Álıhantanýshy-ǵalym, halyqaralyq jýrnalıst Sultan Han Aqquly Alash partııasynyń basshysy Álıhan Bókenhannyń eshqandaı oraza ustamady dep esepteıdi.
Bul týraly ǵalym Abai.kz saıtynda jarııalanǵan maqalasynda jazdy.
«Áleýmettik jelilerde qaıta-qaıta jarııalanyp júrgen bir jazbada Álıhan Bókeıhan óz inisi, jan dosy ári adal úzeńgilesi Ahmet Baıtursynulyna túrmeden joldaǵan bir hatynda: «Men oraza ustadym, búgin aýyzymdy qara sýmen ashtym» dep jazypty-mys.
Bul Ult kósemine jabylǵan jala, sanaǵa qonbaıtyn qııal, baryp turǵan ótirik! Bul jazbanyń jumbaq, ınkognıto-avtory «býrjýazııalyq ultshyl», «kontrrevolıýıoner», «halyq jaýy», «japonshyl» («ıaponofıl») sııaqty jalǵan, naqaq aıyptarmen sottalyp, atylǵan Ult kósemine endi «dindar», «islamshyl», «orazashyl» degendeı naqaq jala jabady. Osyǵan oraı Ult kósemine jala japqan jumbaq avtorǵa aıtarym: Qazaqta «arýaq atady» degen sóz bar. Osy ataly sózdi bilmegen avtor, Álıhan babamyzdyń óz sózimen aıtsam, «Ańqaý eldi Alash kóseminiń istemegen isimen, aıtpaǵan sózimen aldap-arbaýdy kózdegen – aramza molda».
Al endi Á.N. Bókeıhannyń dinge, onyń ishinde ıslamǵa degen kózqarasyna toqtalaıyn. Eń aldymen Alash kóseminiń ataǵy jer jarǵan arǵy babasy Shyńǵys han sııaqty dinı senim-nanymǵa tózimdilikpen qaraǵanyn erekshe atap ótý kerek. Oǵan, birinshiden, óz jary Elena Sevastıanova 1921 jyly Semeıde mezgilsiz qaıtys bolǵanda, ony pravoslavıe shirkeýiniń rásimimen jerlegeni dálel. Ekinshiden, L.N. Tolstoıdyń álemdik dinder týraly «Sýratskaıa kafeınıa» atty shaǵyn áńgimesin qazaqshalap, 1900 jyly «Dala ýalaıaty» gazetinde «Sýrat kafehanasy», 1913 jyly «Qazaq» gazetinde «Din dalasy» degen ataýmen jarııalady. Sol aýdarmadan Álıhannyń din ataýlyny bir-birinen ne joǵary, ne tómen qoımaı, dinı senim-nanym ártúrli bolǵanymen, qudaı bir degen kózqarasyn aıqyn ańǵartady.
Al «Qara qypshaq Qobylandy» eposyndaǵy áıel beınesi týraly 1899 jyly «Týrkestanskıe vedomostı» gazetiniń úsh sanyna shyqqan «Jenına v kırgızskoı bylıne» atty folklorlyq zertteýinde arǵy babasy Shyńǵys hannyń tabynǵan táńirshildikke degen jyly kózqarasyn, kerisinshe áıel quqyn elemeıtin ıslamǵa degen synı kózqarasyn baıqatady. 1913-1918 jyldary Orynborda úzilmeı shyǵyp turǵan tuńǵysh jalpyulttyq «Qazaq» gazetinde onyń avtorlarynyń bir birine «Alla jarylqasyn!» emes, «Táńiri jarylqasyn!» aıtatyndaryn eskersek, bir Álıhan emes, jalpy Alash jetekshileriniń táńirshildikke jyly qaraǵanyn baıqamaý múmkin emes.
Al endi toqsan sózdiń tobyqtaı túıinin atsam, 1917 jyly Alash ulttyq respýblıkasyn jarııalaýdyń qarsańynda Á.N. Bókeıhannyń «Men kadet partııasynan nege shyqtym?» atty maqalasyndaǵy myna joldarǵa nazar aýdaraıyq: «Fransuz, orys hám ózge jurttyń tarıhynan kórinedi – molla úkimetten aqsha alsa, satylyp ketedi, rýhanı is aıaq asty bolady. Jalovanıe alǵan mollalar úkimetke jetekshil bolyp, erip ketedi. Bizdiń qazaq-qyrǵyz din isin kórkeıtetin bolsa, úkimet isinen bólip qoıǵan oń bolady. Oryssha ony «otdelenıe erkvı ot gosýdarstva» deıdi».
Mine osy maqaladan soń Alash Respýblıkasy qurylyp, onyń joǵarǵy atqarýshy bıligi – Alash Orda úkimetiniń músheleri (halyq komıssarlary) saılanǵanda, 15 qazaq múshesiniń ishinde birde-bir din ókili bolmaǵanyn umytpaıyq. Ashyǵyn aıtqanda – Alash eli qazirgi qazaq jerinde dúnıege kelgen eń alǵashqy zaıyrly memleket bolatyn.
Osyndaı tarıhı faktilerden keıin Álıhandy «túrmede oraza ustap, qara sýmen aýyz bekitipti» deý baryp turǵan daqpyrt, qýma qııal, shylǵı ótirik».
«Adyrna» ulttyq portaly.
