الەمدە جىل سايىن 10 ملنعا جۋىق ادام وسى دەرتكە شالدىعاتىنى انىقتالسا، سونىڭ 8 ملندايى دەرتىنە داۋا تابا الماي ومىرىمەن قوشتاسادى. ال ەلىمىز بويىنشا جىل سايىن 20 مىڭعا جۋىق جان وسى دەرتپەن اجال قۇشادى ەكەن. جۇرەك قان تامىر اۋىرۋلارىمەن جارقاتتانۋ جاعدايىنان كەيىنگى ادامدار كوپ ولەتىن، ءۇشىنشى ورىنداعى قاتەرلى دەرتپەن اۋىراتىندار اراسىندا جاستاردىڭ كوپتەپ بوي كورسەتە باستاۋى الەمدى الاڭداتىپ وتىر. اۋرۋعا بۇرىندارى يمۋنيتەتى ناشار كارى ادامدار شالدىقسا بۇگىندە، جاس تالعامايتىن بولدى، ءتىپتى انا قۇرساعىندا جاتىپ اق وسى دەرتكە شالدىعۋى مۇمكىن. بۇل دەرتتىڭ ازىرگە ەمى تابىلا قويعان جوق، «مەن»، دەگەن اقشاسى بار باي باقۋاتتى جانداردىڭ دا وسى دەرتتەن كوز جۇمۋى وسىعان دالەل. ماسەلەن وتكەن جىلى جاپونيادا Nintendo كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى ساتورۋ يۆاتا 55 جاسىندا كوز جۇمسا، رەسەيدىڭ تانىمال ءانشىسى جاننا فريسكەنىڭ دە اجالى وسى دەرتتەن بولدى، قازاقستاندىق تەلەجۇرگىزۋشى ازامات قالىمبەتوۆ، اسىلحان تولەپ سىندى ازاماتتاردى دا ارامىزدان ەرتە جۇلىپ اكەتتى.
قاتەرلى ىسىك تىندەردىڭ اينالاسىنا وسىپ، ولاردىڭ قىزمەتىن بۇزىپ ىسىكتەردىڭ جايىلۋى. ەمى جوق اۋرۋدىڭ العاشقى ساتىسى مۇلدە بىلىنبەيدى. اۋرۋدىڭ جاڭا ساتىسى «راك ينتسيتو» دەپ اتالادى ول ءبىرىنشى ساتىعا جەتپەيدى. ءبىرىنشى ساتىسىندا راك كىلەگەي قابىقتا عانا بولادى. ەكىنشى ساتىسىندا ول ۇلكەيىپ، كەلەسى قاباتقا جەتكەنىن سيپاتتايدى. ءۇشىنشى، تورتىنشىسىندە اۋرۋ ءتۇيىن سالىپ، دامىپ،قان ارقىلى بۇكىل دەنەگە تاراعان كەزى. كەيبىر يمۋنيتەتى مىقتى ادامداردا بۇل پروتسەس باياۋ، بىرنەشە جىلداپ ءجۇرۋى مۇمكىن. بىراق يمۋنيتەتى مىقتى ادامدار «وزدىگىمەن جازىلىپ كەتەدى»-, دەگەن ءسوز ەمەس، اۋرۋ بەلگىلى بولىسىمەن ەمدەلۋ قاجەت.قاتەرلى ىسىكتىڭ قاۋىپتىلىگى العاشقى كەزەڭىندە اۋىرىپ بىلىنبەيتىگىندە، ال بىلىنگەن كەزىندە باسقا مۇشەلەرگە قان ارقىلى تەز تاراپ كەتەتىندىگىندە. دارىگەرلەر قازىردە بىرىنشىسىمەن ەكىنشىسىنە داۋا تاپقانىنمەن ۇشىنشىسىمەن تورتىنشىسىنە قاۋقارسىزدىق تانىتىپ وتىر، سوندىقتان جىلىنا ءبىر رەت تولىق مەديتسينالىق تەكسەرىستەن، سكرينينگتىك باقىلاۋدان وتكەنى دۇرىس، بۇل اۋىرۋدىڭ الدىن الۋدا وتە قاجەت اق، الايدا ىس جۇزىندە ونكولولگيالىق اۋرۋلارعا تىركەلەتىن اۋرۋلاردىڭ كوپشىلىگى ەمگە كەلمەيتىن كەزدە، ابدەن اسقىندىرىپ كەلەدى.-دەيدى ماماندار.
