Älemde jyl saiyn 10 mlnǧa juyq adam osy dertke şaldyǧatyny anyqtalsa, sonyŋ 8 mlndaiy dertıne daua taba almai ömırımen qoştasady. Al elımız boiynşa jyl saiyn 20 myŋǧa juyq jan osy dertpen ajal qūşady eken. Jürek qan tamyr auyrularymen jarqattanu jaǧdaiynan keiıngı adamdar köp öletın, üşınşı oryndaǧy qaterlı dertpen auyratyndar arasynda jastardyŋ köptep boi körsete bastauy älemdı alaŋdatyp otyr. Auruǧa būryndary imunitetı naşar kärı adamdar şaldyqsa bügınde, jas talǧamaityn boldy, tıptı ana qūrsaǧynda jatyp aq osy dertke şaldyǧuy mümkın. Būl derttıŋ äzırge emı tabyla qoiǧan joq, «men», degen aqşasy bar bai baquatty jandardyŋ da osy dertten köz jūmuy osyǧan dälel. Mäselen ötken jyly Japoniiada Nintendo kompaniiasynyŋ prezidentı Satoru İvata 55 jasynda köz jūmsa, Reseidıŋ tanymal änşısı Janna Friskenıŋ de ajaly osy dertten boldy, Qazaqstandyq telejürgızuşı Azamat Qalymbetov, Asylhan Tölep syndy azamattardy da aramyzdan erte jūlyp äkettı.
Qaterlı ısık tınderdıŋ ainalasyna ösıp, olardyŋ qyzmetın būzyp ısıkterdıŋ jaiyluy. Emı joq aurudyŋ alǧaşqy satysy mülde bılınbeidı. Aurudyŋ jaŋa satysy «rak insito» dep atalady ol bırınşı satyǧa jetpeidı. Bırınşı satysynda rak kılegei qabyqta ǧana bolady. Ekınşı satysynda ol ülkeiıp, kelesı qabatqa jetkenın sipattaidy. Üşınşı, törtınşısınde auru tüiın salyp, damyp,qan arqyly bükıl denege taraǧan kezı. Keibır imunitetı myqty adamdarda būl proses baiau, bırneşe jyldap jüruı mümkın. Bıraq imunitetı myqty adamdar «özdıgımen jazylyp ketedı»-, degen söz emes, auru belgılı bolysymen emdelu qajet.Qaterlı ısıktıŋ qauıptılıgı alǧaşqy kezeŋınde auyryp bılınbeitıgınde, al bılıngen kezınde basqa müşelerge qan arqyly tez tarap ketetındıgınde. Därıgerler qazırde bırınşısımen ekınşısıne daua tapqanynmen üşınşısımen törtınşısıne qauqarsyzdyq tanytyp otyr, sondyqtan jylyna bır ret tolyq medisinalyq tekserısten, skriningtık baqylaudan ötkenı dūrys, būl auyrudyŋ aldyn aluda öte qajet aq, alaida ıs jüzınde onkololgiialyq aurularǧa tırkeletın aurulardyŋ köpşılıgı emge kelmeitın kezde, äbden asqyndyryp keledı.-deidı mamandar.
Köp taraǧan türlerı; süt bezı ısıgı 11,60%, ökpe 11,40%, terı10,70%, asqazan8,80%, jatyr4,80%, öŋeş4,40%, gemoblastoz4,40%, toqışekpen tıkışek%4,40ke jetken. Är auyru är türlı baǧytta belgı beredı. Mysaly asqazan ışekte qaterlı ısık paida bolsa, qan adamnyŋ näjısımen syrtqa şyǧady. Isık ökpede paida boluy, keŋırdekten qandy qaqyryq tüsıredı. Nesep joldarynyŋ qaterlı ısıgı neseptı jürgızbeidı. Süt bezınıŋ ısıgı, omyrauda auyrsynumen qatar emşek ūşynan sarǧyş sūiyqtyq qoiulanyp, qanǧa ainaluy –qaterlı ısıktıŋ bastamasy bolyp esepteledı.
