyqtalsa, sonyń 8 mlndaıy dertine daýa taba almaı ómirimen qoshtasady. Al elimiz boıynsha jyl saıyn 20 myńǵa jýyq jan osy dertpen ajal qushady eken. Júrek qan tamyr aýyrýlarymen jarqattaný jaǵdaıynan keıingi adamdar kóp óletin, úshinshi oryndaǵy qaterli dertpen aýyratyndar arasynda jastardyń kóptep boı kórsete bastaýy álemdi alańdatyp otyr. Aýrýǵa buryndary ımýnıteti nashar kári adamdar shaldyqsa búginde, jas talǵamaıtyn boldy, tipti ana qursaǵynda jatyp aq osy dertke shaldyǵýy múmkin. Bul derttiń ázirge emi tabyla qoıǵan joq, «men», degen aqshasy bar baı baqýatty jandardyń da osy dertten kóz jumýy osyǵan dálel. Máselen ótken jyly Japonııada Nintendo kompanııasynyń prezıdenti Satorý Ivata 55 jasynda kóz jumsa, Reseıdiń tanymal ánshisi Janna Frıskeniń de ajaly osy dertten boldy, Qazaqstandyq telejúrgizýshi Azamat Qalymbetov, Asylhan Tólep syndy azamattardy da aramyzdan erte julyp áketti.
Qaterli isik tinderdiń aınalasyna ósip, olardyń qyzmetin buzyp isikterdiń jaıylýy. Emi joq aýrýdyń alǵashqy satysy múlde bilinbeıdi. Aýrýdyń jańa satysy «rak ınıto» dep atalady ol birinshi satyǵa jetpeıdi. Birinshi satysynda rak kilegeı qabyqta ǵana bolady. Ekinshi satysynda ol úlkeıip, kelesi qabatqa jetkenin sıpattaıdy. Úshinshi, tórtinshisinde aýrý túıin salyp, damyp,qan arqyly búkil denege taraǵan kezi. Keıbir ımýnıteti myqty adamdarda bul proes baıaý, birneshe jyldap júrýi múmkin. Biraq ımýnıteti myqty adamdar «ózdigimen jazylyp ketedi»-, degen sóz emes, aýrý belgili bolysymen emdelý qajet.Qaterli isiktiń qaýiptiligi alǵashqy kezeńinde aýyryp bilinbeıtiginde, al bilingen kezinde basqa múshelerge qan arqyly tez tarap ketetindiginde. Dárigerler qazirde birinshisimen ekinshisine daýa tapqanynmen úshinshisimen tórtinshisine qaýqarsyzdyq tanytyp otyr, sondyqtan jylyna bir ret tolyq medıınalyq tekseristen, skrınıngtik baqylaýdan ótkeni durys, bul aýyrýdyń aldyn alýda óte qajet aq, alaıda is júzinde onkololgııalyq aýrýlarǵa tirkeletin aýrýlardyń kópshiligi emge kelmeıtin kezde, ábden asqyndyryp keledi.-deıdi mamandar.
Kóp taraǵan túrleri; sút bezi isigi 11,60%, ókpe 11,40%, teri10,70%, asqazan8,80%, jatyr4,80%, óńesh4,40%, gemoblastoz4,40%, toqishekpen tikishek%4,40ke jetken. Ár aýyrý ár túrli baǵytta belgi beredi. Mysaly asqazan ishekte qaterli isik paıda bolsa, qan adamnyń nájisimen syrtqa shyǵady. Isik ókpede paıda bolýy, keńirdekten qandy qaqyryq túsiredi. Nesep joldarynyń qaterli isigi nesepti júrgizbeıdi. Sút beziniń isigi, omyraýda aýyrsynýmen qatar emshek ushynan sarǵysh suıyqtyq qoıýlanyp, qanǵa aınalýy –qaterli isiktiń bastamasy bolyp esepteledi.