كوپ تاراعان تۇرلەرى; ءسۇت بەزى ىسىگى 11,60%، وكپە 11,40%، تەرى10,70%، اسقازان8,80%، جاتىر4,80%، وڭەش4,40%، گەموبلاستوز4,40%، توقىشەكپەن تىكىشەك%4,40كە جەتكەن. ءار اۋىرۋ ءار ءتۇرلى باعىتتا بەلگى بەرەدى. مىسالى اسقازان ىشەكتە قاتەرلى ىسىك پايدا بولسا، قان ادامنىڭ ناجىسىمەن سىرتقا شىعادى. ىسىك وكپەدە پايدا بولۋى، كەڭىردەكتەن قاندى قاقىرىق تۇسىرەدى. نەسەپ جولدارىنىڭ قاتەرلى ىسىگى نەسەپتى جۇرگىزبەيدى. ءسۇت بەزىنىڭ ىسىگى، ومىراۋدا اۋىرسىنۋمەن قاتار ەمشەك ۇشىنان سارعىش سۇيىقتىق قويۋلانىپ، قانعا اينالۋى –قاتەرلى ىسىكتىڭ باستاماسى بولىپ ەسەپتەلەدى.
ەمدەۋ ىسىندە ءۇش باعىت بار، ءبىرىنشىسى وتا (حيرۋرگيالىق ءادىس), اۋرۋ وشاعىن تولىق جويىپ الىپ تاستاۋ. ەكىنشىسى راديواكتيۆتى زاتتاردىڭ ساۋلەسىمەن ەمدەلۋ، ءۇشىنشىسى حيميا تەراپيا. بۇگىندە دۇنيەجۇزىندە قولداناتىن ادىستەردىڭ 90 پايزىن قازاقستاندىق مەديتسينادا قولدانىلادى. مامان تاپشىلىعى وسىدان ون- ون بەس جىل بۇرىن سەزىلەتىن، قازىردە الىس –جاقىن شەتەلدەرگە تاجريبيەسىن ۇشتاپ كەلگەن بىلىكتى دارىگەرلەر كوبەيىپ كەلەدى. مامان تاپشىلىعى تەك الىس ەلدى مەكەندەردەن عانا سەزىلىپ كەلەدى. باسقا سالاعا قاراعاندا قاتەرلى ىسىكتى ەمدەۋگە قاراجات كوپ كەتەدى. مەملەكەت تاراپىنان جىلدا قىرۋار قارجىنى وسى دەرتكە بولەدى، وسىعان قاراماستان اۋرۋ ازايماي وتىر. اسەرەسە اۋىل ايماقتاعى ادامدار اۋرۋىن اسقىندىرىپ، نە بىلىكتى مامان تاپشىلىعىنان اۋرۋ دەر كەزىندە انىقتالماي، قاپى قالىپ جاتادى. ەشقاشان ماماننىڭ كومەگىنسىز بىلاي ەمدەلەدى ەكەن دەگەن داقپىرت سوزگە سەنۋدىڭ قاجەتى جوق. ناقتى تەكسەرۋ ناتيجەسىنەن كەيىن عانا ەمدەۋ قولعا الىناتىن بولعاندىقتان ءوز بەتىنشە ەمدەلۋ كەيدە اۋرۋدىڭ اسقىنۋىنا اكەلىپ سوعۋى دا مۇمكىن.