Emdeu ısınde üş baǧyt bar, bırınşısı ota (hirurgiialyq ädıs), auru oşaǧyn tolyq joiyp alyp tastau. Ekınşısı radioaktivtı zattardyŋ saulesımen emdelu, üşınşısı himiia terapiia. Bügınde düniejüzınde qoldanatyn ädısterdıŋ 90 paizyn Qazaqstandyq medisinada qoldanylady. Maman tapşylyǧy osydan on- on bes jyl būryn sezıletın, qazırde alys –jaqyn şetelderge täjribiesın ūştap kelgen bılıktı därıgerler köbeiıp keledı. Maman tapşylyǧy tek alys eldı mekenderden ǧana sezılıp keledı. Basqa salaǧa qaraǧanda qaterlı ısıktı emdeuge qarajat köp ketedı. Memleket tarapynan jylda qyruar qarjyny osy dertke böledı, osyǧan qaramastan auru azaimai otyr. Äserese auyl aimaqtaǧy adamdar auruyn asqyndyryp, ne bılıktı maman tapşylyǧynan auru der kezınde anyqtalmai, qapy qalyp jatady. Eşqaşan mamannyŋ kömegınsız bylai emdeledı eken degen daqpyrt sözge senudıŋ qajetı joq. Naqty tekseru nätijesınen keiın ǧana emdeu qolǧa alynatyn bolǧandyqtan öz betınşe emdelu keide aurudyŋ asqynuyna äkelıp soǧuy da mümkın.
Qaterlı ısıkke alyp keletın jaǧdaidy mynadai dep aituǧa kelmeidı. Būl derttıŋ bızdıŋ zamanymyzǧa deiın bolǧandyǧyn Ündıstan, Qytai därıgerlerınıŋ ejelgı, tarihi jazbalarynan kezdestıruge bolady. Aurudyŋ negızgı faktory dep mezgılınde emdelmegen, ūzaq uaqyt jazylmai jürgen jaralardy aituǧa bolady. Quyrylǧan, maily aşy-tūzdy tamaqtarmen kofe, qolqany küidırer tym ystyq taǧamdar öz kezegınde öŋeşpen asqazannyŋ qaterlı ısıgıne alyp keledı. Temekı şegıp, naşa paidalanu, ışımdıkke salynu ökpe qaterlı ısıgıne jyldam aparatyn faktor bolyp sanalsa, äielder arasynda keŋınen taralǧan süt bezı ısıgınıŋ negızıgı sebebın tap basyp aitu qiyn, tūqym qualauşylyq, 30 jastan asqanan keiıngı alǧaşqy balany düniege äkelu, balanyŋ salmaǧy ülken bolyp düniege keluı, abort jasatu, bala emızumen klimaks bastalǧanda, ışkı sekresiia qyzmetınıŋ būzyluy, bauyr, jürek-qantamyr, qant diabetı, tym semırıp ketu tb sebepter bar, būl atalǧan jaǧdailar, jatyr ısıgınıŋ de tezdep damuyna küş salady. Ökpe obyrynan keiıngı ekınşı oryndy ielenıp tūrǧan terı obyry ekologiialyq naşar aimaqtarmen, himiia -öndırıs salasyndaǧy, teŋızde jūmys ısteitın adamdarmen, ystyq kün astynda ūzaq jüruge mäjbür adamdar arasynda keŋınen taralǧan. Künge küiuuge qauqarsyz aq näsıldıler osy dertke jiı şaldyǧady eken.
Adam ölımınıŋ 13 paiyzy osy derttıŋ enşsınde, mamandardyŋ paiymdauynşa būl körsetkış aldaǧy uaqytta 1,5-2 esege ösuı mümkın. Derttı emdeidı degen neşe türlı därıler jyl saiyn şyǧyp jatyr bıraq ol üşınşı-törtınşı satysyna tüsken derttı 100 paiyz emdei almaidy. Qaterlı ısık keşendı emdeludı qajet etedı, olar ota, himiialyq täsıl, säulenı qoldanu, sondai aq bılıktı mamanǧa uaqyt ötkızbei qaralu,- deidı onkolog mamandar.