Emdeý isinde úsh baǵyt bar, birinshisi ota (hırýrgııalyq ádis), aýrý oshaǵyn tolyq joıyp alyp tastaý. Ekinshisi radıoaktıvti zattardyń saýlesimen emdelý, úshinshisi hımııa terapııa. Búginde dúnıejúzinde qoldanatyn ádisterdiń 90 paızyn Qazaqstandyq medıınada qoldanylady. Maman tapshylyǵy osydan on- on bes jyl buryn seziletin, qazirde alys –jaqyn shetelderge tájrıbıesin ushtap kelgen bilikti dárigerler kóbeıip keledi. Maman tapshylyǵy tek alys eldi mekenderden ǵana sezilip keledi. Basqa salaǵa qaraǵanda qaterli isikti emdeýge qarajat kóp ketedi. Memleket tarapynan jylda qyrýar qarjyny osy dertke bóledi, osyǵan qaramastan aýrý azaımaı otyr. Áserese aýyl aımaqtaǵy adamdar aýrýyn asqyndyryp, ne bilikti maman tapshylyǵynan aýrý der kezinde anyqtalmaı, qapy qalyp jatady. Eshqashan mamannyń kómeginsiz bylaı emdeledi eken degen daqpyrt sózge senýdiń qajeti joq. Naqty tekserý nátıjesinen keıin ǵana emdeý qolǵa alynatyn bolǵandyqtan óz betinshe emdelý keıde aýrýdyń asqynýyna ákelip soǵýy da múmkin.
Qaterli isikke alyp keletin jaǵdaıdy mynadaı dep aıtýǵa kelmeıdi. Bul derttiń bizdiń zamanymyzǵa deıin bolǵandyǵyn Úndistan, Qytaı dárigerleriniń ejelgi, tarıhı jazbalarynan kezdestirýge bolady. Aýrýdyń negizgi faktory dep mezgilinde emdelmegen, uzaq ýaqyt jazylmaı júrgen jaralardy aıtýǵa bolady. Qýyrylǵan, maıly ay-tuzdy tamaqtarmen kofe, qolqany kúıdirer tym ystyq taǵamdar óz kezeginde óńeshpen asqazannyń qaterli isigine alyp keledi. Temeki shegip, nasha paıdalaný, ishimdikke salyný ókpe qaterli isigine jyldam aparatyn faktor bolyp sanalsa, áıelder arasynda keńinen taralǵan sút bezi isiginiń negizigi sebebin tap basyp aıtý qıyn, tuqym qýalaýshylyq, 30 jastan asqanan keıingi alǵashqy balany dúnıege ákelý, balanyń salmaǵy úlken bolyp dúnıege kelýi, abort jasatý, bala emizýmen klımaks bastalǵanda, ishki sekreııa qyzmetiniń buzylýy, baýyr, júrek-qantamyr, qant dıabeti, tym semirip ketý tb sebepter bar, bul atalǵan jaǵdaılar, jatyr isiginiń de tezdep damýyna kúsh salady. Ókpe obyrynan keıingi ekinshi oryndy ıelenip turǵan teri obyry ekologııalyq nashar aımaqtarmen, hımııa -óndiris salasyndaǵy, teńizde jumys isteıtin adamdarmen, ystyq kún astynda uzaq júrýge májbúr adamdar arasynda keńinen taralǵan. Kúnge kúıýýge qaýqarsyz aq násildiler osy dertke jıi shaldyǵady eken.
Adam óliminiń 13 paıyzy osy derttiń enshsinde, mamandardyń paıymdaýynsha bul kórsetkish aldaǵy ýaqytta 1,5-2 esege ósýi múmkin. Dertti emdeıdi degen neshe túrli dáriler jyl saıyn shyǵyp jatyr biraq ol úshinshi-tórtinshi satysyna túsken dertti 100 paıyz emdeı almaıdy. Qaterli isik keshendi emdelýdi qajet etedi, olar ota, hımııalyq tásil, sáýleni qoldaný, sondaı aq bilikti mamanǵa ýaqyt ótkizbeı qaralý,- deıdi onkolog mamandar.