قاتەرلى ىسىككە الىپ كەلەتىن جاعدايدى مىناداي دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. بۇل دەرتتىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن بولعاندىعىن ءۇندىستان، قىتاي دارىگەرلەرىنىڭ ەجەلگى، تاريحي جازبالارىنان كەزدەستىرۋگە بولادى. اۋرۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى دەپ مەزگىلىندە ەمدەلمەگەن، ۇزاق ۋاقىت جازىلماي جۇرگەن جارالاردى ايتۋعا بولادى. قۋىرىلعان، مايلى اششى-تۇزدى تاماقتارمەن كوفە، قولقانى كۇيدىرەر تىم ىستىق تاعامدار ءوز كەزەگىندە وڭەشپەن اسقازاننىڭ قاتەرلى ىسىگىنە الىپ كەلەدى. تەمەكى شەگىپ، ناشا پايدالانۋ، ىشىمدىككە سالىنۋ وكپە قاتەرلى ىسىگىنە جىلدام اپاراتىن فاكتور بولىپ سانالسا، ايەلدەر اراسىندا كەڭىنەن تارالعان ءسۇت بەزى ىسىگىنىڭ نەگىزىگى سەبەبىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن، تۇقىم قۋالاۋشىلىق، 30 جاستان اسقانان كەيىنگى العاشقى بالانى دۇنيەگە اكەلۋ، بالانىڭ سالماعى ۇلكەن بولىپ دۇنيەگە كەلۋى، ابورت جاساتۋ، بالا ەمىزۋمەن كليماكس باستالعاندا، ىشكى سەكرەتسيا قىزمەتىنىڭ بۇزىلۋى، باۋىر، جۇرەك-قانتامىر، قانت ديابەتى، تىم سەمىرىپ كەتۋ تب سەبەپتەر بار، بۇل اتالعان جاعدايلار، جاتىر ىسىگىنىڭ دە تەزدەپ دامۋىنا كۇش سالادى. وكپە وبىرىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى يەلەنىپ تۇرعان تەرى وبىرى ەكولوگيالىق ناشار ايماقتارمەن، حيميا -ءوندىرىس سالاسىنداعى، تەڭىزدە جۇمىس ىستەيتىن ادامدارمەن، ىستىق كۇن استىندا ۇزاق جۇرۋگە ءماجبۇر ادامدار اراسىندا كەڭىنەن تارالعان. كۇنگە كۇيۋگە قاۋقارسىز اق ناسىلدىلەر وسى دەرتكە ءجيى شالدىعادى ەكەن.
ادام ءولىمىنىڭ 13 پايىزى وسى دەرتتىڭ ەنشسىندە، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا بۇل كورسەتكىش الداعى ۋاقىتتا 1,5-2 ەسەگە ءوسۋى مۇمكىن. دەرتتى ەمدەيدى دەگەن نەشە ءتۇرلى دارىلەر جىل سايىن شىعىپ جاتىر بىراق ول ءۇشىنشى-ءتورتىنشى ساتىسىنا تۇسكەن دەرتتى 100 پايىز ەمدەي المايدى. قاتەرلى ىسىك كەشەندى ەمدەلۋدى قاجەت ەتەدى، ولار وتا، حيميالىق ءتاسىل، ساۋلەنى قولدانۋ، سونداي اق بىلىكتى مامانعا ۋاقىت وتكىزبەي قارالۋ،- دەيدى ونكولوگ ماماندار.
ءبىر تاعدىر.. جاسى قىرىقتارعا كەلگەن ازامات ءبىزدى ەرتىپ ۇيىنە اكەلدى. ءۇشىنشى قاباتتاعى قوڭىر ەسىكتەن كىرىپ، جۋىناتىن بولمەگە جاپسارلاس جابىق ەسىكتى اشىپ قالعاندا وتكىر دارىمەن، ساسىق يىستەنگەن دەنەنىڭ قولقانى قابار ءيسى مۇڭك ەتە ءتۇستى. توسەك ۇستىندە باسىنا اق ورامالدى تۇمشالاپ تاققان جۇدەۋ ءوڭدى كەلىنشەك كىتاپ وقىپ وتىر ەكەن. ءبىز كىرگەندە كىتابىن بىلاي ىسىرىپ، بىزگە تەلمىرىپ قاراي قالدى. بىزدى قىسقاشا تانىستىرعان جۇبايى قالىنىڭ قانداي ەكەندىگىن سۇراپ جاتىر.