Bır taǧdyr.. Jasy qyryqtarǧa kelgen azamat bızdı ertıp üiıne äkeldı. Üşınşı qabattaǧy qoŋyr esıkten kırıp, juynatyn bölmege japsarlas jabyq esıktı aşyp qalǧanda ötkır därımen, sasyq iıstengen denenıŋ qolqany qabar isı müŋk ete tüstı. Tösek üstınde basyna aq oramaldy tūmşalap taqqan jüdeu öŋdı kelınşek kıtäp oqyp otyr eken. Bız kırgende kıtäbın bylai ysyryp, bızge telmırıp qarai qaldy. Bızdı qysqaşa tanystyrǧan jūbaiy qalınıŋ qandai ekendıgın sūrap jatyr.
Anar jasy otyz segızge endı keldı, tört balanyŋ anasy. 22 jasynda tūrmysqa şyǧyp üilı barandy bolady. Düniege bırınen keiın bırı ekı balasyn düniege äkeledı. Üşınşı balasyn bosanar kezınde jatyryn suyqtatyp alǧan, emdelemın dep jürgende bıraz uaqyt ötıp ketedı. Keiın törtınşısıne aiaǧy auyrlaǧan soŋ emdelu mülde esten şyǧady. Aurudy uaqytşa toqtatyn därılermen ekı jyldy artqa tastaǧanda jaǧdaiy kürt naşarlap ketken. Ota jasalyp jatyryn alyp tastaǧanymen jaǧdaiy oŋala qoimaidy, tüiınder qan arqyly tarap keibır müşelerge tarap ketken. «Därıgerler üş ai ömırı qaldy degen edı, bıraq özıne älı aitqan joqpyn qaita jazyluǧa mümkındıgıŋ bar dep sendırıp jürmın» degen edı otaǧasy. Anardyŋ aŋqauda riiasyz jüzınde ömırge degen qūlşynys küştı. «Serık joǧarǧy synypqa öttı ǧoi, sonyŋ mektep bıtıru keşıne deiın aiaqtan tūrsam eken, ärbır analar siiaqty balasynyŋ erjetkenın köru baqyt qoi», jüzı bal-būl janyp bızge aitqany osy boldy. «Ekı qyzyma da dämdı taǧam daiarlaudy üiretemın älı aq», armany tausylmaǧan ananyŋ jüzıne qaraudyŋ özı aianyşty edı. Surettegı top-tompaq kelınşek osy deseŋ sengıŋ kelmeidı. Aryq aşaŋ jüzdı kelınşekke bızde jamyrasa älı aq jazylyp ketetındıgın aityp qoldau bıldırgen boldyq. Az ǧana aidan keiın myna qara közderdıŋ mäŋgıge jūmylyp, qara jerdıŋ qoinauyna kettetındıgın ıştei sezıp müjılıp otyrdym, ärbırden keiın medbikege erıp auyr sätke kuä bolǧanym üşın özımdı jazǧyryp ünsız otyryp qalǧan ekenmın. «Özımnıŋ jazylmaityndyǧymdy bılemın, tek ūlym ŪBTden ötkenşe şydasam boldy». Jalt qaradym közderıne döŋgelep ırı tamşylar kelıp qalypty, būldyrlap ketken közımdı asyǧys sürtıp jan-jaǧyma qarasam otaǧasymen medbike äldenenı talqylauǧa basqa bölmege şyǧyp ketken eken. Soŋǧy ret körıp tūrǧan kelınşekpen asyǧys qoştasyp kelesı bölmege şyqtym. Äldene emnıŋ jaiyn qyzu talqyǧa salyp tūrǧan ekeuge, ülkenı on alty jastaǧy, kışısı üş jarym jasar kışkentai tört bala ülken ümıtpen telmıre qarap kalǧan eken.
Aida QOJMAMBETOVA