Bir taǵdyr.. Jasy qyryqtarǵa kelgen azamat bizdi ertip úıine ákeldi. Úshinshi qabattaǵy qońyr esikten kirip, jýynatyn bólmege japsarlas jabyq esikti ashyp qalǵanda ótkir dárimen, sasyq ıistengen deneniń qolqany qabar ısi múńk ete tústi. Tósek ústinde basyna aq oramaldy tumshalap taqqan júdeý óńdi kelinshek kitáp oqyp otyr eken. Biz kirgende kitábin bylaı ysyryp, bizge telmirip qaraı qaldy. Bizdi qysqasha tanystyrǵan jubaıy qaliniń qandaı ekendigin surap jatyr.
Anar jasy otyz segizge endi keldi, tórt balanyń anasy. 22 jasynda turmysqa shyǵyp úıli barandy bolady. Dúnıege birinen keıin biri eki balasyn dúnıege ákeledi. Úshinshi balasyn bosanar kezinde jatyryn sýyqtatyp alǵan, emdelemin dep júrgende biraz ýaqyt ótip ketedi. Keıin tórtinshisine aıaǵy aýyrlaǵan soń emdelý múlde esten shyǵady. Aýrýdy ýaqytsha toqtatyn dárilermen eki jyldy artqa tastaǵanda jaǵdaıy kúrt nasharlap ketken. Ota jasalyp jatyryn alyp tastaǵanymen jaǵdaıy ońala qoımaıdy, túıinder qan arqyly tarap keıbir múshelerge tarap ketken. «Dárigerler úsh aı ómiri qaldy degen edi, biraq ózine áli aıtqan joqpyn qaıta jazylýǵa múmkindigiń bar dep sendirip júrmin» degen edi otaǵasy. Anardyń ańqaýda rııasyz júzinde ómirge degen qulshynys kúshti. «Serik joǵarǵy synypqa ótti ǵoı, sonyń mektep bitirý keshine deıin aıaqtan tursam eken, árbir analar sııaqty balasynyń erjetkenin kórý baqyt qoı», júzi bal-bul janyp bizge aıtqany osy boldy. «Eki qyzyma da dámdi taǵam daıarlaýdy úıretemin áli aq», armany taýsylmaǵan ananyń júzine qaraýdyń ózi aıanyshty edi. Sýrettegi top-tompaq kelinshek osy deseń sengiń kelmeıdi. Aryq ashań júzdi kelinshekke bizde jamyrasa áli aq jazylyp ketetindigin aıtyp qoldaý bildirgen boldyq. Az ǵana aıdan keıin myna qara kózderdiń máńgige jumylyp, qara jerdiń qoınaýyna kettetindigin ishteı sezip mújilip otyrdym, árbirden keıin medbıkege erip aýyr sátke kýá bolǵanym úshin ózimdi jazǵyryp únsiz otyryp qalǵan ekenmin. «Ózimniń jazylmaıtyndyǵymdy bilemin, tek ulym UBTden ótkenshe shydasam boldy». Jalt qaradym kózderine dóńgelep iri tamshylar kelip qalypty, buldyrlap ketken kózimdi asyǵys súrtip jan-jaǵyma qarasam otaǵasymen medbıke áldeneni talqylaýǵa basqa bólmege shyǵyp ketken eken. Sońǵy ret kórip turǵan kelinshekpen asyǵys qoshtasyp kelesi bólmege shyqtym. Áldene emniń jaıyn qyzý talqyǵa salyp turǵan ekeýge, úlkeni on alty jastaǵy, kishisi úsh jarym jasar kishkentaı tórt bala úlken úmitpen telmire qarap kalǵan eken.
Aıda QOJMAMBETOVA