انار جاسى وتىز سەگىزگە ەندى كەلدى، ءتورت بالانىڭ اناسى. 22 جاسىندا تۇرمىسقا شىعىپ ءۇيلى باراندى بولادى. دۇنيەگە بىرىنەن كەيىن ءبىرى ەكى بالاسىن دۇنيەگە اكەلەدى. ءۇشىنشى بالاسىن بوسانار كەزىندە جاتىرىن سۋىقتاتىپ العان، ەمدەلەمىن دەپ جۇرگەندە ءبىراز ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. كەيىن تورتىنشىسىنە اياعى اۋىرلاعان سوڭ ەمدەلۋ مۇلدە ەستەن شىعادى. اۋرۋدى ۋاقىتشا توقتاتىن دارىلەرمەن ەكى جىلدى ارتقا تاستاعاندا جاعدايى كۇرت ناشارلاپ كەتكەن. وتا جاسالىپ جاتىرىن الىپ تاستاعانىمەن جاعدايى وڭالا قويمايدى، تۇيىندەر قان ارقىلى تاراپ كەيبىر مۇشەلەرگە تاراپ كەتكەن. «دارىگەرلەر ءۇش اي ءومىرى قالدى دەگەن ەدى، بىراق وزىنە ءالى ايتقان جوقپىن قايتا جازىلۋعا مۇمكىندىگىڭ بار دەپ سەندىرىپ ءجۇرمىن» دەگەن ەدى وتاعاسى. اناردىڭ اڭقاۋدا رياسىز جۇزىندە ومىرگە دەگەن قۇلشىنىس كۇشتى. «سەرىك جوعارعى سىنىپقا ءوتتى عوي، سونىڭ مەكتەپ ءبىتىرۋ كەشىنە دەيىن اياقتان تۇرسام ەكەن، ءاربىر انالار سياقتى بالاسىنىڭ ەرجەتكەنىن كورۋ باقىت قوي»، جۇزى بال-بۇل جانىپ بىزگە ايتقانى وسى بولدى. «ەكى قىزىما دا ءدامدى تاعام دايارلاۋدى ۇيرەتەمىن ءالى اق»، ارمانى تاۋسىلماعان انانىڭ جۇزىنە قاراۋدىڭ ءوزى ايانىشتى ەدى. سۋرەتتەگى توپ-تومپاق كەلىنشەك وسى دەسەڭ سەنگىڭ كەلمەيدى. ارىق اشاڭ ءجۇزدى كەلىنشەككە بىزدە جامىراسا ءالى اق جازىلىپ كەتەتىندىگىن ايتىپ قولداۋ بىلدىرگەن بولدىق. از عانا ايدان كەيىن مىنا قارا كوزدەردىڭ ماڭگىگە جۇمىلىپ، قارا جەردىڭ قويناۋىنا كەتتەتىندىگىن ىشتەي سەزىپ ءمۇجىلىپ وتىردىم، اربىردەن كەيىن مەدبيكەگە ەرىپ اۋىر ساتكە كۋا بولعانىم ءۇشىن ءوزىمدى جازعىرىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالعان ەكەنمىن. «ءوزىمنىڭ جازىلمايتىندىعىمدى بىلەمىن، تەك ۇلىم ۇبتدەن وتكەنشە شىداسام بولدى». جالت قارادىم كوزدەرىنە دوڭگەلەپ ءىرى تامشىلار كەلىپ قالىپتى، بۇلدىرلاپ كەتكەن كوزىمدى اسىعىس ءسۇرتىپ جان-جاعىما قاراسام وتاعاسىمەن مەدبيكە الدەنەنى تالقىلاۋعا باسقا بولمەگە شىعىپ كەتكەن ەكەن. سوڭعى رەت كورىپ تۇرعان كەلىنشەكپەن اسىعىس قوشتاسىپ كەلەسى بولمەگە شىقتىم. الدەنە ەمنىڭ جايىن قىزۋ تالقىعا سالىپ تۇرعان ەكەۋگە، ۇلكەنى ون التى جاستاعى، كىشىسى ءۇش جارىم جاسار كىشكەنتاي ءتورت بالا ۇلكەن ۇمىتپەن تەلمىرە قاراپ كالعان ەكەن.
ايدا قوجمامبەتوۆا
